Giáo trình Lý luận dạy học sinh học và kỹ thuật nông nghiệp: Phần 1 - ĐH Huế

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:55

Thêm vào BST

Báo xấu

158
lượt xem 28
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đối tượng - nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu của lý luận dạy học sinh học, nhiệm vụ, phương pháp, nội dung dạy học sinh ở trường phổ thông là những nội dung chính được giới thiệu trong phần 1 của cuốn Giáo trình Lý luận dạy học sinh học và kỹ thuật nông nghiệp.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Lý luận dạy học sinh học và kỹ thuật nông nghiệp: Phần 1 - ĐH Huế

®¹i häc huÕ trung t©m ®µo t¹o tõ xa PGS. ts. ®inh quang b¸o bïi v¨n s©m – nguyÔn h÷u bæng gi¸o tr×nh Lý luËn d¹y häc sinh häc vµ kü thuËt n«ng nghiÖp (phÇn ®¹i c−¬ng) HUÕ - 2007 1
MôC LôC MôC LôC.....................................................................................................................................................................2 Ch−¬ng I ...................................................................................................................................................................4 §èI T¦îNG, NHIÖM Vô Vµ PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU CñA lý luËn d¹y häc SINH HäC.4 i – §èi T¦îNG CñA Lý luËn d¹y häc SINH HäC...............................................................................4 II – NHIÖM Vô CñA lý luËn d¹y häc sinh häc ...............................................................................7 III – Mèi LI£N HÖ CñA lý luËn d¹y häc sinh häc Víi C¸C KHOA HäC KH¸C ..................8 IV – C¸C PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU lý luËn d¹y häc sinh häc...........................................9 Ch−¬ng II................................................................................................................................................................13 NHIÖM Vô D¹Y Häc sinh HäC ë TR¦êNG PHæ TH¤NG ....................................................................13 I – C¸c NHIÖM vô D¹y häc sinh Häc ë TR¦êNG PHæ TH¤NG ..........................................................13 II – Mèi QUAN HÖ Gi÷a BA NHIÖM Vô d¹y häc sinh häc...........................................................16 Ch−¬ng III ..............................................................................................................................................................18 NéI DUNG D¹Y Häc sinh HäC ë TR¦êNG PHæ TH¤NG ....................................................................18 I – §Æc ®iÓm CñA SINH Häc HiÖn §¹i ..................................................................................................18 II – C¸C NGUY£N T¾C X¢Y DôNG NéI DUNG M«n Sinh häc ë TR¦êNG PHæ tH¤NG ........22 Ch−¬ng IV ..............................................................................................................................................................25 PH¦¥NG PH¸P D¹Y Häc sinh HäC ë TR¦êNG PHæ TH¤NG ...........................................................25 PHÇN I – PH¢N Lo¹i PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC........................................................................................25 a – KH¸I NIÖM vÒ PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC.......................................................................................25 I – §ÞNH NGHÜA vÒ PH¦¥NG PH¸P D¹y HäC .......................................................................................25 II – PH©N Lo¹i C¸C PPDH SINH HäC ......................................................................................................29 B – §ÆC §IÓM CñA MéT Sè ph−¬ng ph¸p d¹y häc sinh häc CHñ YÕU ...........................33 υ NHãM DïNG lêi ........................................................................................................................................33 I – PH¦¥NG PH¸P THUYÕT TR×NH – T¸I HIÖN, TH¤NG B¸O...........................................................33 II – PH¦¥NG PH¸P THUYÕT TR×NH ¥RIXTIC .......................................................................................37 III – PH¦¥NG PH¸P HáI §¸P – T¸I HIÖN, TH¤NG B¸O......................................................................38 IV – PH¦¥NG PH¸P Hái §¸P – T×M TßI Bé PHËN ...............................................................................40 υ NHãM TRùC QUAN ....................................................................................................................................44 I – Ph−¬ng TIÖN Trùc QUAN ...................................................................................................................44 II – PH¦¥NG PH¸P BIÓU DIÔN VËT MÉU – TH¤NG B¸O, T¸I HIÖN ........................................................44 III – PH¦¥NG PH¸P BIÓU DIÔN VËT MÉU – T×M TßI Bé PHËN .......................................................45 IV – PH¦¥NG PH¸P biÓu DIÔN THÝ NGHIÖM – NGHI£N Cøu...........................................................47 υ NHãM thùc hµnh....................................................................................................................................52 I – PH¦¥NG PH¸P THùC HµNH THÝ NGHIÖM – TH¤NG B¸O, T¸i HIÖN .......................................52 II – PH¦¥NG PH¸P THùC HµNH THÝ NGHIÖM – T×M Tßi Bé PHËN..........................................................52 PHÇN II – LùA CHäN C¸C PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC..............................................................................54 