Giáo trình -Môi trường và phát triển -chương 3

Chia sẻ: Song Song Cuoc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:23

Thêm vào BST

Báo xấu

296
lượt xem 96
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 3: Một số vấn đề về phát triển và môi trường Ngày nay, trong phạm vi toàn thế giới, du lịch đã trở thành nhu cầu không thể thiếu được trong cuộc sống của con người và hoạt động du lịch đang trở thành một ngành kinh tế quan trọng ở nhiều nước.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình -Môi trường và phát triển -chương 3

20 Chương 3 M TS VN V PHÁT TRI N VÀ MÔI TRƯ NG I. Phát tri n du l ch và môi trư ng Ngày nay, trong ph m vi toàn th gi i, du l ch ã tr thành nhu c u không th thi u ư c trong cu c s ng c a con ngư i và ho t ng du l ch ang tr thành m t ngành kinh t quan tr ng nhi u nư c. Trong i u ki n kinh t phát tri n, du l ch là m t ho t ng bình thư ng c a m i ngư i dân. Du l ch là ho t ng nh n th c có m c tiêu không ng ng nâng cao i s ng tinh th n cho con ngư i, cũng c hòa bình và tình h u ngh gi a các dân t c. Du l ch là m t hi n tư ng kinh t xã h i c a hàng t ngư i trên th gi i v i b n ch t kinh t là s n xu t và cung c p hàng hóa th a mãn nhu c u v t ch t, tinh th n c a khách. Du l ch thư ng mang l i hi u qu kinh t cao và thư ng ư c m nh danh là ngành "công nghi p không khói". T ch c Du l ch th gi i (UNWTO) ã ưa ra các d báo v s phát tri n ngành du l ch th gi i trong 20 năm u c a th k 21. Năm 1995 ư c l y là năm cơ s tính toán, so sánh và d báo cho các năm 2000, 2010 và 2020: B ng 3.1. D báo lư ng khách du l ch (tri u lư t khách) Nă m c ơ s T l % tăng Th ph n tính Năm d báo trư ng TB hàng (%) Khu v c năm 1995 2010 2020 1995 – 2010 1995 2020 C th gi i 565,4 1.006,4 1.561,1 4,1 100 100 Châu Phi 20,2 47,0 77,3 5,5 3,6 5,0 Châu M 108,9 190,4 282,3 3,9 19,3 18,1 B c Á và T.B. 81,4 195,2 397,2 6,5 14,4 25,4 Dương Châu Âu 338,4 527,3 717,0 3,0 59,8 45,9 Nam Á 4,2 10,6 18,8 6,2 0,7 1,2 Như v y, d báo c a UNWTO cho n năm 2020 ư c di n gi i như sau: -T c tăng trư ng trung bình c a du l ch th gi i là 4,1% và lư ng khách du l ch qu c t s t t i con s 1,56 t lư t ngư i vào năm 2020. Trong ó Châu Âu s có 717 tri u lư t khách du l ch, chi m v trí hàng u khi so sánh gi a các Châu l c. Châu Á - Thái Bình Dương ng th hai v i kho ng 397 tri u lư t, Châu M ng th ba v i kho ng 282 tri u lư t. - B c Á - Thái Bình Dương, Châu Phi, và Nam Á ư c d báo có m c tăng trư ng du l ch kho ng 5%/năm, cao hơn m c trung bình c a toàn th gi i. Châu Âu và Châu M s có ch s tăng trư ng th p hơn ch s trung bình 4,1% nêu trên. - Châu Âu ti p t c duy trì th ph n khách du l ch cao nh t th gi i, dù cho nó có b gi m t 59,8% vào năm 1995 xu ng còn 45,9% vào năm 2020. Năm 2005, khi phân tích ho t ng du l ch và l hành, H i ng Du l ch và L hành Th gi i (WTTC) ã công b Báo cáo D báo du l ch cho 174 nư c t i H i ngh c p cao v du l ch và l hành toàn c u l n th V h p New Dehli - n :
21 - 10 qu c gia tăng trư ng du l ch m nh nh t là: 1. Montenegro (9,9%) 2. Trung Qu c (9,2%) 3. n (8,6%) 4. Reunion (8,3%) 5. Croatia (7,8%) 6. Sudan (7,7%) 7. Vi t Nam (7,7%) 8. Lào (7,6%) 9. C ng hòa Séc (7,5%) 10. Guadeloupe (7,2%). - D báo t c tăng trư ng trung bình hàng năm c a du l ch và l hành th gi i t 2006 - 2015 là 4,6% v i doanh s d ki n t 6,201.49 t USD, tương ương 10,6% t ng GDP toàn c u. Như v y, ngành du l ch c a Vi t Nam cũng ư c d báo s duy trì m c 7,7%, cao th b y th gi i. Theo T ng c c Du l ch Vi t Nam thì năm 2004 ư c coi là năm thành công khi l n u tiên du l ch Vi t Nam l p k l c thu hút ư c 2,9 tri u khách qu c t , tăng 19% so v i 2003. Trong quý m t năm 2005 lư ng du khách nư c ngoài n Vi t Nam cũng ã tăng g n 23% so cùng kỳ năm 2004, t 900.000 khách. Vi t Nam ã thu hút ư c 3,4 tri u du khách nư c ngoài trong năm 2005. Theo quy ho ch phát tri n du l ch Vi t Nam, c n ph i áp ng yêu c u ón ti p kho ng 9 tri u du khách qu c t và 25 tri u du khách n i a vào năm 2010. Du l ch có 4 ch c năng chính: - Ch c năng xã h i th hi n trong vai trò ph c h i s c kho và tăng cư ng s c s ng cho nhân dân,... - Ch c năng kinh t th hi n trong vi c tăng kh năng lao ng c a nhân dân và t o ra công vi c làm ăn m i cho xã h i,... - Ch c năng sinh thái th hi n trong vi c t o ra môi trư ng s ng n nh v m t sinh thái,... - Ch c năng chính tr th hi n trong vai trò cũng c hòa bình và tình oàn k t c a các dân t c,... 1. Các tác ng c a du l ch n môi trư ng 1.1. Tác ng tích c c - B o t n thiên nhiên: Du l ch góp ph n kh ng nh giá tr và góp ph n vào vi c b o t n các di n tích t nhiên quan tr ng, phát tri n các khu b o t n, vư n qu c gia, các i m văn hoá. - Tăng cư ng ch t lư ng môi trư ng: Du l ch có th cung c p nh ng sáng ki n cho vi c làm s ch môi trư ng thông qua ki m soát ch t lư ng không khí, nư c, t, ô nhi m ti ng n, rác th i và các v n môi trư ng khác thông qua các chương trình quy ho ch c nh quan, thi t k xây d ng và duy tu b o dư ng các công trình ki n trúc. - cao môi trư ng: Vi c phát tri n các cơ s du l ch ư c thi t k t t có th cao giá tr các c nh quan. - C i thi n h t ng cơ s : Các cơ s h t ng c a a phương như sân bay, ư ng sá, h th ng c p thoát nư c, x lý ch t th i, thông tin liên l c có th ư c c i thi n thông qua ho t ng du l ch. - Tăng cư ng hi u bi t v môi trư ng c a c ng ng a phương thông qua cao các giá tr v văn hóa và thiên nhiên c a các i m du l ch làm cho c ng ng a phương t hào v di s n c a h và g n li n vào ho t ng b o v các di s n văn hóa du l ch ó. Du l ch có nhi u l i ích i v i s phát tri n kinh t c a các qu c gia, nhưng ho t ng du l ch cũng ti m n các tác ng tiêu c c i v i môi trư ng và phát tri n b n v ng. 1.2. Tác ng tiêu c c - nh hư ng t i tài nguyên thiên nhiên: các ho t ng gi i trí các vùng bi n như bơi l n, câu cá th thao có th nh hư ng t i các r n san hô, ngh cá. Vi c s d ng năng lư ng nhi u trong các ho t ng du l ch có th nh hư ng n khí quy n. Các nhu c u v năng lư ng, th c ph m, và các lo i th c ăn tươi s ng khác nh hư ng n nhu c u tiêu dùng c a