Ch−¬ng V ................................................................................................................................................................56 GI¶NG D¹Y KH¸I NIÖM, QU¸ TR×NH Vµ QUY LUËT SINH HäC ........................................................56 I – Sù H×NH THµNH Vµ PH¸T TRIÓN c¸c KH¸I niÖm SINH Häc.........................................................56 II – GI¶NG D¹Y Qu¸ TR×NH SINH Häc ...................................................................................................56 III – GI¶NG D¹y Quy LUËT SINH Häc....................................................................................................58 Ch−¬ng VI ..............................................................................................................................................................67 C¸C H×NH THøC Tæ CHøC D¹Y HäC ..........................................................................................................67 I – §Æc §IÓM cña c¸c HÖ THèNG Tæ chøc D¹Y HäC HIÖN NAY.......................................................67 II – C¸C H×NH THøC D¹Y HäC TRONG HÖ Líp – BµI ........................................................................68 2
III – BµI L£N Líp............................................................................................................................................68 Ch−¬ng VII .............................................................................................................................................................72 NH÷NG C¬ Së VËT CHÊT CñA VIÖC D¹Y HäC sinh häc ..................................................................72 I – Phßng sinh häc .....................................................................................................................................72 II – Gãc sinh giíi.........................................................................................................................................72 III – V−ên thÝ nghiÖm nhµ tr−êng ...................................................................................................72 Ch−¬ng VIII ...........................................................................................................................................................74 LËP KÕ HO¹CH D¹Y HäC................................................................................................................................74 I – C¸c LO¹I KÕ HO¹CH D¹y Häc cña NG¦êI Gi¸o VI£N............................................................74 II – KÕ HO¹CH D¹Y MéT CH¦¥NG ..........................................................................................................75 III – KÕ HO¹CH CHUÈN BÞ MéT TIÕT L£N LíP....................................................................................76 3
Ch−¬ng I §èI T¦îNG, NHIÖM Vô Vµ PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU CñA lý luËn d¹y häc SINH HäC i – §èi T¦îNG CñA Lý luËn d¹y häc SINH HäC 1. VÞ trÝ cña lý luËn d¹y häc sinh häc Tr−íc khi x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña lý luËn d¹y häc sinh häc, ta cÇn hiÓu râ : Lý luËn d¹y häc (LLDH) lµ g× ? a) Lý luËn d¹y häc LLDH lµ ngµnh khoa häc chuyªn nghiªn cøu b¶n chÊt, nhiÖm vô vµ nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh d¹y häc, néi dung trÝ dôc, nh÷ng ph−¬ng ph¸p vµ c¸ch thøc tæ chøc d¹y häc trong nhµ tr−êng nh»m thùc hiÖn môc ®Ých d¹y häc. LLDH lµ mét trong nh÷ng bé phËn quan träng cña khoa häc gi¸o dôc. §ã lµ lý luËn trÝ dôc vµ d¹y häc nãi chung cho tÊt c¶ c¸c m«n häc ë mçi cÊp häc, bao gåm LLDH ®¹i c−¬ng vµ LLDH tõng bé m«n ë tr−êng phæ th«ng. LLDH tr¶ lêi c¸c c©u hái c¬ b¶n : – Qu¸ tr×nh d¹y häc lµ g× (b¶n chÊt, nhiÖm vô, quy luËt) ? – D¹y vµ häc c¸i g× (néi dung) ? – D¹y vµ häc nh− thÕ nµo (ph−¬ng ph¸p vµ tæ chøc) ? TÊt c¶ nh»m ®¹t ®−îc môc ®Ých d¹y häc. b) VÞ trÝ cña lý luËn d¹y häc sinh häc Nh− ®· tr×nh bµy ë trªn, LLDH bao gåm LLDH ®¹i c−¬ng vµ LLDH tõng bé m«n ë tr−êng phæ th«ng – trong ®ã cã lý luËn d¹y häc sinh häc (LLDHSH). M«n Sinh häc ë tr−êng phæ th«ng gåm nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau, nªn còng cã c¸c ph©n m«n LLDH t−¬ng øng (cã thÓ coi lµ LLDH cô thÓ). Do vËy, LLDHSH l¹i ®−îc ph©n chia thµnh LLDH ®¹i c−¬ng vµ LLDH cô thÓ. Ch¼ng h¹n : LLDH di truyÒn, LLDH sinh th¸i, LLDH sinh lý ®éng vËt... Qua ph©n tÝch trªn ta thÊy LLDHSH lµ mét bé phËn cña LLDH thuéc khoa häc gi¸o dôc. 4
2. §èi t−îng cña LLDHSH a) §èi t−îng cña LLDHSH Tõ vÞ trÝ cña LLDHSH ta x¸c ®Þnh ®−îc ®èi t−îng cña LLDHSH lµ nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh d¹y HS häc, tøc lµ nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a d¹y vµ häc, gi÷a môc ®Ých – néi dung – ph−¬ng ph¸p – tæ chøc – ph−¬ng tiÖn d¹y HS häc. Quy luËt nµy nh»m h×nh thµnh tri thøc, kü n¨ng sinh häc ë tr−êng phæ th«ng, qua ®ã gãp phÇn h×nh thµnh nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam. X¸c ®Þnh ®−îc râ ®èi t−îng cña LLDHSH ta míi cã biÖn ph¸p t¸c ®éng thÝch hîp nh»m ngµy cµng hoµn thiÖn môc tiªu, néi dung, ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o tay nghÒ cho sinh viªn khoa Sinh – KTNN ë c¸c tr−êng ®¹i häc s− ph¹m, ®ång thêi gãp phÇn n©ng cao chÊt l−îng gi¶ng d¹y m«n Sinh häc ë tr−êng phæ th«ng. Nh− vËy, ®èi t−îng cña LLDH sinh häc lµ nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh d¹y HS häc. VËy qu¸ tr×nh d¹y häc lµ g× ? §Ó t×m hiÓu nã, cÇn ®Ò cËp ®Õn mét vµi khÝa c¹nh cña qu¸ tr×nh d¹y häc d−íi ®©y. b) Qu¸ tr×nh d¹y häc Quan niÖm "cæ truyÒn " vÒ qu¸ tr×nh d¹y häc : – Qu¸ tr×nh d¹y häc lµ qu¸ tr×nh kÕt hîp ho¹t ®éng chñ ®¹o cña gi¸o viªn (GV) víi ho¹t ®éng tù gi¸c, tÝch cùc, tù lùc s¸ng t¹o cña häc sinh (HS), nh»m lµm cho HS : + N¾m v÷ng c¬ së khoa häc, kü thuËt. + Ph¸t triÓn nh÷ng n¨ng lùc nhËn thøc. + Ph¸t triÓn nh©n c¸ch. + Qu¸ tr×nh d¹y häc lµ tËp hîp nh÷ng hµnh ®éng liªn tiÕp cña GV vµ HS ®−îc GV h−íng dÉn, nh»m lµm cho HS tù gi¸c n¾m v÷ng hÖ thèng kiÕn thøc, kü n¨ng vµ kü x¶o, vµ trong qu¸ tr×nh ®ã ph¸t triÓn ®−îc n¨ng lùc nhËn thøc, n¾m ®−îc c¸c yÕu tè cña v¨n hãa lao ®éng trÝ ãc vµ ch©n tay, h×nh thµnh nh÷ng c¬ së cña thÕ giíi quan. – D¹y häc lµ qu¸ tr×nh hai chiÒu, bao gåm sù d¹y vµ sù häc : + Sù häc lµ qu¸ tr×nh lÜnh héi cña HS d−íi sù chØ ®¹o cña GV mµ kÕt qu¶ lµ HS n¾m v÷ng kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o, trªn c¬ së ®ã ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vµ h×nh thµnh thÕ giíi quan khoa häc duy vËt, hµnh vi ®¹o ®øc tèt ®Ñp. + Sù d¹y lµ sù chØ ®¹o qu¸ tr×nh d¹y häc. §ã lµ qu¸ tr×nh mµ trong ®ã GV, b»ng sù chØ ®¹o s− ph¹m, biÕn sù ®µo t¹o thµnh ho¹t ®éng tù ®µo t¹o cña HS, lµm cho HS kh«ng nh÷ng lµ kh¸ch thÓ cña sù d¹y häc, mµ cßn lµ chñ thÓ tÝch cùc s¸ng t¹o cña qu¸ tr×nh nµy. – Quan ®iÓm ®iÒu khiÓn häc vÒ qu¸ tr×nh d¹y häc : + ThuyÕt th«ng b¸o vÒ sù lÜnh héi : 5
Th«ng b¸o lµ "c¸i g× ®ã" chøa ®ùng trong c¸c tin tøc, lêi truyÒn ®¹t, c©u chuyÖn, lêi gi¶ng gi¶i cña GV mµ HS ph¶i lÜnh héi. Sau khi xö lý th«ng b¸o ®ã th× kÕt qu¶ lµ kiÕn thøc. Theo thuyÕt th«ng b¸o, qu¸ tr×nh d¹y häc bao gåm sù truyÒn ®¹t th«ng b¸o (®èi víi GV) vµ sù lÜnh héi th«ng b¸o (®èi víi HS). Sù lÜnh héi (sù häc tËp) lµ qu¸ tr×nh thu nhËn, xö lý, l−u tr÷ vµ vËn dông th«ng b¸o d−íi sù chØ ®¹o cña GV. Trong hÖ "GV – HS" th«ng b¸o ®−îc truyÒn ®¹t nhê nh÷ng tÝn hiÖu vËt chÊt nhÊt ®Þnh, theo mét m· nhÊt ®Þnh, b»ng ®−êng liªn hÖ nhÊt ®Þnh, víi mét tèc ®é nµo ®ã. Mçi ®−êng liªn hÖ cã mét n¨ng lùc chuyÓn t¶i nhÊt ®Þnh : H (l−îng th«ng b¸o trung b×nh) C= T (thêi gian truyÒn ®¹t) NhiÖm vô cña LLDH Th«ng b¸o luËn lµ nghiªn cøu nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh m· hãa, truyÒn ®¹t th«ng b¸o vµ trªn c¬ së ®ã t×m kiÕm ph−¬ng thøc n©ng cao n¨ng lùc chuyÓn t¶i cña ®−êng liªn hÖ, t¨ng tèc ®é truyÒn th«ng b¸o vµ gi¶m nhiÔu. + §iÒu khiÓn häc vµ qu¸ tr×nh d¹y häc : * Qu¸ tr×nh d¹y häc lµ mét hÖ ®iÒu khiÓn : Môc ®Ých Gi¸o viªn §¸nh gi¸ kÕt qu¶ Ph−¬ng ph¸p tæ chøc KiÓm tra kÕt qu¶ Néi dung Häc sinh NhiÔu KÕt qu¶ H×nh 1 §iÒu khiÓn häc coi qu¸ tr×nh d¹y häc lµ mét hÖ ®iÒu khiÓn. GV (bé phËn ®iÒu khiÓn) c¨n cø vµo môc ®Ých – néi dung – ph−¬ng ph¸p t¸c ®éng tíi HS (bé phËn bÞ ®iÒu khiÓn). HÖ ®¹t tíi mét kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh. KÕt qu¶ ®−îc kiÓm tra vµ ®¸nh gi¸ so víi môc ®Ých, do ®ã t¹o nªn 6
mèi liªn hÖ nghÞch tõ HS trë l¹i GV. Nhê liªn hÖ nghÞch, qu¸ tr×nh d¹y häc trë thµnh m¹ch kÝn – m¹ch ®iÒu khiÓn. Liªn hÖ nghÞch lµ sù thu nhËn ®−îc th«ng b¸o vÒ møc ®é phï hîp cña hµnh ®éng ®· thùc hiÖn so víi hµnh ®éng ®−îc quy ®Þnh. * XÐt mét hµnh ®éng lÜnh héi : a : Mèi liªn hÖ nghÞch bªn ngoµi, tõ HS ®Õn GV. b : Mèi liªn hÖ nghÞch bªn trong, tõ HS trë l¹i HS. c : Liªn hÖ thuËn (truyÒn ®¹t th«ng b¸o), tõ GV ®Õn HS. Liªn hÖ nghÞch lµ nÒn t¶ng cña sù ®iÒu khiÓn. Gi¸o viªn Häc sinh c C¸ch d¹y C¸ch häc b Th«ng b¸o Thao t¸c a KiÓm tra H×nh 2 II – NHIÖM Vô CñA lý luËn d¹y häc sinh häc Tõ thùc tiÔn d¹y häc sinh häc, tõ môc tiªu ®µo t¹o trong mçi giai ®o¹n lÞch sö, tõ ®Æc ®iÓm cña bé m«n Sinh häc, tõ nh÷ng quan ®iÓm lý thuyÕt vÒ t©m lý häc d¹y häc vµ LLDH ®¹i c−¬ng, m«n LLDHSH cã nhiÖm vô chung lµ : – T×m ra nh÷ng quy luËt chung cña qu¸ tr×nh d¹y häc sinh häc ë tr−êng phæ th«ng. – X©y dùng c¬ së lý luËn ®Ó n©ng cao chÊt l−îng gi¶ng d¹y bé m«n, phôc vô tèt cho viÖc x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam vµ nÒn kinh tÕ x· héi n−íc ta. Tõ nh÷ng nhiÖm vô chung trªn, dùa vµo c¸c yÕu tè cÊu thµnh cña qu¸ tr×nh d¹y häc. LLDHSH ®Ò ra c¸c nhiÖm vô cô thÓ nh− sau : 1. C¶i tiÕn, hoµn thiÖn néi dung m«n Sinh häc Trong giai ®o¹n hiÖn nay, LLDHSH cã nhiÖm vô x©y dùng l¹i vµ hoµn thiÖn néi dung m«n Sinh häc ë tr−êng phæ th«ng, sao cho ph¶n ¸nh ®−îc sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña khoa 7
häc sinh häc hiÖn ®¹i, ®Æc biÖt lµ nh÷ng thµnh tùu míi cña c«ng nghÖ sinh häc ; ®ång thêi phï hîp víi nÒn gi¸o dôc phæ th«ng hiÖn ®¹i, nh»m ®¸p øng viÖc x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ViÖt Nam. Do vËy néi dung m«n Sinh häc ë tr−êng phæ th«ng ph¶i dùa trªn nh÷ng lý thuyÕt hiÖn ®¹i vµ nh÷ng ph¸t minh míi vÒ khoa häc còng nh− nh÷ng øng dông thµnh tùu míi cña khoa häc cã liªn quan trong sinh häc, tõ møc ph©n tö ®Õn møc sinh quyÓn. Néi dung m«n Sinh häc ph¶i ®−îc biªn so¹n trong mèi quan hÖ qua l¹i víi c¸c m«n khoa häc kh¸c, nhÊt lµ hãa häc, vËt lý häc, to¸n häc, ®ång thêi qu¸n triÖt quan ®iÓm gi¸o dôc d©n sè vµ gi¸o dôc m«i tr−êng cho thÕ hÖ trÎ. 2. C¶i tiÕn, hoµn thiÖn ph−¬ng ph¸p d¹y häc sinh häc (PPDHSH) Tæng kÕt, vËn dông nh÷ng kinh nghiÖm tiªn tiÕn cña c¸c GV sinh häc còng nh− thùc nghiÖm nh÷ng ph−¬ng ph¸p, h×nh thøc tæ chøc d¹y häc cã hiÖu qu¶. C¶i tiÕn PPDH theo h−íng t¨ng c−êng ho¹t ®éng tÝch cùc, tù lùc, chñ ®éng cña HS nh»m ®µo t¹o nh÷ng con ng−êi n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, thÝch øng víi c¬ chÕ thÞ tr−êng. Nghiªn cøu t×m ra nh÷ng c¸ch thøc d¹y häc tèt nhÊt, gãp phÇn ®µo t¹o con ng−êi toµn diÖn. Nghiªn cøu c¶i tiÕn thiÕt bÞ gi¶ng d¹y m«n Sinh häc phï hîp víi néi dung vµ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn x· héi. 3. Nghiªn cøu quy luËt h×nh thµnh kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o