22 ngư i dân a phương. Vi c xây d ng các cơ s h t ng ph c v du l ch làm cho t b thoái hóa, nơi c a các loài hoang dã b m t i, làm gi m giá tr c a c nh quan. - nh hư ng t i nhu c u và ch t lư ng nư c: du l ch là ngành công nghi p tiêu th nư c nhi u, th m chí hơn c nhu c u nư c sinh ho t c a nhân dân a phương (m t khách du l ch tiêu th 200 lít nư c m t ngày). c bi t i v i nh ng vùng mà tài nguyên nư c khan hi m như vùng a Trung H i. - Làm gi m tính a d ng sinh h c: do xáo tr n nơi c a các loài hoang dã, khai hoang phát tri n du l ch, gia tăng áp l c i v i nh ng loài b e d a do các ho t ng buôn bán và săn b t, tăng nhu c u v ch t t, cháy r ng. - nh hư ng n văn hóa xã h i c a c ng ng: các ho t ng du l ch s làm xáo tr n cu c s ng và c u trúc xã h i c a c ng ng a phương và có th có nh ng tác ng ch ng l i các ho t ng truy n th ng trong vi c b o t n và phát tri n b n v ng a d ng sinh h c. T o ra s c nh tranh v i c ng ng a phương v tài nguyên nư c, năng lư ng và v n s d ng t, c bi t i v i vùng ven b . - Nư c th i: n u như không có h th ng thu gom nư c th i cho khách s n, nhà hàng thì nư c th i s ng m xu ng nư c ng m ho c các th y v c lân c n (sông, h , bi n), làm lan truy n nhi u loai d ch b nh như giun sán, ư ng ru t, b nh ngoài da, b nh m t ho c làm ô nhi m các th y v c gây h i cho c nh quan và nuôi tr ng th y s n. - Rác th i: v t rác b a bãi là v n chung c a m i khu du l ch. Bình quân m t khách du l ch th i ra kho ng 1 kg rác th i m t ngày. ây là nguyên nhân gây m t c nh quan, m t v sinh, nh hư ng n s c kh e c ng ng và n y sinh xung t xã h i. 2. Du l ch b n v ng 2.1. Khái ni m H i ngh Thư ng nh Rio vào năm 1992, c bi t là “B n tuyên b Rio” và Chương trình ngh s 21 v Môi trư ng và Phát tri n làm cho khái ni m v phát tri n b n v ng trong du l ch ư c bàn n r ng rãi hơn bao gi h t. Theo UNWTO và WTTC (World Travel and Toursim Council) ã xác nh du l ch b n v ng là: “S phát tri n du l ch nh m áp ng các nhu c u c a du khách và c ng ng a phương trong hi n t i trong khi v n duy trì và nâng cao nh ng cơ h i ó cho các th h tương lai. Du l ch b n v ng d a trên s qu n lý t t c các tài nguyên theo cách mà các nhu c u v kinh t , xã h i và th m m ư c tho mãn trong khi v n duy trì s h p nh t v văn hoá, a d ng sinh h c, các quá trình sinh thái cơ b n và các h sinh thái. Các s n ph m du l ch b n v ng là nh ng s n ph m ư c qu n lý trong s hài hoà v i môi trư ng, c ng ng và các n n văn hoá a phương chúng có th tr thành nh ng phúc l i lâu dài c a s phát tri n du l ch” . Du l ch b n v ng òi h i ph i qu n lý t t c các d ng tài nguyên theo cách nào ó chúng ta có th áp ng các nhu c u kinh t , xã h i và th m m trong khi v n duy trì ư c b n s c văn hóa, các quá trình sinh thái cơ b n, a d ng sinh h c và các h m b o s s ng. 2.2. Các lo i hình c a du l ch b n v ng 1). Du l ch vì ngư i nghèo Là lo i hình du l ch hư ng n vi c gia tăng thu nh p cho ngư i nghèo, góp ph n xoá ói gi m nghèo. Lo i hình du l ch này tăng cư ng s liên k t gi a các công ty kinh doanh du l ch và ngư i nghèo nh m tăng thêm s óng góp c a du l ch cho vi c xoá ói gi m nghèo, ng th i t o i u ki n cho ngư i nghèo tham gia hi u qu hơn các ho t ng du l ch. Bên c nh nh ng l i ích kinh t tr c ti p, du l ch b n v ng vì ngư i nghèo còn giúp cư dân các a phương gìn gi môi trư ng t nhiên, văn hoá, ng th i khuy n khích phát tri n các s n
23 ph m du l ch ch t lư ng cao. Du l ch b n v ng vì ngư i nghèo ch y u ư c ti n hành vùng nông thôn, mi n núi, nơi thu nh p ngư i dân còn th p và i u ki n sinh ho t còn h n ch . 2). Du l ch d a vào c ng ng Là lo i hình du l ch t p trung vào s tham gia c a ngư i dân a phương trong vi c qu n lý du l ch và phân ph i l i nhu n. Lo i hình du l ch này ư c t ch c b i ngư i dân a phương và vì ngư i dân a phương. Hi n nay, các nư c ang phát tri n, có r t nhi u chương trình xúc ti n các lo i hình du l ch d a vào c ng ng v i các m c ích như sau: a. B o t n các ngu n tài nguyên văn hoá và thiên nhiên, b. T o ra các phúc l i kinh t và nh ng phúc l i khác cho các c ng ng, c. Thúc y và trao quy n cho các c ng ng nh m xây d ng quy n s h u các ngu n tài nguyên, d. m b o ch t lư ng tho mãn cho du khách, e. m b o s qu n lý b n v ng. 3) Du l ch sinh thái Trong hơn 15 năm qua, du l ch sinh thái phát tri n m nh m như m t ngành công nghi p c bi t và là m t hình th c riêng c a phát tri n b n v ng. Hi n nay, du l ch sinh thái là lo i hình du l ch b n v ng thông d ng nh t. T ch c B o t n thiên nhiên Qu c t (IUCN) ã ưa ra nh nghĩa v du l ch sinh thái như sau: “Du l ch sinh thái là lo i hình du l ch có trách nhi m i v i môi trư ng các khu thiên nhiên tương i còn hoang sơ v i m c ích thư ng ngo n thiên nhiên và các giá tr văn hoá kèm theo c a quá kh và hi n t i, thúc y công tác b o t n, có ít tác ng tiêu c c n môi trư ng và t o ra các nh hư ng tích c c v m t kinh t - xã h i cho c ng ng a phương” II. Nông nghi p hoá và môi trư ng S n xu t nông nghi p v th c ch t là i u khi n ho t ng c a các h sinh thái nông nghi p làm th nào có ư c m t năng su t sinh h c cao nh t, nghĩa là có ư c s n lư ng lương th c và th c ph m cao nh t. Lương th c và th c ph m ư c con ngư i s d ng ch a nhi u lo i phân t h u cơ c n thi t duy trì s c kh e. 1. Các n n s n xu t nông nghi p Trong l ch s nhân lo i, nhu c u tìm ki m và s n xu t lương th c, th c ph m cung c p cho dân s m i ngày m i ông ư c coi là ho t ng cơ b n c a xã h i loài ngư i. Có th chia ra 4 th i kỳ tương ng v i 4 n n nông nghi p: N n nông nghi p hái lư m và săn b t, ánh cá. • N n nông nghi p tr ng tr t và chăn th . • N n nông nghi p công nghi p hóa. • N n nông nghi p sinh thái h c. • 1.1. N n nông nghi p hái lư m và săn b t, ánh cá N n nông nghi p này kéo dài lâu nh t t khi có loài ngư i cho n th i gian cách ây kho ng 1 v n năm. th i kỳ này, con ngư i không khác gì con v t là m y. B ng lao ng cơ b n ơn gi n, kinh nghi m là ch y u, công c lao ng b ng á, cành cây, còn l a thì l y t các ám cháy t nhiên. S n ph m thu ho ch ư c không nhi u, dân s lúc ó cũng ít nên cũng không có tác ng n thiên nhiên. Th i kỳ này n n ói cũng thư ng xuyên e d a, lương th c d tr không có, t l t vong cao.
24 1.2. N n nông nghi p tr ng tr t và chăn th truy n th ng N n nông nghi p này (cách ây kho ng 10.000 năm) ư c ánh d u b ng vi c xã h i loài ngư i thay th các ho t ng hái lư m và săn b t ngoài t nhiên b ng các ho t ng tr ng tr t và chăn nuôi v i các gi ng mà con ngư i ã thu n hóa ư c. Theo các tài li u kh o c h c thì các trung tâm thu n hóa cây tr ng và v t nuôi t p trung Trung ông, n và Trung Qu c. N n nông nghi p này bao g m hai lo i hình là du canh và nh canh. N n nông nghi p du canh là m t h th ng nông nghi p trong ó nương r y ư c phát t và gieo tr ng cây nông nghi p t m t n hai năm. Khi năng su t cây tr ng gi m, nương r y s b b hoang hóa cho th m th c v t t nhiên phát tri n và cùng v i th i gian phì nhiêu c a t s d n d n ư c khôi ph c. Canh tác ki u du canh hi n nay trên th gi i v n còn t n t i nhi u nư c. Vi t Nam hi n v n còn kho ng 2 tri u ngư i s ng theo hình th c du canh và m i năm m i h phá i 1 ha r ng. N n nông nghi p du canh không áp ng ư c s n xu t lương th c, th c ph m m t khi dân s tăng lên. N n nông nghi p du canh ư c tính bình quân c n 15 ha t t nhiên nuôi s ng 1 ngư i, canh tác trên 1 ha hàng năm và quay vòng 15 năm. V h u qu cho môi trư ng thì ki u canh tác du canh ã có nh hư ng x u: r ng và tài nguyên r ng b phá h y, xói mòn t nghiêm tr ng, m t cân b ng nư c, gây ra h n hán và l t l i,... N n nông nghi p du canh d n d n ư c thay th b ng n n nông nghi p nh canh: tr ng tr t trên nh ng di n tích t c nh và chăn nuôi cũng v y. àn gia súc không chăn th di ng (du m c) n a mà th c hi n tr ng cây làm th c ăn cho chúng. Gia súc ư c nuôi các chu ng tr i. Các k thu t nông nghi p ư c áp d ng và c i ti n: ch n gi ng cây, con cho năng su t cao nuôi tr ng; tư i nư c ch ng h n; chăm sóc cây tr ng và v t nuôi; bón phân h u cơ và cung c p th c ăn cho v t nuôi,... N n nông nghi p nh canh ã cho năng su t cao hơn và duy trì ư c m t s dân ông hơn nhi u. Thành qu c a n n s n xu t nông nghi p truy n th ng là t o ư c m t t p oàn vô cùng phong phú và a d ng cây tr ng và v t nuôi, b o m ư c yêu c u lương th c, th c ph m và cho c các m c ích khác như làm thu c, xây d ng, làm c nh,... Tuy nhiên nó cũng ch b o m cu c s ng cho m t dân s nh t nh mà thôi. N n s n xu t nông nghi p truy n th ng xét trên phương di n b o v môi trư ng thì c n ph i ch m d t ngay l i canh tác du canh, còn i v i nh canh thì c n phát tri n theo hư ng thâm canh. 1.3. N n nông nghi p công nghi p hoá N n nông nghi p này ư c th c hi n m nh m các nư c có n n nông nghi p phát tri n (Châu Âu, B c M , Nh t,...) vào cu i th k XVIII. N n nông nghi p công nghi p hoá c trưng b i vi c s d ng tri t các thành t u khoa h c k thu t c a giai o n công nghi p v a qua: phân bón hóa h c, th c ăn chăn nuôi nhân t o, th y l i tri t , cơ gi i hóa, i n khí hóa, hóa h c hóa, tr ng cây trong nhà kính,... Gi ng cây tr ng và v t nuôi ư c s n xu t và ch n l c t các thành t u c a di truy n h c. i n hình c a n n nông nghi p này là “cách m ng xanh”. Nh cách m ng xanh mà n n nông nghi p này ã tho mãn cho m t dân s th gi i gia tăng như hi n nay. Nh ng h n ch c a n n nông nghi p công nghi p hóa là: • Coi thư ng b n tính sinh h c c a th gi i sinh v t, xem cây tr ng, v t nuôi như nh ng cái máy s n xu t ra nông s n, s a, th t, tr ng,... không chú ý n qui lu t sinh s ng bình thư ng c a sinh v t. • Coi thư ng các ho t ng sinh h c c a t, bón quá nhi u phân hóa h c d tan làm tăng nhanh năng su t, ã làm gi m a d ng sinh h c c a t, làm t chua d n và m t s c s ng. Dùng nh ng d ng c n ng làm t ã làm cho t m t c u trúc, ch t, bí, h n ch ho t ng c a r cây và các sinh v t t, s tràn ng p c a các ch t hóa h c vào t dư i d ng
25 các phân khoáng, thu c tr sâu, thu c di t c ,... ã làm n y sinh ô nhi m t, ô nhi m nư c. nh cao c a n n nông nghi p này là tr ng cây trong nhà kính, th y canh. • Các s n ph m c a n n nông nghi p này kém ch t lư ng, ăn không ngon, hoa qu ch a nhi u nư c, khó b o qu n, v n chuy n i xa. Th t nhão, tr ng không thơm ngon, còn s a có giá tr dinh dư ng kém. Nhi u s n ph m v n còn ch a m t ph n t n dư các ch t hóa h c c h i như thu c tr sâu, di t c , phân bón hóa h c hay các hoocmôn,... • Làm m t i và lãng quên d n các cây tr ng và v t nuôi g c a phương, s n ph m nông nghi p c i n, truy n th ng. ây là nh ng gi ng cây tr ng và v t nuôi có s c kháng t t, ch ng ch u t t các i u ki n khí h u x u c a a phương, có kh u v c a s n ph m t nhiên. Như v y là ã làm m t i m t ngu n gen quí có trong các cây tr ng và v t nuôi ã ư c bao i ngư i nông dân kh p nơi trên th gi i l a ch n và t o nên. • Làm xu ng c p ch t lư ng môi trư ng, màu m c a t tr ng tr t, làm m n hóa, acid hóa, k t c u t b phá v , t b ô nhi m, nư c b ô nhi m, h sinh thái nông nghi p b m t cân b ng sinh thái h c. • N n nông nghi p công nghi p hóa d a vào giá thành u vào như phân bón, gi ng, thu c tr sâu, máy móc, th y l i và s n ph m u ra phát tri n. Ti c r ng l i nhu n ki u canh tác này ngày càng gi m. N u vào cu i th k XIX b ra 1 USD vào s n xu t thì thu ư c t i 16 USD còn nay ch thu ư c có 2 USD vì chi phí cho u vào quá l n mà giá bán lương th c, th c ph m l i th p i. S phân hóa xã h i giàu nghèo ngày càng m nh, tính ch t n nh c a xã h i ngày càng mong manh. Các nư c nghèo l thu c vào các nư c giàu có n n công nghi p phát tri n,... tri th c c a n n nông nghi p truy n th ng b lãng quên. Có th th y là loài ngư i ã l m d ng các ti n b công ngh và k thu t c a giai o n công nghi p hóa v a qua vào nông nghi p, tuy có mang l i nhi u thành t u to l n nhưng không có tri n v ng gì là b n v ng 1.4. N n nông nghi p sinh thái h c, n n nông nghi p b n v ng Trư c khi nh hư ng xây d ng n n nông nghi p sinh thái h c, n n nông nghi p b n v ng, các nhà khoa h c nông nghi p các nư c công nghi p hóa, c bi t là M có ch trương xây d ng m t n n nông nghi p sinh h c. Xu t phát i m c a nó là: Sinh v t k c cây, con nuôi tr ng, con ngư i u t n t i và phát tri n theo nh ng quy • lu t sinh h c. Không ư c bi n cây tr ng và v t nuôi thành c máy s ng d a vào các i u ki n nhân • t o. Làm sao các s n ph m s n xu t ra gi ng như chúng ư c s n xu t t các h sinh thái t nhiên. Ví d : i v i cây tr ng làm sao cho cây tr ng s d ng t t nh t năng lư ng m t tr i t o năng su t sơ c p, t o i u ki n cho b r hút ư c t t nh t các ch t dinh dư ng có trong t, bón phân h u cơ thay cho dùng thu c tr sâu, tr ng xen tr ng g i, tr ng theo hư ng nông lâm k t h p, phòng tr sinh h c, dùng thu c tr sâu có ngu n g c cây c t nhiên. Trong chăn nuôi thì duy trì chăn th , tr ng cây làm th c ăn cho chúng t nhiên, ch n l c các gi ng có kh năng mi n d ch cao, sinh s n t t,... Qua nhi u năm th c hi n phát tri n nông nghi p theo nh hư ng này, ã ch ng minh ư c rõ ràng là ch t lư ng s n ph m t t hơn h n so v i n n nông nghi p công nghi p hoá nhưng năng su t và nh t là t ng s n lư ng thu ư c cũng như giá thành không áp ng ư c v i i u ki n kinh t xã h i nhi u nư c hi n nay. M c tiêu là lý tư ng nhưng v ý nghĩa th c ti n gi i quy t v n lương th c, th c ph m cho loài ngư i hi n nay còn chưa áp ng ư c yêu c u.