m«n Sinh häc cho häc sinh phæ th«ng Nghiªn cøu c¸c quy luËt, tõ ®ã gióp HS sö dông ph−¬ng ph¸p tèt nhÊt ®Ó h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c kh¸i niÖm, quy luËt, qu¸ tr×nh sinh häc vµ nh÷ng biÖn ph¸p øng dông trong ch¨n nu«i, trång trät, n©ng cao n¨ng suÊt vËt nu«i, c©y trång. Nghiªn cøu chÊt l−îng lÜnh héi tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o m«n Sinh häc ë HS phæ th«ng, qua ®ã gióp HS cã ph−¬ng ph¸p n¾m v÷ng ch¾c, s©u s¾c kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o vµ vËn dông ®−îc kiÕn thøc vµo s¶n xuÊt, ®êi sèng. CÇn chó ý r»ng, bªn c¹nh nhiÖm vô h×nh thµnh kiÕn thøc, ®ång thêi cßn cã nhiÖm vô h×nh thµnh ph−¬ng ph¸p häc tËp ®Ó HS tù giµnh lÊy c¸c kiÕn thøc cÇn thiÕt. Tãm l¹i, nhiÖm vô cña LLDHSH lµ nghiªn cøu vÒ néi dung m«n häc, ph−¬ng ph¸p d¹y vµ häc trong mèi quan hÖ gi÷a môc ®Ých, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p. §ång thêi x¸c lËp quy luËt h×nh thµnh kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o m«n Sinh häc, trªn c¬ së ®ã ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc, h×nh thµnh nh©n c¸ch cho HS phæ th«ng. III – Mèi LI£N HÖ CñA lý luËn d¹y häc sinh häc Víi C¸C KHOA HäC KH¸C TriÕt häc M¸c–Lªnin lµ nÒn t¶ng ph−¬ng ph¸p luËn cña LLDH. 8
LLDHSH lµ bé phËn cña LLDH ®¹i c−¬ng. Nã cã quan hÖ kh¨ng khÝt víi Logic häc vµ T©m lý häc, nhÊt lµ T©m lý häc d¹y häc. Nã g¾n bã víi khoa häc sinh häc vµ víi c¸c m«n khoa häc kh¸c. IV – C¸C PH¦¥NG PH¸P NGHI£N CøU lý luËn d¹y häc sinh häc Còng nh− c¸c khoa häc kh¸c, LLDHSH kh«ng nh÷ng cã ®èi t−îng, nhiÖm vô nghiªn cøu riªng mµ cßn cã ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc ®Æc thï cña m×nh. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña LLDHSH ph¶i ph¶n ¸nh ®óng qu¸ tr×nh d¹y häc sinh häc vµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ®ã. Sau ®©y chóng ta nghiªn cøu mét sè ph−¬ng ph¸p chñ yÕu th−êng ¸p dông cho nghiªn cøu LLDH bé m«n, trong ®ã cã LLDHSH. 1. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt Nghiªn cøu lý thuyÕt ®−îc dïng phæ biÕn cho viÖc nghiªn cøu nhiÒu khoa häc, trong nghiªn cøu LLDHSH ®¹i c−¬ng l¹i cµng ®−îc sö dông nhiÒu h¬n. Thùc chÊt cña ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt lµ nghiªn cøu, thu thËp tÊt c¶ nh÷ng lo¹i tµi liÖu cã liªn quan ®Õn chñ ®Ò nghiªn cøu, nhê ®ã ®Þnh h−íng ®−îc néi dung vµ ph¹m vi, møc ®é nghiªn cøu cña ®Ò tµi. Còng qua ®ã ta hiÓu râ nh÷ng vÊn ®Ò ®· ®−îc nghiªn cøu, ®−îc gi¶i quyÕt, nh÷ng vÊn ®Ò cßn tån t¹i, nh÷ng quan ®iÓm lý thuyÕt cña nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu. Dùa vµo c¸c tµi liÖu thu thËp ®−îc, lý gi¶i, so s¸nh ®Ó x¸c nhËn sè liÖu khoa häc thu thËp ®−îc, nhê ®ã mµ cã ®−îc nh÷ng cø liÖu ®−a ra cã c¬ së, cã ®é tin cËy, cã søc thuyÕt phôc. Do vËy, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt ®−îc sö dông ngay tõ khi x¸c lËp ®Ò tµi cho ®Õn khi kÕt thóc ®Ò tµi nghiªn cøu. 2. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra §iÒu tra còng th−êng ®−îc dïng phæ biÕn trong nhiÒu lo¹i ®Ò tµi nghiªn cøu cña LLDHSH. Thùc chÊt cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ ng−êi thu thËp sè liÖu ®Æt ra nh÷ng c©u hái cho ®èi t−îng ®−îc ®iÒu tra tr¶ lêi miÖng hay viÕt. Néi dung tr¶ lêi ch©n thËt mµ ng−êi ®iÒu tra thu ®−îc sau khi xö lý lµ kÕt qu¶ cña ®iÒu tra. §èi t−îng cÇn ®iÒu tra cã thÓ lµ GV, phô huynh HS, HS hoÆc ng−êi qu¶n lý gi¸o dôc tïy môc ®Ých cña ®Ò tµi nghiªn cøu. §Ó thu ®−îc c©u tr¶ lêi trung thùc, ®óng ®¾n, ng−êi ®iÒu tra cÇn cã kü thuËt ®Æt c©u hái. Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng ®−îc dïng ®Ó t×m hiÓu chÊt l−îng d¹y häc mét vÊn ®Ò nµo ®ã trong ch−¬ng tr×nh, hoÆc th¨m dß ý kiÕn cña GV vÒ mét néi dung hay ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y nµo ®ã, hoÆc dïng ®Ó th¨m dß hiÖu qu¶ d¹y häc mét néi dung, mét ph−¬ng ph¸p míi ®−îc thÝ ®iÓm. C©u hái nªu ra cã thÓ d−íi d¹ng tr¾c nghiÖm (test) hay d¹ng c©u hái truyÒn thèng, tuy nhiªn 9
mçi d¹ng ®Òu cã −u, nh−îc ®iÓm. Do vËy, ngµy nay ng−êi ta th−êng sö dông phèi hîp c¶ hai d¹ng c©u hái. 3. Ph−¬ng ph¸p quan s¸t Quan s¸t s− ph¹m lµ qu¸ tr×nh tri gi¸c mét hiÖn t−îng, mét qu¸ tr×nh s− ph¹m trong hay ngoµi líp häc theo mét kÕ ho¹ch cô thÓ, nh»m rót ra nh÷ng kÕt luËn cÇn thiÕt. Nhê quan s¸t s− ph¹m mµ ng−êi ta nghiªn cøu, thu thËp ®−îc nhiÒu sù kiÖn trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y vµ gi¸o dôc. Tõ nh÷ng sù kiÖn riªng lÎ, ®¬n nhÊt nh−ng ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn, ng−êi nghiªn cøu cã thÓ ph¸t hiÖn ra c¸i chung, c¸i b¶n chÊt, nhê ®ã mµ tÝch lòy ®−îc nhiÒu kinh nghiÖm gi¶ng d¹y sinh häc, tr¸nh ®−îc nh÷ng sai lÇm, n©ng cao ®−îc hiÖu qu¶ gi¶ng d¹y. §Ó ghi l¹i ®−îc thùc tr¹ng c¸c sù kiÖn, c¸c hiÖn t−îng quan s¸t, th−êng ng−êi ta dïng camera ®Ó ghi l¹i h×nh ¶nh vµ ©m thanh cïng toµn bé ho¹t ®éng diÔn ra n¬i quan s¸t. NÕu kh«ng cã ph−¬ng tiÖn kü thuËt trªn th× ghi l¹i biªn b¶n cña cuéc quan s¸t, nghÜa lµ ghi l¹i toµn bé khung c¶nh, tr×nh tù diÔn biÕn cña c¸c hiÖn t−îng, sù kiÖn x¶y ra n¬i quan s¸t, theo ®óng tr×nh tù thêi gian. Nh÷ng sù kiÖn, hiÖn t−îng cµng ®−îc ghi l¹i ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c bao nhiªu th× viÖc ph©n tÝch, kÕt luËn rót ra cµng phong phó, chÝnh x¸c vµ cã gi¸ trÞ bÊy nhiªu. Quan s¸t s− ph¹m ®ßi hái tû mû, ®Çy ®ñ, kh¸ch quan. 4. Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm s− ph¹m Thùc nghiÖm s− ph¹m lµ ph−¬ng ph¸p nh»m nghiªn cøu riªng tõng yÕu tè trong qu¸ tr×nh d¹y häc hay gi¸o dôc. Nh− vËy, ng−êi nghiªn cøu chØ ®−îc thay ®æi yÕu tè nµo cÇn nghiªn cøu, cßn c¸c yÕu tè kh¸c ph¶i ®−îc gi÷ nguyªn. C«ng t¸c thùc nghiÖm : Th−êng chän tõng cÆp líp t−¬ng ®−¬ng (mét líp chän lµm thùc nghiÖm, mét líp chän lµm ®èi chøng) vÒ mäi ph−¬ng diÖn : sè l−îng, ®Þa d−, nam, n÷, lùc häc, h¹nh kiÓm, phong trµo cña líp, sè HS c¸ biÖt..., chØ cã yÕu tè thùc nghiÖm lµ thay ®æi. VÝ dô : Muèn t×m hiÓu hiÖu qu¶ cña ph−¬ng ph¸p hái ®¸p th× líp thùc nghiÖm cã hÖ thèng c©u hái, cßn líp ®èi chøng dïng gi¶ng gi¶i. Nh− vËy, hai líp nµy chØ kh¸c nhau vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y, cßn c¸c yÕu tè kh¸c hoµn toµn t−¬ng ®−¬ng nhau. §Ó n©ng cao ®é chÝnh x¸c, gi¶m bít yÕu tè ngÉu nhiªn th× c«ng t¸c thùc nghiÖm ®−îc lÆp l¹i nhiÒu lÇn (th−êng lµ 3 lÇn) ë tr−êng thùc nghiÖm hoÆc ë mét sè tr−êng tiªu biÓu. Nãi chung sè HS tham gia thùc nghiÖm cµng nhiÒu, sè lÇn lÆp l¹i cµng lín th× kÕt qu¶ thu ®−îc cµng chÝnh x¸c. Chän líp thùc nghiÖm cã thÓ d¹y song song hay b¾t chÐo. NÕu t¸c ®éng cña thùc nghiÖm ë tiÕt d¹y tr−íc cã thÓ kÐo dµi thêi gian ¶nh h−ëng sang nh÷ng tiÕt sau, ta kh«ng thÓ dïng d¹y b¾t chÐo mµ ph¶i dïng d¹y song song. Th−êng ng−êi ta hay dïng ph−¬ng ph¸p b¾t chÐo v× nã lµm ®ång ®Òu (san b»ng) nh÷ng yÕu tè kh«ng thùc nghiÖm. VÝ dô : NÕu dïng ph−¬ng ph¸p d¹y song song th× tÊt c¶ c¸c tiÕt d¹y thùc nghiÖm ®Òu tiÕn hµnh ë cïng mét líp, cßn c¸c tiÕt d¹y ®èi chøng th× ®−îc thùc hiÖn ë líp kh¸c t−¬ng ®−¬ng. NÕu 10
dïng ph−¬ng ph¸p b¾t chÐo th× ch−¬ng 1 d¹y thùc nghiÖm ë líp A, ®èi chøng ë líp B. Sang ch−¬ng 2 th× ng−îc l¹i, d¹y ®èi chøng ë líp A vµ d¹y thùc nghiÖm ë líp B. Tïy néi dung vµ môc ®Ých thùc nghiÖm ng−êi ta cßn cã thÓ chän c«ng thøc thùc nghiÖm kh¸c n÷a, nh− chän hai nhãm HS tiªu biÓu, cµng gièng nhau vÒ mäi ph−¬ng diÖn cµng tèt (th−êng lµ nh÷ng HS giái, mçi nhãm 10 HS, tiÕn hµnh thùc nghiÖm cµng nhiÒu lÇn cµng cho kÕt qu¶ ®¸ng tin cËy). 5. Ph−¬ng ph¸p tæng kÕt kinh nghiÖm Tæng kÕt kinh nghiÖm lµ ph−¬ng ph¸p kÕt hîp lý luËn víi thùc tiÔn, ®em lý luËn ph©n tÝch thùc tiÔn vµ tõ ph©n tÝch thùc tiÔn rót ra nh÷ng kÕt luËn. Tæng kÕt kinh nghiÖm d¹y häc lµ dïng LLDHSH ph©n tÝch thùc tiÔn d¹y häc sinh häc cña GV ë c¸c tr−êng phæ th«ng, x¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng nguyªn nh©n, ®iÒu kiÖn thµnh c«ng, nªu ra nh÷ng bµi häc cã tÝnh quy luËt cña c¸c kinh nghiÖm tiªn tiÕn. KÕt qu¶ cña viÖc tæng kÕt kinh nghiÖm ®−îc sö dông ®Ó x©y dùng LLDH, hoÆc lµm gi¶ thiÕt cho nh÷ng thùc nghiÖm vÒ LLDHSH. Th«ng th−êng viÖc tæng kÕt kinh nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh qua nh÷ng b−íc sau ®©y : a) X¸c ®Þnh râ ®èi t−îng cÇn ®−îc tæng kÕt §ã lµ nh÷ng kinh nghiÖm n¶y sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc sinh häc mµ tr−íc ®©y ch−a cã nh−ng l¹i cã hiÖu qu¶ râ rÖt trong thùc tÕ, bao gåm néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ h×nh thøc d¹y häc. b) M« t¶ l¹i qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña kinh nghiÖm theo mét tr×nh tù lÞch sö Hoµn c¶nh n¶y sinh kinh nghiÖm vµ thùc tr¹ng ban ®Çu yªu cÇu kh¸ch quan vµ nh÷ng ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña kinh nghiÖm. Nh÷ng diÔn biÕn c¬ b¶n vµ nh÷ng biÖn ph¸p t¸c ®éng ®Õn nh÷ng biÕn ®æi ®ã. T×nh tr¹ng thùc tÕ cña kinh nghiÖm. c) Kh¸i qu¸t hãa kinh nghiÖm HÖ thèng hãa kinh nghiÖm, ph©n tÝch, rót ra c¸c kÕt luËn, chñ yÕu lµ t×m ra mèi quan hÖ cã tÝnh quy luËt gi÷a nh÷ng biÖn ph¸p ®· thùc hiÖn vµ hiÖu qu¶ mang l¹i trong viÖc d¹y häc sinh häc. d) Tæng kÕt vµ phæ biÕn kinh nghiÖm §−a kinh nghiÖm ra th¶o luËn, bæ sung vµ t×m c¸ch vËn dông vµo nh÷ng ph¹m vi vµ ®èi t−îng réng h¬n. Tæng kÕt vµ phæ biÕn kinh nghiÖm lµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®−îc tiÕn hµnh th−êng xuyªn, nã lµm phong phó cho lý luËn vµ ngµy cµng më réng ph¹m vi øng dông cña lý luËn trong thùc tiÔn. 11
6. Ph©n tÝch kÕt qu¶ nghiªn cøu b»ng thèng kª to¸n häc Thèng kª to¸n häc cã ®èi t−îng nghiªn cøu lµ sù thu thËp, ph©n tÝch sè liÖu vµ rót ra kÕt luËn tõ nh÷ng sè liÖu thèng kª. C¸c sè liÖu thu ®−îc trong nghiªn cøu nh− ®iÓm sè cña HS, kÕt qu¶ tr¶ lêi trong c¸c cuéc ®iÒu tra, trao ®æi. Nh÷ng kÕt qu¶ trong thùc nghiÖm s− ph¹m lµ nh÷ng ®¹i l−îng ngÉu nhiªn vµ gi¸ trÞ cña chóng dao ®éng do chóng phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè t¸c ®éng trong qu¸ tr×nh d¹y häc. Do vËy ph¶i dïng thèng kª to¸n häc, ph©n tÝch trªn v« sè nh÷ng gi¸ trÞ ngÉu nhiªn ®ã ®Ó t×m ra mét sè Ýt nh÷ng ®¹i l−îng ®Æc tr−ng thÓ hiÖn tÝnh quy luËt, gióp m« t¶ toµn bé hiÖn t−îng. Cã thÓ dïng c¸c tham sè thèng kª sau : lËp b¶ng, biÓu diÔn b»ng ®å thÞ vµ tÝnh c¸c tham sè ®Æc tr−ng nh− Mèt (Mo), trung b×nh céng (X), ®é lÖch chuÈn (¬), hÖ sè biÕn dÞ (v)... (xem Thèng kª to¸n häc). C¢U HáI H¦íNG DÉN HäC TËP Ch−¬ng I 1. H·y nªu ®èi t−îng, nhiÖm vô vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu LLDH sinh häc. Thö x¸c ®Þnh nhiÖm vô ®ã trong d¹y häc mét ch−¬ng tr×nh nµo ®ã trong ch−¬ng tr×nh sinh häc phæ th«ng. 2. Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm s− ph¹m ph¶i ®−îc thùc hiÖn nh− thÕ nµo míi ®¶m b¶o ®é tin cËy cao ? 3. H·y nªu ý nghÜa c¸c ph−¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc ®èi víi viÖc ®¸nh gi¸ ®é tin cËy cña kÕt qu¶ nghiªn cøu thùc nghiÖm. 12