26 Hi n nay, thay vào phát tri n nông nghi p công nghi p hóa, ư c nói n nhi u là n n nông nghi p sinh thái, n n nông nghi p b n v ng. N n nông nghi p sinh thái không lo i tr vi c s d ng phân bón hóa h c, thu c tr sâu, gi ng ch n l c nhân t o,... mà là s d ng m t cách h p lý nh t, ti p t c phát huy n n nông nghi p truy n th ng, tránh nh ng gi i pháp k thu t công ngh em n s h y ho i môi trư ng. S n xu t nông nghi p ph i ư c b n v ng, áp ng nhu c u lương th c, th c ph m không nh ng cho hôm nay mà còn c mai sau n a. Các k t qu nghiên c u v n n nông nghi p sinh thái h c r t áng khích l . Ví d như chương trình phòng tr sâu b nh t ng h p (IPM, Integrated Pest Management), chương trình nông - lâm - ngư nghi p k t h p hay nông - lâm k t h p; chương trình tuy n ch n cây, con nuôi tr ng m i t các loài hoang d i. Có th nói n n nông nghi p sinh thái là n n nông nghi p k t h p cái tích c c, cái úng n c a hai n n nông nghi p: nông nghi p công nghi p hóa và nông nghi p sinh h c. B ng các ti n b khoa h c sinh thái h c ph i làm sao cho năng su t sinh h c c a các h sinh thái nông nghi p không ng ng ư c nâng cao mà các h sinh thái này v n b n v ng ti p t c s n xu t. 2. S n xu t lương th c trên th gi i và Vi t Nam 2.1. S n xu t lương th c trên th gi i An ninh lương th c luôn là v n ư c c ng ng th gi i quan tâm, c bi t trong tình tr ng hi n nay, s b t n v kinh t - chính tr , xã h i nhi u nư c trên th gi i có nguy cơ ngày m t gia tăng, n n ói nghèo, suy dinh dư ng h u h t các nư c ang phát tri n nh hư ng x u n môi trư ng s ng c a hành tinh. Cho n nh ng năm 1940, năng su t nông nghi p các nư c ang phát tri n và công nghi p phát tri n nhìn chung như nhau, nhưng sau ó, khoa h c v dinh dư ng cây tr ng phát tri n, các nhà khoa h c ã phát hi n nhi u ti n b khoa h c k thu t, k thu t s d ng phân bón và hoá ch t b o v th c v t ki m soát sâu h i, c d i ã c i thi n m t cách áng k năng su t cây tr ng và s cách bi t gi a hai kh i nư c ngày càng l n. M c dù s n xu t lương th c trên th gi i tính trên u ngư i gia tăng và năng su t cũng tăng (B ng 3.2.), nhưng n n ói và suy dinh dư ng v n x y ra ph bi n. B ng 3.2. S n xu t ngũ c c trên th gi i t 1960 n 1993 Th i kỳ Năng su t T ng di n tích T ng s n lư ng trung bình Tính theo u canh tác (ngàn ha) năm (ngàn t n/năm) ngư i (kg) (tri u t n/ha) 1960-64 613.719 1,4 739.695 283 1970-74 689.455 1,9 1.300.621 338 1980-84 725.145 2,3 1.675.344 364 1991-93 696.063 2,7 1.910.819 349 Trong s hơn 6 t ngư i ang s ng trên trái t ngày nay thì c 10 ngư i có m t ngư i ang b ói. Trong s 60 tri u ngư i ch t hàng năm, thì ch t do ói ăn là 10 - 20 tri u, s còn l i ch t vì thi u dinh dư ng và b nh t t. Ngoài s ngư i b ói, thư ng xuyên có kho ng 850 tri u ngư i thi u ăn, h u h t t p trung các nư c ang phát tri n. Vào u nh ng năm 1990, tính trung bình s n xu t lương th c trên th gi i là 2670 kcal/ngư i/ngày là m c dinh dư ng. Tuy nhiên, a s các nư c ang phát tri n l i không . S chênh l ch lên t i 965 kcal/ngư i/ngày gi a các nư c ang phát tri n và các nư c công nghi p phát tri n (3.399 và 2.434 kcal/ngư i/ngày). Theo ư c tính, n năm 2025, th gi i c n m t s n lư ng lương th c là 3 t t n/năm nuôi s ng kho ng 8,5 t ngư i trong khi s n lư ng lương th c m y năm cu i th k XX m i t 1,9 t t n/năm và tính theo u ngư i m i kho ng 350 kg, trong khi ó theo tiêu
27 chu n c a FAO, bình quân lương th c ph i là 500 kg/ngư i/năm m i t ư c i u ki n c n thi t b o m an ninh lương th c. có th s n xu t s lương th c và th c ph m cho dân s hi n nay, ngư i ta tính r ng ph i tăng thêm 40% s lương th c và th c ph m ang s n xu t cũng như ph i tăng năng su t cây tr ng lên 26%. Theo d tính n năm 2100, dân s th gi i s không còn tăng và n nh m c 10,3 t ngư i. Như v y m t thách th c l n mà nông nghi p th gi i trong th k XXI ph i i m t là ph i b o m nuôi s ng s dân không ng ng tăng lên trong i u ki n trái t c a chúng ta ngày càng b suy thoái. t canh tác b thu h p do lo i nguyên nhân; xói mòn t, hoang m c hoá v n ti p t c lan r ng; r ng -lá ph i c a hành tinh - ch d a v ng ch c cho nông nghi p phát tri n, ang b hu ho i do chi n tranh, ho ho n, phát nương làm r y,... Kèm theo ó là hi n tư ng lũ quét, l t, ngày càng nhi u, tàn phá t ai nhi u vùng r ng l n, làm m t kh năng canh tác; khí h u trái t nóng lên, băng tan, nư c bi n dâng, s xâm nh p c a nư c m n vào t canh tác và cu i cùng là t c ô th hoá nhanh cũng góp ph n làm gi m di n tích t nông nghi p. Trư c tình hình trên, nông nghi p th gi i trong tương lai không có cách l a ch n nào khác là ph i có m t chi n lư c d phòng và hư ng m i n l c vào vi c nâng cao hi u su t và ti t ki m các ngu n l c liên quan n nông nghi p. 2.2. S n xu t lương th c Vi t Nam Tr i qua hơn 4.000 năm xây d ng t nư c và gi nư c, nông nghi p Vi t Nam ã i qua ch ng ư ng dài phát tri n và luôn th hi n là m t ho t ng s n xu t mang tính cơ b n, nó ch a ng tính xã h i sâu s c. Nhìn l i nông nghi p Vi t Nam trong th k XX, chúng ta th y dân s nư c ta tăng 6 l n trong khi ó s n lư ng lương th c và thóc g o ã tăng 8 l n Nhìn vào b ng, ta th y vào u th k , nông nghi p Vi t Nam ch y u là nông nghi p c truy n, d a trên n n kinh t h gia ình c a c ng ng làng xã, năng su t lúa kho ng 12 t /ha. Sau năm 1930, t c dân s tăng nhanh nhưng do nhi u cu c c i cách th ch ru ng t ho c mang tính c i cách ho c mang tính cách m ng ã xoá b d n ch a ch , chia ru ng t cho nông dân nghèo, làm tăng áng k s công b ng xã h i và m c s ng c a nông dân. B ng 3.3. Dân s và s n xu t thóc Vi t Nam trong th k XX Th i kỳ Dân s Di n tích tr ng lúa S n lư ng thóc Kg thóc/ngư i Năng su t (tri u ngư i) (1.000 ha) (tri u t n) (t n/ha) 1900 12,659 3,966 312 1913 14,165 3.417 4,425 312 1,3 1921 15,584 4640 6,200 398 1,3 1931 17,702 4300 5,200 294 1,2 1943 22,234 4736 6,044 272 1,3 1955 25,074 4285 6,120 244 1,4 1965 34,929 4826 9,370 269 1,9 1975 47,600 4940 10,539 221 2,1 1985 60,032 5704 15,875 264 2,8 1990 66,233 6028 19,255 290 3,2 1999 76,328 7648 31,394 411 4,1 1999/1900 6l n 7,9 l n (Ngu n: Lê Văn Khoa 2002.)
28 Tuy v y, nhi m v nông nghi p c a th k v a qua ch ư c gi i quy t trong th p k cu i cùng nh vào th i kỳ i m i. Nh ng thay i v th ch , quy n s h u t ai,... ã làm cho nông nghi p chuy n bi n v i t c không ng và th c hi n xu t s c nhi m v c a th k . N u năm 1989 (năm b t u t túc lương th c), s n lư ng t 21,51 tri u t n, n năm 1994 là 26,19 tri u t n thì n năm 1999 ã là 31,3 tri u t n. Năng su t lúa năm 1985 là 28 t /ha, n năm 1990 là 32 t /ha và n năm 1999 là 41 t /ha, ưa nư c ta t m t nư c ph i nh p kh u lương th c sang m t nư c t c p lương th c và xu t kh u h ng năm t 3 - 4 tri u t n g o, ng hàng th hai trên th gi i sau Thái Lan và m c s n xu t lương th c ã vư t tr i m c tăng dân s . Năm 2000 bình quân lương th c u ngư i nư c ta ã tăng lên 444 kg. Ph n u n năm 2005 ưa t ng s n lư ng lương th c có h t t kho ng 37 tri u t n và n năm 2010 là 40 tri u t n. Ph n u n năm 2005 v cơ b n không còn h ói và ch còn kho ng 10% h nghèo. Các cây tr ng khác cũng ã phát tri n áng k , ưa nư c ta vào lo i xu t kh u hàng u c a th gi i i v i các m t hàng như cà phê, h t i u, chè, cao su,... Chăn nuôi cũng ã phát tri n nhanh hơn nhưng chưa t n m c tr thành ngành kinh t chính như chúng ta mong mu n và v n còn phát tri n ch m hơn so v i tr ng tr t. S n xu t nông nghi p và s n xu t lương th c nư c ta v lâu dài t t y u s phát tri n theo hư ng công nghi p hoá và hi n i hoá trên cơ s b o v môi trư ng, xây d ng m t n n nông nghi p sinh thái b n v ng. Theo nh hư ng phát tri n kinh t nông nghi p nư c ta n năm 2010 thì ch có phát tri n nông nghi p toàn di n, a d ng hoá các nhóm cây tr ng có s bi n i theo chi u hư ng phá d n th c canh cây lúa, tăng t tr ng các nhóm cây có tác d ng c i t o t i ôi v i công vi c ch bi n thì m i b o m ư c các ch tiêu v chăn nuôi và tr ng tr t. a d ng hoá nông nghi p cùng v i thâm canh m i áp ng ư c nhu c u ngày càng tăng v s lư ng và ch ng lo i, t ó m i nâng cao thu nh p c a ngư i nông dân. a d ng hoá s n xu t v n ph i th c hi n trên cơ s phát tri n s n xu t lúa g o nói riêng và lương th c nói chung b n v ng có an ninh lương th c và xu t kh u g o. 3. Các gi i pháp gi i quy t v n lương th c 3.1. Cách m ng xanh Cách m ng xanh b t u hưng th nh t nh ng năm 60 c a th k XX. Cách m ng xanh có hai k t qu vư t b c là: T o ra ư c gi ng m i có năng su t cao mà i tư ng chính là cây lương th c. • Dùng t h p các bi n pháp k thu t phát huy h t kh năng c a gi ng m i: th y l i, • phân bón, thu c tr sâu, di t c ,... Cu c cách m ng xanh ư c b t u Mehico cùng v i vi c hình thành Trung tâm Qu c t c i thi n gi ng ngô và lúa mì (CIMMYT) Mehico. Ti p n là vi c hình thành Vi n Nghiên C u Lúa Qu c T (IRRI) Philippines và Vi n Nghiên C u Qu c Gia n (IARI). Cây m u cho cách m ng xanh là cây ngô sau n mì và lúa. Thành t u c a cách m ng xanh th c s là rõ ràng. n là m t nư c ói tri n miên v i s n lư ng lương th c không sao vư t quá 20 tri u t n/năm thì ngày nay ã thoát kh i ói kém v i s n lư ng 60 tri u t n/năm và còn xu t kh u ư c lương th c. Năng su t c a các gi ng m i như ngô, lúa, mì u cao hơn h n các gi ng truy n th ng. Các gi ng m i không ch cho s n lư ng cao mà ch t lư ng dinh dư ng cũng ư c nâng cao. Ví d ch ng lúa mì Sharban h t v a to, v a ch c, ch a 16% protêin trong ó 3% là lizin. khu v c ông Nam Á, thành qu c a cách m ng xanh Trung Qu c cũng r t to l n. Tuy cách m ng xanh có k t qu to l n nhưng nó cũng b c l nh ng h n ch , c bi t g n ây nh ng h n ch càng th y rõ v khía c nh b o v môi trư ng. Các h n ch ó là:
29 • Mu n th c hi n cách m ng xanh ph i có y phân bón, thu c tr sâu và công tác th y l i t t. Gi ng m i ch phát huy ư c khi có các i u ki n này mà nư c nghèo thì thi u v n, thi u năng lư ng không ch u n i. • Các gi ng cây tr ng a phương ư c coi là ngu n nguyên li u di truy n quí giá ã b ào th i, lãng quên. Mu n khai thác m t vài c tính quí báu v n có c a chúng thì nay ã không còn n a. S n xu t nông nghi p không th nào như s n xu t công nghi p ư c: m t s thay i v th i ti t mà ta không kh c ph c ư c thì h u qu m t mùa m t di n tích r ng s th t tai h i cho dân cư. • Do áp d ng nhi u phân bón, thu c tr sâu, cơ gi i hoá, i n khí hóa, th y l i hóa n n nông nghi p nên không tránh kh i làm ô nhi m môi trư ng, t ai kém màu m . 3.2. ánh b t và nuôi tr ng thu h i s n Các i dương trên trái t ch a ngu n th c ph m vô cùng quí giá. Trong s n lư ng ánh b t hàng năm thì cá chi m 90%, các loài thân m m 6% các loài giáp xác (tôm cua) chi m 3% còn l i 1% là các loài t o bi n. Cá và các s n ph m bi n khác là nh ng th c ăn có ch t lư ng cao vì trong protein c a chúng ch a các lo i acid amin không thay th ư c và d tiêu hoá. Tính trung bình trên th gi i có kho ng 5% t ng lư ng protein trong kh u ph n th c ăn c a ngư i có ngu n g c t cá và các h i s n khác; ph n còn l i t th t, s a, tr ng và th c v t. c bi t các nư c ang phát tri n, lư ng protein trong kh u ph n th c ăn có ngu n g c bi n chi m t tr ng l n. Tuy nhiên, ch quy n v i dương c a các qu c gia chưa ư c phân nh rõ, nên nh ng tài nguyên bi n d b khai thác quá m c. Song song v i vi c ánh b t, thì vi c nuôi tr ng thu s n cũng ang ư c phát tri n m nh m c môi trư ng nư c ng t và nư c m n ven b . M c dù nuôi tr ng thu s n ã có t hàng ngàn năm trư c, nhưng trong tương lai s óng góp tích c c trong vi c a d ng hoá kh u ph n th c ăn hàng ngày và là ngu n cung c p ngo i t quan tr ng các nư c ang phát tri n do xu t kh u nh ng c s n như tôm, cua,... Tuy nhiên, vi c nuôi tr ng thu s n không th a d ng loài như ánh b t t do, nó òi h i nhi u lao ng, di n tích l n và nh ng thi t b v n hành t và c bi t nh ng nghiên c u quan tr ng v các v n môi trư ng nư c thích h p, m t , ki m soát d ch b nh, phương th c ăn,... 3.3. S phát tri n c a công ngh sinh h c Công ngh sinh h c ư c phát tri n nh ng nư c công nghi p phát tri n t nh ng năm u c a th p niên 80, còn các nư c ang phát tri n, ch y u là t nh ng năm 90 tr l i ây, và hi n nay trên th gi i, công ngh sinh h c ư c coi là m t hư ng ưu tiên u tư và phát tri n. Giá tr s n lư ng c a m t s s n ph m Công ngh sinh h c trên th trư ng th gi i năm 1998 t 40 - 65 t USD, năm 1999 t 65 t USD; d báo năm 2010 t 1000 t USD. Các lĩnh v c trong công ngh sinh h c bao g m: - Công ngh lên men s n xu t các ch ph m vi sinh dùng trong chăn nuôi, tr ng tr t và b o qu n. - Công ngh t bào th c v t nhân nhanh và ph c tráng các cây lương th c, th c ph m, cây công nghi p, cây ăn qu . Vi c ng d ng công ngh nuôi c y mô và t bào trong lai t o, ch n l c gi ng cây tr ng và rút ng n th i gian t o gi ng. - Công ngh enzym s n xu t acid amin t nhi u ngu n nguyên li u, lên men rư u, ch t o các c m ng sinh h c (biosensor) và thu c phát hi n ch t c - Công ngh gen là công ngh cao và là công ngh quy t nh s thành công c a cu c cách m ng công ngh sinh h c. B ng công ngh gen, nh ng năm g n ây nhi u lo i th c ph m bi n i gen ã xu t hi n. ó là th c ph m l y t các cơ th cây tr ng v t nuôi có bi n i v m t di truy n. T o ra các cơ th này, c bi t là các cây bi n i gen là m t hư ng quan tr ng c a công ngh sinh h c có các cây tr ng v t nuôi mang nh ng thu c tính m i