Ch−¬ng II NHIÖM Vô D¹Y Häc sinh HäC ë TR¦êNG PHæ TH¤NG I – C¸c NHIÖM vô D¹y häc sinh Häc ë TR¦êNG PHæ TH¤NG 1. NhiÖm vô trÝ dôc phæ th«ng Lµm cho HS n¾m v÷ng nh÷ng c¬ së cña khoa häc, nh÷ng hiÓu biÕt cã tÝnh chÊt kü thuËt tæng hîp mét c¸ch tù gi¸c, tÝch cùc vµ tù lùc. C¬ së cña khoa häc vµ m«n häc lµ g× ? * Khoa häc : bao gåm 4 thµnh phÇn kiÕn thøc : ®èi t−îng cña nã (tËp hîp nh÷ng vÊn ®Ò, nhiÖm vô mµ nã ph¶i gi¶i quyÕt) ; quan ®iÓm lý thuyÕt (häc thuyÕt, ®Þnh luËt, ®Þnh lý, kh¸i niÖm, qu¸ tr×nh...) ; ph−¬ng ph¸p (biÖn ph¸p, kü n¨ng, kü x¶o ®Æc tr−ng vµ c¸c ph−¬ng tiÖn nghiªn cøu ®èi t−îng) ; sù kiÖn (tµi liÖu cô thÓ, thùc nghiÖm). Bèn thµnh phÇn ®ã g¾n bã h÷u c¬ víi nhau thµnh mét hÖ thèng hoµn chØnh. * M«n häc : thuéc khoa häc, nã bao gåm nh÷ng kiÕn thøc c¬ së thuéc 4 thµnh phÇn nãi trªn, ®· ®−îc lùa chän, s¾p xÕp thµnh hÖ thèng, phï hîp víi môc ®Ých d¹y häc, víi quy luËt t©m lý logic – s− ph¹m cña sù lÜnh héi cña HS. "M«n häc lµ h×nh chiÕu ®éc ®¸o cña kiÕn thøc khoa häc lªn mÆt ph¼ng cña sù lÜnh héi, phÐp chiÕu ®ã cã nh÷ng quy luËt riªng cña nã, ®−îc x¸c ®Þnh bëi môc ®Ých gi¸o dôc, ®Æc ®iÓm lÜnh héi, tÝnh chÊt vµ kh¶ n¨ng cña ho¹t ®éng t©m lý cña HS vµ bëi nh÷ng nh©n tè kh¸c". M«n häc lµ hîp kim cña logic khoa häc vµ logic s− ph¹m. Trong nh÷ng n¨m tíi, c¶ n−íc sÏ ¸p dông ch−¬ng tr×nh trung häc ph©n ban, do ®ã ch−¬ng tr×nh sinh häc sÏ cã sù ph©n hãa thµnh 2 ban cã ph¹m vi vµ møc ®é kiÕn thøc kh¸c nhau : Ban Khoa häc tù nhiªn (gäi lµ ban A) sÏ nghiªn cøu sinh häc ë møc ®é s©u réng h¬n ban Khoa häc x· héi (ban C). Nh−ng dï ban nµo còng ph¶i gióp HS n¾m ®−îc hÖ thèng c¸c tri thøc c¬ b¶n, hiÖn ®¹i, g¾n víi thùc tiÔn ViÖt Nam. Nh÷ng kiÕn thøc ®ã cÇn thiÕt cho mäi thµnh viªn kh«ng kÓ sau nµy hä vµo ngµnh nµo. Tãm l¹i, nhiÖm vô thø nhÊt nµy cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ hÕt søc quan träng. KiÕn thøc lµ tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn vµ cho sù gi¸o dôc. KiÕn thøc lµ "thøc ¨n" cho t− duy, vò khÝ cho hµnh ®éng vµ do ®ã dÉn ®Õn t− t−ëng, niÒm tin. 2. NhiÖm vô ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vµ n¨ng lùc hµnh ®éng cña häc sinh NhiÖm vô thø hai cña qu¸ tr×nh d¹y häc lµ ngay trong qu¸ tr×nh d¹y cho HS nh÷ng kiÕn 13
thøc c¬ së cña khoa häc, ph¶i lµm cho hä ph¸t triÓn ®−îc c¸c n¨ng lùc nhËn thøc. Tøc lµ ngay trªn c¬ së cña viÖc lÜnh héi kiÕn thøc, kü n¨ng, kü x¶o mµ ph¸t triÓn n¨ng lùc cña lao ®éng trÝ tuÖ. Sù d¹y häc tèt lµ sù d¹y häc ®i tr−íc sù ph¸t triÓn. D¹y mét biÕt m−êi. D¹y "ch÷" mµ rÌn trÝ th«ng minh. HiÖn nay, sinh häc ®· ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é lý thuyÕt cao nªn viÖc häc vµ nghiªn cøu sinh häc kh«ng thÓ dõng l¹i ë ho¹t ®éng m« t¶ thùc nghiÖm mµ cßn ph¶i trªn c¬ së c¸c ho¹t ®éng kh¸i qu¸t lý thuyÕt, nh÷ng quan hÖ bªn trong, h×nh thµnh nh÷ng quy luËt, ®Þnh luËt ph¶n ¸nh sù vËn ®éng vèn cã cña tæ chøc sèng ë c¸c cÊp ®é kh¸c nhau. a) N¨ng lùc nhËn thøc – Lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh nhËn thøc thùc hiÖn ®−îc cã hiÖu qu¶. Nh− tri gi¸c, biÓu t−îng, chó ý, trÝ nhí, t− duy (c¸c thao t¸c t− duy : ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, kh¸i qu¸t hãa...), n¨ng lùc nhËn thøc lµ c¬ së cña sù th«ng minh s¸ng t¹o. Trong qu¸ tr×nh häc tËp, HS nhÊt thiÕt cã ho¹t ®éng trÝ tuÖ. Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng trÝ tuÖ ®ã, HS cã sö dông c¸c thao t¸c nhËn thøc nãi trªn (b¶ng 1). NÕu GV biÕt chØ ®¹o tèt viÖc d¹y häc th× sÏ chó ý ph¸t triÓn ë HS nh÷ng thao t¸c nµy ngay trong khi d¹y kiÕn thøc, vµ lµm cho HS cã ®−îc nh÷ng kü n¨ng trÝ tuÖ ph¸t triÓn (b¶ng 2). §Ó häc vµ nghiªn cøu sinh häc cÇn h×nh thµnh ë HS con ®−êng logic cho nh÷ng kü n¨ng, thao t¸c c¬ b¶n sau : kü n¨ng quan s¸t, kü n¨ng lµm thÝ nghiÖm, ph¸t triÓn c¸c ph−¬ng ph¸p, biÖn ph¸p logic nh− : quy n¹p, diÔn dÞch, ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, kh¸i qu¸t hãa, trõu t−îng ho¸... B¶ng 1 – S¬ ®å vÒ ho¹t ®éng trÝ tuÖ trong häc tËp Giao tiÕp Thu nhËn Xö lý Sö dông ng«n ng÷ th«ng b¸o th«ng b¸o ph−¬ng tiÖn gióp ®ì HiÓu ý nghÜa qua lêi Tri gi¸c ; Ph©n tÝch ; S¸ch gi¸o khoa ; nãi, Quan s¸t ; Tæng hîp ; Sæ tra cøu ; ch÷ viÕt ; NhËn biÕt ; So s¸nh ; B¶ng danh môc ; B×nh luËn, Nghe ; Trõu t−îng ho¸ ; Cô Tõ ®iÓn ; §Æt c©u hái ; §¸nh §äc... thÓ ho¸ ; Dông cô thiÕt bÞ ; gi¸ ; Kh¸i qu¸t ho¸... M« h×nh ; Tr×nh bµy ; Tranh vÏ, s¬ ®å, B¸o c¸o ; VËn dông L−u tr÷ ®å thÞ ; M« t¶ ; th«ng b¸o th«ng b¸o MÉu vËt, Gi¶i thÝch ; tiªu b¶n... Tranh luËn ; Gi¶i bµi tËp ; Kh¾c s©u ; Th¶o luËn... Thùc nghiÖm ; Ghi l¹i ; Chøng minh S−u tÇm ; thiÕt kÕ... Ph©n lo¹i... 14
b) N¨ng lùc hµnh ®éng Trªn c¬ së cña qu¸ tr×nh n¾m v÷ng hiÓu biÕt, HS cÇn ph¶i rÌn cho m×nh n¨ng lùc hµnh ®éng. §ã lµ kh¶ n¨ng tù häc, tù nghiªn cøu, tù tu d−ìng... C¬ së cña n¨ng lùc hµnh ®éng lµ v¨n hãa cña lao ®éng trÝ ãc vµ ch©n tay, mµ nhµ tr−êng ph¶i gi¸o dôc cho HS ngay trong qu¸ tr×nh d¹y häc. B¶ng 2 – RÌn luyÖn kü n¨ng trÝ tuÖ (kü n¨ng ho¹t ®éng trÝ tuÖ) Ho¹t ®éng trÝ tuÖ – Lµ tiÒn ®Ò vµ kÕt qu¶ cña kü Kü n¨ng n¨ng trÝ tuÖ trÝ tuÖ – Lµ sù thèng nhÊt cña môc ®Ých – néi dung – ph−¬ng ph¸p Tr×nh ®é ph¸t Tæ chøc triÓn cña ho¹t Thao t¸c ChÊt l−îng hµnh ®éng ®éng trÝ tuÖ – DiÖn hµnh ®éng, – Ph©n tÝch – TÝnh kÕ ho¹ch – Nªu vÊn ®Ò vËt thÓ, thùc hµnh – Tæng hîp – TÝnh môc ®Ých – V¹ch kÕ – DiÖn trùc quan, – So s¸nh – TÝnh n¨ng ®éng ho¹ch trùc tiÕp hay gi¸n – Trõu t−îng ho¸ – TÝnh phª ph¸n – Thùc hiÖn tiÕp – Cô thÓ ho¸ – TÝnh s¸ng t¹o – DiÖn nhËn thøc – Kh¸i qu¸t ho¸ – TÝnh chuyÓn t¶i – KiÓm tra ng«n ng÷ - kh¸i – HÖ thèng ho¸ – TÝnh ®éc lËp niÖm... – H×nh thµnh – TÝnh mÒm dÎo... kh¸i niÖm... V¨n hãa lao ®éng bao gåm : kü n¨ng vµ thãi quen tæ chøc ho¹t ®éng lao ®éng cña c¸ nh©n, coi nh− bé phËn cña ho¹t ®éng lao ®éng tËp thÓ cã tÝnh môc ®Ých vµ tÝnh kÕ ho¹ch, biÕt hoµn thµnh c«ng viÖc mét c¸ch hîp lý, khoa häc s¸ng t¹o, trong ®ã biÕt chän con ®−êng tèi −u ; biÕt kiÓm tra c«ng viÖc, tu©n thñ nh÷ng nguyªn t¾c b¶o hiÓm lao ®éng an toµn, gi÷ g×n chç lµm viÖc s¹ch sÏ, ng¨n n¾p, s¾p xÕp vµ sö dông thêi gian hîp lý, biÕt tæng kÕt c«ng viÖc... 3. H×nh thµnh nh©n c¸ch häc sinh trong qu¸ tr×nh d¹y häc sinh häc Nh©n c¸ch con ng−êi ®−îc h×nh thµnh trong x· héi ViÖt Nam gåm : cã tri thøc phæ th«ng, cã n¨ng lùc nhËn thøc, cã n¨ng lùc hµnh ®éng, cã thÕ giíi quan khoa häc, cã th¸i ®é ®óng ®¾n víi thiªn nhiªn, víi con ng−êi trong céng ®ång. Nh÷ng yÕu tè cña nh©n c¸ch nãi trªn kh«ng thÓ 15