30 m t cách nhanh chóng và b n v ng hơn so v i các cách lai t o truy n th ng trư c ây. Công ngh gen ã t o ươc nhi u gi ng cây ngũ c c, u tương, khoai tây, h t có d u,... mang gen ch ng sâu b nh, ho c có giá tr th c ph m cao. Sinh v t bi n i gen cho năng su t cao, em l i l i ích cho ngư i s n xu t là i u ư c kh ng nh. Th nhưng ch t lư ng, dư lư ng ch t hoá h c l i trong s n ph m và c bi t nh ng nh hư ng c a các s n ph m này n s c kho con ngư i và môi trư ng n nay còn chưa ư c làm rõ. III. Công nghi p hoá, ô th hoá và môi trư ng 1. Ngu n g c c a công nghi p hóa và ô th hóa Công nghi p hóa và ô th hóa là quá trình ti n hóa và phát tri n kinh t xã h i c a loài ngư i. Khi nh ng làng xóm b t u phân hóa tr thành nh ng trung tâm th công nghi p và d ch v buôn bán thì nh ng làng xóm và c ng ng ó ã d n d n phát tri n thành nh ng trung tâm công nghi p và ô th . Các ô th và khu công nghi p lúc sơ khai v n chưa khác nhi u so v i nông thôn: v n b bao quanh b i các cánh ng, nơi v n chung v i kho tàng, gi ng nư c, rác rư i không ch t thành ng x lý riêng và m t dân cư v n thưa. D n d n qua nhi u th i i, s khác bi t gi a ô th và nông thôn ngày càng rõ nét. C ng ng dân cư s ng khu công nghi p và ô th không còn làm nông nghi p n a. H là các công nhân, các ngư i làm d ch v , buôn bán, qu n lý hành chánh,... và gia ình c a h . Dân s ô th và khu công nghi p ã tăng nhanh, lúc u qui mô ch kho ng 2 - 3 v n dân, chi m di n tích 200 - 300 ha vào th k XV - XVI Châu Âu. Ti p n c tăng d n lên t i c vài ch c v n dân và di n tích ch ng 1000 n 2000 ha. V hình thái, có s khác nhau gi a nông thôn và ô th . ô th có hình thù rõ r t, v trí a lý t o cho nó kh năng khai thác tài nguyên, th c ph m vùng chung quanh. S n ph m làm ra t ô th và khu công nghi p l i phân ph i i th trư ng chung quanh. ô th và nông thôn tuy khác nhau nhưng v n quan h ch t ch v i nhau. i s ng và s n xu t các ô th và khu công nghi p òi h i ph i c i ti n giao thông, ư ng sá, nhà , khu v sinh, h th ng c p nư c, h th ng thoát nư c,... Công nghi p phát tri n, các ti n b khoa h c k thu t gia tăng, c bi t là các công trình xây d ng nhà , xí nghi p, c u c ng, b n, bãi, ư ng sá giao thông,... ã làm cho ô th , khu công nghi p có nhi u s c thái riêng khác h n nông thôn. ư ng ph có v a hè s ch s , có h th ng èn ư ng chi u sáng êm, i l i nhanh chóng, thu n ti n. Có h th ng c p nư c, c p i n, rác th i ư c mang ra kh i ô th chôn l p. Tóm l i công nghi p hóa và ô th hóa là s t p trung và phát tri n kinh t xã h i m c cao hơn so v i n n s n xu t nông nghi p và th công nghi p, kèm theo là s phát tri n dân s . 2. ô th hoá th k XIX và hi n nay Quá trình ô th hóa ã di n ra t lâu trong l ch s , t 4 - 5 ngàn năm trư c công nguyên b t u t s phân hóa làng xóm thành nh ng trung tâm th công nghi p và d ch v buôn bán. Tuy nhiên, t u th k XIX, quá trình ô th hóa m i phát tri n m nh, g n v i cu c cách m ng công nghi p. c bi t quá trình ô th hóa - công nghi p hóa ( TH - CNH) bùng phát m nh trong kho ng 25 năm cu i th k XX. Trong th i kỳ này con ngư i ã t o ra nh ng bi n i to l n trên trái t. Có l nư c Anh là nư c ô th hóa theo úng nghĩa u tiên. Loài ngư i th c hi n công nghi p hóa ch trên 100 năm nay t khi n n công nghi p b t u dùng hơi nư c. Ví d t l dân s ô th Anh năm 1800 là 20% - năm 1976 là 80%; M năm 1800 là 5% - năm 1976 là 73%. ô th ư c xác nh b ng các y u t c trưng là di n tích t s d ng, v trí và dân s . Các ô th u chi m m t di n tích r t r ng, vào v trí thu n l i giao thông và dân s thì r t ông. Các i u ki n t nhiên như khí h u, i u ki n s ng ư c c i thi n nên cũng ã thu hút ngư i dân nông thôn ra s ng ô th . Thêm vào ó, do công nghi p hóa, lao ng nông
31 nghi p tr nên dư th a, mà ô th , khu công nghi p l i c n lao ng b sung nên ã có s di dân t nông thôn ra thành ph . Hi n nay, m c dù ô th ch chi m 0,3% di n tích b m t trái t, nhưng t l dân s ã tăng lên r t nhi u, t 19% năm 1920 lên 25% năm 1940, 33% năm 1960, t i 46 % vào năm 1990 và 51% năm 2000. D ki n n năm 2025 dân s th gi i s là 8,5 t ngư i và t l dân s ô th chi m kho ng 60% t ng dân s th gi i (b ng 3.4) Tc ô th hoá các nư c ang phát tri n nhanh hơn các nư c phát tri n. So v i năm 1950, t c ô th hóa năm 2000 các nư c phát tri n là 2,2 l n, các nư c ang phát tri n là 6,6 l n. Theo d báo, n năm 2025 các con s tương ng s là 2,6 l n và 13 l n. B ng 3.4. Bi n ng dân s ô th các vùng khác nhau trên th gi i (tri u ngư i) Vùng 1920 % 1940 % 1960 % 1980 % 2000 % Toàn th gi i 360 19 570 25 900 33 1978 46 3090 51 Liên Xô (cũ) 25 15 60 22 105 49 190 68 300 85 Châu Âu 150 46 200 53 245 58 310 65 375 71 M và Canada 60 52 85 59 140 70 205 81 310 87 Các nư c Châu Úc 5 47 5 53 10 64 20 75 25 80 ông Á 50 9 85 13 180 23 325 31 520 40 Nam Á 40 9 75 12 155 18 350 24 750 35 M La Tinh 20 22 40 31 105 19 245 60 510 80 Châu Phi 10 7 20 11 50 18 125 28 300 39 Ngày nay, s phát tri n thành ph v m t v t lý và sinh h c ã tr thành s phát tri n theo qui lu t s mũ. Dân s , nhà , s n xu t công nghi p, d ch v thương m i, hành chính,... ã tăng lên m t cách nhanh chóng. Các ô th - thành ph ban u có ch c năng gi ng nhau nhưng sau d n ư c phân hóa theo ch c năng như chính tr , kinh t , văn hóa, xã h i, du l ch,... V công nghi p, xu hư ng g n ây là hình thành các khu công nghi p t p trung: năm 1995, Liên Hi p Qu c ã th ng kê th gi i có kho ng 12.000 khu công nghi p v i di n tích nh nh t là 1 ha, l n nh t n 10.000 ha. 3. Ch t lư ng môi trư ng các siêu ô th Trên th gi i n u ch tính riêng s thành ph có qui mô dân s trên 5 tri u ngư i thì năm 1950 có 10 và t i năm 2000 con s ó ã là 27 thành ph . áng chú ý là trong s ó ch có 4 thành ph là c a các nư c công nghi p phát tri n, còn l i 23 thành ph thu c các nư c ang phát tri n. T c tăng dân s các nư c ang phát tri n cao hơn nhi u so v i các nư c ã phát tri n. Trong giai o n hi n nay, các thành ph l n có xu hư ng phát tri n thành các ô th kh ng l do tăng qui mô v dân s và di n tích, g i là xu hư ng siêu ô th hóa. Xu hư ng này th hi n các thành ph trong các nư c ang phát tri n như B c Kinh, Thư ng H i, Bangkok,... M t xu hư ng khác là liên k t m t dãi các thành ph l n thành m t dãi thành ph liên t c như New York, Philadelphia, Washington,... M ; Tokyo, Nayoga và Osaka Nh t. Theo UNDIESA - United Nations Department of International Economics and Social Affairs- (1986), m t thành ph ư c coi là siêu ô th khi s dân t i thi u là 8 tri u dân. Còn theo World Bank (1991), thì tr thành siêu ô th , thành ph ph i có s dân trên 10 tri u ngư i (B ng 3.5). Trong khi ó, theo Dogan và Kasarda (1998) thì ch c n trên 4 tri u dân là
32 ã tr thành siêu ô th . M t khái ni m khác là d a vào m t dân s , m t siêu ô th ph i có dân s ít nh t là 2.000 ngư i/km2. mt B ng 3.5. Hai mươi siêu ô th trên th gi i 2006. (http://www.citypopulation) Stt Thành ph Qu c gia Dân s (tri u dân) Nh t 1 Tokyo 34.200.000 Mehico 2 Mexico City 22.800.000 Hàn Qu c 3 Seoul 22.300.000 M 4 New York 21.900.000 Brazil 5 Sao Paulo 20.200.000 n 6 Bombay 19.850.000 n 7 Delhi 19.700.000 Trung Qu c 8 Shanghai 18.150.000 M 9 Los Angeles 18.000.000 Nh t 10 Osaka 16.800.000 Indonesia 11 Jakarta 16.550.000 n 12 Calcutta 15.650.000 Ai C p 13 Cairo 15.600.000 Philippines 14 Manila 14.950.000 Pakistan 15 Karachi 14.300.000 Nga 16 Moscow 13.750.000 Argentina 17 Buenos Aires 13.450.000 Bangladesh 18 Dacca 13.250.000 Brazil 19 Rio de Janeiro 12.150.000 Trung Qu c 20 Beijing 12.100.000 S t p trung công nghi p và ô th hóa cao này ã có tác ng l n i v i môi trư ng. Các ch t khí th i, nư c, r n, ch t c h i cho môi trư ng không ph i là c c b n a mà là có qui mô r ng l n. Các dòng x nư c th i gây ra ô nhi m môi trư ng nư c m t, nư c ng m, gây ô nhi m t. Các lo i b i hóa ch t, silic, v n, thép, mu i,... bám trên lá cây, ph trên m t t, theo ư ng hô h p vào ph i ngư i, gây h i cho s c kho con ngư i. Do ch t lư ng môi trư ng các siêu ô th r t kém nên khuynh hư ng chung là ph i h n ch t i a phát tri n các siêu ô th . cho các ô th b n v ng, ph i dành m t di n tích r ng l n làm vư n cây xanh; các ch t th i c n ph i ư c x lý, v n c p nư c, c p i n, giao thông ph i ư c b o m,... nghĩa là ph i qu n lý t t các ô th . 4. Các v n môi trư ng và xã h i liên quan n ô th hoá - công nghi p hoá Quá trình ô th hoá s d n n các v n sau:
33 4.1. ô th hoá và nghèo ói Năm 1980, ư c tính có 40 tri u h gia ình ô th nghèo ói so v i 80 tri u h nghèo ói nông thôn. Vào năm 2000 các h nghèo ói tuy t i ô th tăng lên 76% chi m 76% chi m 72 tri u h , trong khi s các h nghèo nông thôn gi m xu ng 29% v i 56 tri u h . Theo s li u i u tra c a U ban kinh t châu M Latinh và Caribe thì 22% dân Panama City (1983), 25% dân ô th Costa Rica (1982), 64% dân Guatemala City (1983), 45% dân Santiago de Chile (1985) nghèo ói (UNDP, 1989) N n kinh t ô th không th tiêu hoá toàn b cái nghèo c a nông thôn, nh ng c g ng xoá ói gi m nghèo cho dân ô th l i càng thu hút s di cư t nông thôn ra thành th và làm tiêu tán h t các thành qu t o ra. 4.2. Suy dinh dư ng và d ch b nh ô th Suy dinh dư ng lan tràn trong ô th c a th gi i th ba. Columbia, Costa Rica, Guatemala, El Sanvador, Tunisia, Morocco b a ăn c a ngư i dân nông thôn còn khá hơn c a ngư i ô th c bi t là s lư ng calo. r t nhi u thành ph , s tr suy dinh dư ng ( các vùng thu nh p th p c a ô th ) còn l n hơn c nông thôn. 12,6% s ngư i ch t Jakarta liên quan n ô nhi m môi trư ng không khí 4.3. Ch t lư ng môi trư ng ô th Dân s tăng nhanh thư ng gây ra quá t i i v i h th ng h t ng k thu t ô th (h th ng c p nư c, thoát nư c x lý nư c, h th ng giao thông, h th ng thu gom x lý rác) s làm tăng các ch t th i t sinh ho t và d ch v ô th , c bi t làm tăng lư ng nư c th i và rác th i, v sinh môi trư ng suy gi m. Bangkok, h th ng giao thông thư ng b t t ngh n, trung bình i n n i làm vi c ph i m t n 3 gi . Mehico, t ng nư c ng m b khai thác quá m c, bình quân s t 1 mét/năm. 4.4. V n nhà Khu v c xây d ng nhà chính th c ít khi cung c p n i 20% nhu c u nhà . S di cư trái phép vào ô th góp ph n làm gia tăng các xóm l u và các chu t cũng như gây s c ép v v sinh môi trư ng ô th . Trung Qu c, t p trung n 5,7 ngư i trong m t phòng, trong khi M là 0,5 ngư i. Kamasi, Ghana, 3/4 s h ch có 1 phòng, i u ki n này cũng úng cho 50% s dân Calcuta, 33% Mexico City,... Nhìn chung, quá trình TH - CNH bên c nh nh ng tác ng tích c c v kinh tê - xã h i, khoa h c - k thu t, văn minh - dân trí, c i thi n i s ng ngư i dân,... ã t o ra nh ng tác ng tiêu c c v môi trư ng. Nói tóm l i là TH - CNH s d n n h sinh thái ô th m t cân b ng t nhiên. Do v y, các nhà sinh thái ô th b t u nói n " ô th b n v ng" hay " ô th sinh thái", theo ó khi phát tri n ô th và khu công nghi p c n chú ý: - Quan tâm kích c ô th , ph i h n ch t i a phát tri n các siêu ô th mà nên hình thành các chu i ô th g m ô th trung tâm và các ô th , khu công nghi p v tinh. - Khi c n m r ng ô th , không m u v m i phía mà ph i có quy ho ch tùy thu c vào các y u t như a hình, ngu n nguyên li u, th trư ng, giao thông... l n cho cây xanh (12 - 15 m2/ngư i); có h th ng qu n lý - Ph i dành m t di n tích t t ch t th i r n, nư c th i; b o m c p nư c s ch cho sinh ho t và s n xu t, h n ch ách t c giao thông, .... 5. S phát tri n ô th , khu công nghi p nư c ta Vi t Nam có di n tích ph n t li n là 330.000 km2 và ư ng b bi n dài 3260 km. Năm 2000, c nư c có kho ng 623 ô th , trong ó có 4 thành ph tr c thu c trung ương, 82 thành ph và th xã t nh l , 537 th tr n huy n l . Theo qui ho ch c a chính ph , n năm 2020 s có 5 ô th trung tâm Qu c gia là Th ô Hà N i, Thành Ph H Chí Minh, H i
34 Phòng, à N ng và Hu , 11 ô th trung tâm c p vùng là các Thành Ph C n Thơ, Biên Hòa, Vũng Tàu, Nha Trang, Buôn Mê Thu c, Vinh, Nam nh, H Long, Vi t Trì, Thái Nguyên và Hòa Bình, 45 ô th trung tâm t nh (thành ph , th xã). N u năm 1986 ch có g n 12 tri u ngư i s ng trong các thành ph thì n năm 2006 s dân thành th ã tăng lên g p ôi v i g n 23 tri u ngư i, chi m trên 27% t ng dân s c nư c. Nhìn chung quá trình ô th c a nư c ta trong kho ng 30 năm qua phát tri n ch m. T l dân s ô th năm 1960 là 15%, năm 1988 là 20% và năm 1992 là 20,2% và 1999 là 23,5%. Trong th i gian t i, quá trình ô th hóa c a nư c ta s nhanh hơn. Theo d báo (phương án trung bình) dân s ô th nư c ta n năm 2010 và 2020 t l dân s s là 33% và 45%. Theo th ng kê, s lư ng các ô th c a Vi t Nam có qui mô dân s t 1 v n tr lên là trên 500 ô th . ô th có dân s l n là Hà N i và Thành ph H Chí Minh. Năm 1989, dân s Hà N i là 1,08 tri u, Tp. H Chí Minh là 2,89 tri u; n năm 2001 các s li u tương ng là 1,34 tri u và 3,34 tri u (n u tính c ph n ngo i thành thì dân s Hà N i là 2,46 tri u và Thành ph H Chí Minh là 5,56 tri u) (B ng 3.6). 2 thành ph này, h th ng h t ng k thu t và m ng lư i công trình công c ng ã xây d ng khá ng b . B ng 3.6. Dân s 20 ô th l n c a Vi t Nam Stt Tên a ph n Dân s 1 Thành ph H Chí Minh T.P H Chí Minh 5.728.900 2 Hà N i Hà N i 2.503.000 3 H i Phòng H i Phòng 1.792.400 4 à N ng à N ng 446.000 5 Biên Hòa ng Nai 365.500 6 Hu Th a Thiên 266.800 7 Nha Trang Khánh Hòa 265.300 8 C n Thơ C n Thơ 248.300 9 Qui Nhơn Bình nh 196.200 10 R ch Giá Kiên Giang 194.900 11 Nam nh Nam nh 188.800 12 Vũng Tàu Bà R a 184.100 13 Long Xuyên An Giang 153.000 14 Hòn Gai Qu ng Ninh 142.800 15 Phan Thi t Bình Thu n 141.500 16 Cam Ranh Khánh Hoà 141.200 17 C m Ph Qu ng Ninh 139.700 18 Thái Nguyên Thái Nguyên 133.400 19 Buôn Mê Thu t cL c 131.900 20 àL t Lâm ng 125.000