®−îc h×nh thµnh chØ b»ng mét m«n häc riªng, mµ ph¶i lµ sù tæng hîp mäi tri thøc cña c¸c m«n khoa häc kh¸c nhau trong nhµ tr−êng. Cã thÓ nãi, kiÕn thøc khoa häc võa lµ môc ®Ých, võa lµ ph−¬ng tiÖn quan träng ®Ó h×nh thµnh nh©n c¸ch con ng−êi HS. ViÖc h×nh thµnh tri thøc phæ th«ng, n¨ng lùc hµnh ®éng, n¨ng lùc nhËn thøc ®· tr×nh bµy ë hai nhiÖm vô ®Çu. ë môc nµy, chóng ta chØ nghiªn cøu nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n kh¸c nhau cña nh©n c¸ch. H×nh thµnh thÕ giíi quan khoa häc. Båi d−ìng ph−¬ng ph¸p t− duy biÖn chøng. H×nh thµnh th¸i ®é ®óng ®¾n víi thiªn nhiªn, víi con ng−êi. ViÖc h×nh thµnh nh©n c¸ch cho HS ph¶i ®−îc tiÕn hµnh trªn c¬ së cña toµn bé c«ng t¸c trÝ dôc vµ g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vµ n¨ng lùc hµnh ®éng cña HS. Mét sù d¹y häc thËt sù khoa häc sÏ ®−a HS tíi t− t−ëng ®óng ®¾n. Trong khi t×m hiÓu phÐp biÖn chøng cña sù vËt th× HS còng ®i tíi phÐp biÖn chøng cña t− duy. Trong gi¸o dôc th× GV lµ tÊm g−¬ng quan träng nhÊt ®èi víi viÖc gi¸o dôc HS. Nh− L.T«nxt«i ®· nãi : "Muèn lÊy khoa häc mµ gi¸o dôc HS, b¹n h·y yªu m«n khoa häc cña b¹n. H·y t×m hiÓu kü nã, HS sÏ yªu c¶ b¹n lÉn m«n khoa häc, vµ b¹n sÏ gi¸o dôc ®−îc c¸c em. Nh−ng nÕu chÝnh b¹n kh«ng yªu m«n khoa häc cña b¹n th× mÆc dï b¹n cã b¾t buéc häc ®Õn thÕ nµo ch¨ng n÷a, còng sÏ kh«ng cã mét t¸c dông gi¸o dôc khoa häc nµo c¶". II – Mèi QUAN HÖ Gi÷a BA NHIÖM Vô d¹y häc sinh häc Trong qu¸ tr×nh d¹y häc, ba nhiÖm vô trªn ph¶i ®−îc thùc hiÖn trong mét quan hÖ thèng nhÊt h÷u c¬ vµ cã sù t¸c ®éng qua l¹i. 1. NhiÖm vô trÝ dôc lµ c¬ së ®Ó thùc hiÖn hai nhiÖm vô ph¸t triÓn vµ gi¸o dôc nh©n c¸ch : V× r»ng, kh«ng cã vèn tri thøc vµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc nhÊt ®Þnh th× kh«ng ph¸t triÓn ®−îc trÝ tuÖ vµ h×nh thµnh ®−îc nh©n c¸ch. 2. Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ lµ kÕt qu¶ cña viÖc n¾m v÷ng tri thøc vµ còng lµ ®iÒu kiÖn ®Ó n¾m tri thøc s©u h¬n, tiÕp tôc h×nh thµnh nh÷ng tri thøc, kü n¨ng míi. §ång thêi nã còng lµ ®iÒu kiÖn h×nh thµnh nh©n c¸ch, v× cÇn ph¶i cã mét tr×nh ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña trÝ tuÖ míi cã thÓ biÕn nhËn thøc thµnh niÒm tin, thµnh lý t−ëng vµ tõ ®ã cã ®−îc n¨ng lùc, ý chÝ vµ hµnh ®éng ®óng. §ã chÝnh lµ nh©n c¸ch con ng−êi. 3. ViÖc h×nh thµnh nh©n c¸ch võa lµ kÕt qu¶ tÊt yÕu cña hai nhiÖm vô tr−íc, võa lµ môc ®Ých cuèi cïng cña viÖc d¹y häc, võa lµ yÕu tè kÝch thÝch vµ lµ ®éng c¬ thóc ®Èy viÖc n¾m tri thøc vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc, nhËn thøc. Trong qu¸ tr×nh d¹y häc, GV ph¶i ®ång thêi thùc hiÖn c¶ ba nhiÖm vô nãi trªn. Bëi v× tri thøc lµ néi dung, lµ "thøc ¨n" cña t− duy. T− duy l¹i lµ c¬ së ph¸t triÓn cña tri thøc, lµm cho tri thøc cã tÝnh n¨ng ®éng, cã søc sèng, cã t¸c dông thùc tiÔn, vµ ®iÒu quan träng lµ lµm cho tri thøc ph¸t triÓn thµnh niÒm tin, thµnh lý t−ëng, thµnh hµnh ®éng xö sù ®óng, thµnh nh©n c¸ch 16
con ng−êi. Nh− vËy nh©n c¸ch lµ ®Ých cuèi cïng cña c¶ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc, lµ sù ®óc kÕt cña t− duy. Ng−îc l¹i, mét khi nh©n c¸ch ®· ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch tèt ®Ñp, nã sÏ trë thµnh ®éng lùc thóc ®Èy m¹nh mÏ cho t− duy s¸ng t¹o ph¸t triÓn, thóc ®Èy con ng−êi ®¹t tíi ®Ønh cao cña sù hiÓu biÕt. Tãm l¹i : Ba nhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc g¾n bã víi nhau thµnh mét thÓ thèng nhÊt h÷u c¬. Sù d¹y häc ®óng ®¾n nhÊt, hiÖn ®¹i nhÊt lµ sù d¹y häc cã tÝnh gi¸o dôc, tÝnh khoa häc vµ tÝnh ph¸t triÓn. D¹y häc nh− vËy ®· hoµn thµnh sø mÖnh cao c¶ cña nã : "D¹y ng−êi th«ng qua viÖc d¹y ch÷". C¢U Hái H¦íNG DÉN HäC TËP ch−¬ng II 1. Khi trao ®æi chuyªn m«n ë tæ, cã GV nªu : "Cø d¹y ®óng nh− néi dung s¸ch gi¸o khoa lµ ®−îc". Theo anh (chÞ), d¹y ®óng nh− s¸ch gi¸o khoa lµ thÕ nµo ? 2. Ng−êi ta th−êng nãi : "Th«ng qua d¹y ch÷ ®Ó d¹y ng−êi". Theo anh (chÞ), trong m«n Sinh häc, d¹y ch÷ lµ d¹y nh÷ng g× ? V× sao ? 3. Trong cuéc trao ®æi chuyªn m«n ë tæ n¶y sinh hai lo¹i ý kiÕn kh¸c nhau : Lo¹i thø nhÊt lµ : Ba nhiÖm vô d¹y häc phôc vô ba mÆt phÈm chÊt hîp thµnh mét con ng−êi, kh«ng thÓ coi nhÑ nhiÖm vô nµo trong qu¸ tr×nh d¹y häc. Lo¹i thø hai cho lµ : Ba nhiÖm vô d¹y häc thùc chÊt lµ mét, cø d¹y s©u s¾c kiÕn thøc lµ ®ñ. Anh (chÞ) h·y nªu chÝnh kiÕn cña m×nh b»ng c¸ch ph©n tÝch râ mèi quan hÖ gi÷a ba nhiÖm vô d¹y häc. 17
Ch−¬ng III NéI DUNG D¹Y Häc sinh HäC ë TR¦êNG PHæ TH¤NG I – §Æc ®iÓm CñA SINH Häc HiÖn §¹i 1. §èi t−îng, nhiÖm vô cña sinh häc Sinh häc lµ mét ngµnh khoa häc tù nhiªn nghiªn cøu vÒ giíi tù nhiªn h÷u c¬. NhiÖm vô cña nã lµ t×m hiÓu ®Æc ®iÓm cÊu t¹o vµ ho¹t ®éng cña c¸c thÓ sèng, gi¶i thÝch b¶n chÊt cña c¸c hiÖn t−îng sèng, c¬ chÕ cña c¸c qu¸ tr×nh diÔn ra trong c¸c tæ chøc sèng, kh¸m ph¸ c¸c quy luËt ph¸t sinh, ph¸t triÓn nh÷ng quy luËt cña sinh giíi ®Ó kh«ng nh÷ng gióp con ng−êi nhËn thøc ®óng nguån gèc tù nhiªn cña sù sèng mµ cßn gióp con ng−êi vËn dông cã hiÖu qu¶ c¸c quy luËt ®ã vµo thùc tiÔn ®iÒu khiÓn, c¶i biÕn sinh vËt, phôc vô cho lîi Ých cña m×nh. §èi t−îng cña sinh häc lµ sù sèng, mét d¹ng vËt chÊt phøc t¹p. V× vËy so víi c¸c ngµnh khoa häc tù nhiªn kh¸c nh− vËt lý, hãa häc, ®Þa chÊt häc th× sinh häc ®· ra ®êi sau vµ ph¸t triÓn muén h¬n. Còng nh− c¸c khoa häc tù nhiªn kh¸c, sinh häc ®· ph¸t triÓn tõ tr×nh ®é m« t¶, ®Õn tr×nh ®é thùc nghiÖm råi ®Õn tr×nh ®é lý thuyÕt. 2. §Æc ®iÓm cña néi dung sinh häc hiÖn ®¹i Sinh häc hiÖn ®¹i ®ang b−íc vµo giai ®o¹n ph¸t triÓn lý thuyÕt. §iÒu ®ã buéc ph¶i cã nh÷ng thay ®æi c¬ b¶n néi dung sinh häc trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng. §Ó cã sù ®æi míi ®ã, tr−íc hÕt cÇn nghiªn cøu hÖ thèng lý thuyÕt vµ cÊu tróc cña sinh häc hiÖn ®¹i, tõ ®ã t×m ra ph−¬ng thøc ®−a hÖ thèng ®ã vµo ch−¬ng tr×nh sinh häc phæ th«ng sao cho phï hîp víi kh¶ n¨ng nhËn thøc cña HS phæ th«ng. CÊu tróc logic cña bÊt kú mét khoa häc nµo còng bao gåm c¸c quy luËt, c¸c nguyªn t¾c, c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n vµ c¸c häc thuyÕt. Tr−íc ®©y sinh häc ë tr×nh ®é m« t¶ th× tÝnh lý thuyÕt vµ kh¸i qu¸t thÊp v× s¶n phÈm nhËn thøc ë tr×nh ®é ®ã kh«ng cho phÐp hiÓu s©u s¾c b¶n chÊt, c¬ chÕ bªn trong cña ®èi t−îng sinh häc ë tÊt c¶ c¸c cÊp ®é tæ chøc. §Æc ®iÓm cña sinh häc hiÖn ®¹i lµ møc ®é kh¸i qu¸t cao cña c¸c lý thuyÕt vÒ thÕ giíi sèng, vµ ®Õn l−ît m×nh, tÝnh kh¸i qu¸t cµng cao th× sinh häc ngµy cµng cã ph¹m vi øng dông réng r·i, thiÕt thùc cho nhiÒu lÜnh vùc phôc vô ®êi sèng con ng−êi. Chóng ta chØ cã thÓ ®iÒu khiÓn thÕ giíi sèng phôc vô lîi Ých con ng−êi b»ng t¸c ®éng vµo quy luËt ph¸t triÓn, tån t¹i cña nã. Ban ®Çu tri thøc cña nh©n lo¹i vÒ sinh giíi lµ c¸c sù kiÖn m« t¶ hiÖn t−îng, ®èi t−îng sèng chñ yÕu ë møc ®é c¬ thÓ. Tõ c¸c sù kiÖn, nhËn thøc tiÕn tíi sù h×nh thµnh c¸c kh¸i niÖm. Ngµy nay sinh häc ®· h×nh thµnh c¶ mét hÖ thèng c¸c kh¸i niÖm, quy luËt mang tÝnh ®¹i c−¬ng, lý 18
thuyÕt cao cho phÐp ®i s©u vµo b¶n chÊt ®èi t−îng sèng ë mäi cÊp ®é tæ chøc. ë tr×nh ®é nµy, c¸c quy luËt cã hai vai trß : khi x©y dùng häc thuyÕt, th× c¸c quy luËt nh− lµ c¸c luËn ®iÓm xuÊt ph¸t ; khi hÖ thèng hãa kiÕn thøc, chóng lµ c¸c nguyªn lý. NhiÒu nhµ sinh häc ®· thèng nhÊt ph©n ra ba nhãm nguyªn lý c¬ b¶n : – Nguyªn lý nh©n – qu¶. – Nguyªn lý cÊu tróc – hÖ thèng. – Nguyªn lý tiÕn hãa. TÊt c¶ c¸c nguyªn lý ®ã liªn quan qua l¹i víi nhau vµ ®−îc vËn dông kÕt hîp khi nghiªn cøu ë mäi cÊp ®é tæ chøc cña sù sèng. VËn dông nguyªn lý nh©n – qu¶ cho phÐp ®Þnh h−íng nghiªn cøu c¬ chÕ h×nh thµnh nh÷ng hiÖn t−îng sinh häc. Nguyªn lý cÊu tróc hÖ thèng cho phÐp x¸c ®Þnh c¸c ®èi t−îng cña sinh häc lý thuyÕt, ®ã lµ c¸c hÖ thèng trän vÑn. Vµ mét cÊp ®é tæ chøc sèng nµo tháa m·n tÝnh chÊt cña mét hÖ thèng cÊu tróc – chøc n¨ng hoµn chØnh ®Òu ph¶i tu©n thñ nh÷ng quy luËt vËn ®éng chung. Theo nguyªn lý nµy sinh giíi gåm c¸c cÊp ®é tæ chøc sau ®©y : – Ph©n tö. – C¬ thÓ. – QuÇn thÓ – loµi. – QuÇn x· – hÖ sinh th¸i. – Sinh quyÓn. Nguyªn lý tiÕn hãa cho phÐp hÖ thèng hãa nh÷ng kiÕn thøc vÒ sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña sinh giíi. Mèi quan hÖ gi÷a c¸c cÊp ®é tæ chøc sèng ®−îc thÓ hiÖn ë s¬ ®å sau ®©y trong nghiªn cøu sinh häc lý thuyÕt : Ph©n tö Giíi Bµo quan Ngµnh TÕ bµo Líp M« Bé C¬ quan Hä HÖ c¬ quan Gièng C¬ thÓ QuÇn thÓ Loµi QuÇn x· – HÖ sinh th¸i Sinh quyÓn 19
§Æc tÝnh chung cña tÊt c¶ c¸c hÖ sèng lµ më, cã kh¶ n¨ng tù tæ chøc, tù ®æi míi. Sù lý thuyÕt hãa sinh häc ®· lµm thay ®æi cÊu tróc cña nã. C¸c ®èi t−îng míi cña sinh häc ®−îc t¸ch ra ë gãc ®é lý thuyÕt ®· h×nh thµnh c¸c bé m«n míi. Nh−ng gi÷a c¸c lÜnh vùc nghiªn cøu trong c¸c bé m«n t−¬ng øng vµ gi÷a c¸c bé m«n cã sù liªn kÕt víi nhau, x©m nhËp vµo nhau. Cã nhiÒu kiÓu tæng hîp lý thuyÕt kh¸c nhau gi÷a c¸c lÜnh vùc. Cã thÓ cã kiÓu tæng hîp ®Ó t¹o thµnh mét bé m«n míi b»ng c¸ch kÕt hîp c¸c bé m«n vèn tr−íc ®©y t¸ch biÖt nhau. Sù tæng hîp lý thuyÕt c¸c khoa häc sinh häc: C¸c cÊp ®é tæ Khoa häc C¸c m«n khoa häc liªn m«n chøc sèng tæng hîp Ph©n tö Sinh häc Ho¸ lý häc c¸c hîp chÊt sinh häc ; Ho¸ häc ph©n tö c¸c hîp chÊt h÷u c¬ sinh häc ; Sinh lý häc sinh ho¸ ; NhiÖt ®éng häc sinh häc ; Di truyÒn häc ph©n tö. TÕ bµo Sinh häc H×nh th¸i häc tÕ bµo ; Sinh lý vµ lý sinh tÕ bµo ; tÕ bµo Di truyÒn tÕ bµo häc ; TÕ bµo häc tiÕn ho¸. C¬ thÓ Sinh häc H×nh th¸i häc ; Gi¶i phÉu häc ; Sinh lý häc ; c¬ thÓ M« ph«i häc ; Sinh lý häc - Sinh th¸i sinh lý häc tiÕn ho¸ ; Di truyÒn häc vµ sinh häc ph¸t triÓn. QuÇn thÓ loµi Sinh häc Ph©n lo¹i häc quÇn thÓ ; Sinh th¸i häc quÇn quÇn thÓ thÓ ; TËp tÝnh häc quÇn thÓ... QuÇn x· - Sinh häc Sinh th¸i häc quÇn x· ; Sinh ®Þa häc ; Sinh HÖ sinh th¸i QuÇn x· - th¸i häc ; Lý sinh häc ; Ho¸ sinh ®Þa ; NhiÖt HÖ sinh th¸i ®éng häc sinh häc vµ ®iÒu khiÓn häc. Mét kiÓu tæng hîp lý thuyÕt kh¸c cña sinh häc lµ thèng nhÊt nh÷ng kiÕn thøc vÒ c¸c ®Æc ®iÓm cña nh÷ng cÊp ®é tæ chøc sèng kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, theo kiÓu tæng hîp ®ã cã : Sinh häc tiÕn hãa ®· tæng hîp nh÷ng kiÕn thøc vÒ c¸c hiÖn t−îng, c¸c nh©n tè, chiÒu h−íng, kÕt qu¶ tiÕn hãa. Chóng ®−îc x©y dùng trªn c¬ së Di truyÒn häc ph©n tö, Sinh häc tÕ bµo, Sinh häc ph¸t triÓn, Sinh häc quÇn thÓ, Sinh häc quÇn x· - HÖ sinh th¸i vµ Sinh quyÓn. Sinh häc lý hãa nghiªn cøu c¸c nguyªn nh©n lý - hãa cña hiÖn t−îng sèng phï hîp víi c¸c cÊp ®é tæ chøc ph©n tö, tÕ bµo, c¬ thÓ, quÇn thÓ - loµi, quÇn x· sinh quyÓn. Häc thuyÕt ®¹i c−¬ng vÒ c¸c hÖ sèng nghiªn cøu c¸c nguyªn t¾c chung vÒ cÊu t¹o, chøc n¨ng vµ tiÕn hãa cña chóng. Sinh häc tiÕn bé nh¶y vät theo h−íng n©ng cao tÝnh lý thuyÕt, nghiªn cøu ®èi t−îng sèng trªn quan ®iÓm hÖ thèng ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho sù tiÕn bé cña sinh häc øng dông, ®Æc biÖt trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, b¶o vÖ m«i tr−êng. Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ c¬ chÕ dinh d−ìng, 20