35 Hi n t i, c nư c có 743 ô th và là nơi gi vai trò u tàu phát tri n kinh t , xã h i, óng góp t i 70% GDP. Tuy nhiên, s phát tri n thi u hài hoà t i các ô th c a Vi t Nam ã kéo theo hàng lo t thách th c cho phát tri n b n v ng. ó là v n dân s , ói nghèo và ô nhi m môi trư ng. Theo k t qu i u tra, dân s ô th tăng nhanh v i trung bình 3% năm, g p 3 l n t l tăng dân s chung c a c nư c. Hi n nay, h u h t các ô th Vi t Nam u t n t i các khu “nhà chu t”, xóm “li u”, xóm “b i” và ngư i dân trong các khu v c ó s ng m c nghèo kh . Quá trình ô th hoá nhanh chóng ã khi n m t lư ng l n cư dân nông thôn b m t t s n xu t, thi u vi c làm, không có thu nh p và tr thành dân nghèo ô th , d n n t l nghèo ói t i các ô th không gi m. Có m t th c t là ngư i nghèo ang d n b y ra xa các khu ô th , ho c b d n d n vào nh ng ngõ nh , nh ng khu v c ó có i u ki n s ng th p và ít ư c ti p c n v i các khu d ch v ô th , phúc l i xã h i, ho c ph i tr chi phí cao hơn. T i nhi u vùng ven ô c a Hà N i và thành ph H Chí Minh, ngư i dân ph i tr ti n i n, nư c cao hơn khu v c n i thành, nhưng cũng không ư c áp ng nhu c u. Th ng kê c a T ch c Dân s th gi i (UNPFA) cho th y, di n tích nhà bình quân t i các ô th kho ng 5,8m2/ ngư i, th p hơn m t n a so v i di n tích chung c a c nư c. Có t i 25% cư dân ô th không có kh năng mua nhà và 20% khác ang sinh s ng trong 1,8 tri u căn nhà t m không t tiêu chu n. c bi t, Hà N i có t i 30% dân s có di n tích nhà dư i 3m2/ngư i. Tuy nhiên, th i gian h u h t các chương trình, d án u t p trung phát tri n nhà trung, cao c p, ph c v các i tư ng có m c s ng cao, còn các d án phát tri n nhà cho ngư i có thu nh p th p không thu hút ư c u tư. M c dù ã có nhi u chương trình phát tri n nhà xã h i, nhà cho ngư i có thu nh p th p, c bi t là chương trình u tư xây d ng nhà xã h i cho kho ng 30% s h khó khăn các ô th do B Xây d ng l p, nhưng nh ng d án này v n ang n m trên gi y và ít nh n ư c s quan tâm c a các nhà u tư. Hi n nay, cơ s h t ng c a các ô th không áp ng k p nhu c u, trong ó nhu c u v nư c s ch và thoát nư c, thu gom rác ch áp ng ư c kho ng 60%, c bi t ư ng giao thông ch áp ng ư c 50% nhu c u. Tuy nhiên, vi c cơ s h t ng không áp ng ư c ph n l n là do nhu c u c a nh ng i tư ng có thu trung bình và khá tr lên tăng lên nhanh chóng. Ch tính riêng m t chi c ôtô 4 ch ã chi m di n tích ư ng g p 7 l n m t chi c xe máy và b ng hàng ch c l n m t chi c xe p. Cùng v i ngư i nghèo, môi trư ng s ng cũng ang là “n n nhân” tr c ti p c a quá trình ô th hoá. c bi t, do ph n l n các khu công nghi p thư ng t p trung g n các ô th l n, nên m c ô nhi m môi trư ng càng tr nên tr m tr ng. Theo th ng kê, hi n nay môi trư ng c a h u h t các ô th u ã m c báo ng, c bi t Vi t Nam có hai thành ph là Hà N i và thành ph H Chí Minh n m trong danh sách 6 thành ph b ô nhi m không khí nghiêm tr ng nh t th gi i. Riêng t i thành ph H Chí Minh, hàng năm các phương ti n giao thông th i vào không khí kho ng 1.100 t n b i, 25 khu công nghi p ang ho t ng trên a bàn thành ph , t p trung trên di n tích g n 2.300 ha, m i ngày th i vào h th ng sông Sài Gòn - ng Nai trên 1,7 tri u m3 nư c th i công nghi p, trong ó có nhi u c t . Lư ng ch t th i này ã gây ô nhi m môi trư ng nư c c a các con sông v n là ngu n cung c p nư c sinh ho t cho m t b ph n dân cư r ng l n, nh hư ng n s c kho ngư i dân và môi trư ng s ng. M c dù các khu công nghi p ngày càng m c lên nhi u, nhưng các quy nh c a pháp lu t v ki m tra cũng như x lý i v i hành vi vi ph m lu t b o v môi trư ng còn nhi u b t c p. Nhi u nhà máy m i ngày th i ra hàng ngàn mét kh i nư c th i và khí th i trong ó hàm lư ng ch t c h i vư t quá tiêu chu n cho phép hàng nghìn l n nhưng hàng ch c năm không b phát hi n và khi phát hi n m c x lý không s c răn e như trư ng h p t i Công ty Vedan Vi t Nam v a qua ch là m t ví d r t nh . Hàng năm, k t qu c a vi c phát tri n kinh t xã h i ch y u ư c ánh giá d a trên t c tăng trư ng công nghi p, nông nghi p, d ch v thương m i… trong khi ó, báo cáo v ch t lư ng môi trư ng s ng thư ng b xem nh
36 ho c b qua, trong khi ây là y u t quan tr ng ánh giá ch t lư ng s ng c a ngư i dân trong các khu ô th . Theo tính toán, t i thành ph H Chí Minh và các vùng kinh t tr ng i m phía Nam, n năm 2010, n u t t c 75 khu công nghi p u ư c s d ng h t di n tích, s th i ra m t lư ng ch t th i r n lên n 3.500 t n/ngày, cao g p hàng ch c l n so v i hi n nay, trong ó có kho ng 700 t n ch t th i c h i. Theo d báo c a UNPFA, n năm 2020 dân s Vi t Nam s t 104 tri u ngư i trong ó có t i 40% (tương ương 41,6 tri u ngư i) s ng t i các ô th . Nhi u nhà khoa h c c nh báo, v i t c tăng trư ng GDP 7%/năm và m c ô th hoá tăng 2%/năm như hi n nay, n u không có ngay các gi i pháp h u hi u, n năm 2010 m c ô nhi m môi trư ng có th tăng g p ôi hi n nay. V công nghi p hóa, tính n tháng 6/2004 c nư c ã hình thành nên 96 khu công nghi p (KCN) và khu ch xu t (KCX), trong ó có 68 khu ang ho t ng, 28 khu ang trong quá trình xây d ng cơ b n. T ng di n tích c a các KCN và KCX là 18.599 ha Trong giai o n 1995 - 2000, giá tr s n xu t công nghi p tăng bình quân 12,2%/năm; m t s ngành công nghi p ã có m c tăng trư ng khá: s n lư ng d u thô g p 2,2 l n; i n g p 1,8 l n; xi măng g p hơn 2 l n; thép cán g p hơn 3 l n. Hai c ng bi n quan tr ng là H i Phòng và Vũng Tàu. Hai c ng bi n c v a là à N ng và Qui Nhơn, m t s a phương có quy ho ch xây d ng c ng nư c sâu (Cái Lân, Vũng Áng, Chân Mây,...). Có 3 sân bay Qu c t : N i Bài, Tân Sơn Nh t và à N ng. Nư c ta ang th c hi n công nghi p hoá, hi n i hóa t nư c, vì v y môi trư ng các ô th và khu công nghi p ch c ch n s b tác ng. Nhìn chung các cơ s công nghi p do trong nư c u tư có qui mô nh , công ngh s n xu t cũ, l c h u, ch có kho ng 20% xí nghi p cũ ã i m i công ngh . Vì v y, ô nhi m môi trư ng do công nghi p t các nhà máy cũ nư c ta là r t tr m tr ng, c bi t là các cơ s s n xu t n m xen k trong các khu dân cư. Vì v y c n ph i di chuy n các nhà máy này ra các khu công nghi p ngo i thành. Nhưng nhìn chung, vi c di chuy n và óng c a các nhà máy, xí nghi p gây ô nhi m l n trong n i thành còn g p nhi u khó khăn v ch quan và khách quan, ti n trình th c hi n còn r t ch m. Kho ng 90% cơ s s n xu t cũ chưa có thi t b x lý nư c th i và nhi u khu công nghi p chưa có h th ng x lý nư c th i t p trung. Các nhà máy, xí nghi p ch ti n hành x lý nư c th i sơ b r i th i th ng ra ngu n nư c m t, ã gây ô nhi m tr m tr ng i v i nhi u sông. Công nghi p nhi t i n, công nghi p luy n kim, công nghi p hóa ch t, công nghi p v t li u xây d ng, công nghi p ch bi n khoáng s n là các ngành chính gây ra ô nhi m môi trư ng không khí. N ng b i và khí c h i không khí xung quanh các khu công nghi p vư t quá tr s tiêu chu n cho phép t 2 - 3 l n. Công nghi p khai thác khoáng s n phá ho i môi trư ng t r t nghiêm tr ng. Trong nư c có hơn 1.000 m ang khai thác v i trên 50 ch ng lo i khác nhau. Môi trư ng các vùng khai thác ang b suy thoái nghiêm tr ng, phá h y hàng nghìn hecta r ng nhi t i có ngu n sinh v t a d ng, t ai th như ng b bi n d ng, thu h p di n tích t tr ng tr t, mùa màng b gi m sút,... Qui ho ch t t v môi trư ng cho các ô th và khu công nghi p là v n thi t th c nư c ta hi n nay. IV. Toàn c u hoá và môi trư ng 1. Khái ni m toàn c u hoá Thu t ng toàn c u hoá xu t hi n vào nh ng năm 1950, v i s ph bi n các phương ti n v n t i có ng cơ và s gia tăng các trao i thương m i; và ư c chính th c s d ng r ng rãi t nh ng năm 1990 c a th k th 20. Toàn c u hóa là khái ni m dùng mô t các thay i trong xã h i và trong n n kinh t th gi i, t o ra b i m i liên k t và trao i ngày càng tăng gi a các qu c gia, các t ch c hay các cá nhân góc văn hoá, kinh t , v.v. trên
37 quy mô toàn c u. c bi t trong ph m vi kinh t , toàn c u hoá h u như ư c dùng ch các tác ng c a thương m i nói chung và t do hóa thương m i hay "t do thương m i" nói riêng. Cũng góc kinh t , ngư i ta ch th y các dòng ch y tư b n quy mô toàn c u kéo theo các dòng ch y thương m i, k thu t, công ngh , thông tin, văn hoá. Ngư i ta thư ng nói r ng th gi i ang ngày càng nhanh chóng nh hơn, và r ng chúng ta ang s ng trong m t ngôi làng toàn c u (global village) nghĩa là hi n nay chúng ta liên l c (thông tin), i l i, và chia s các n n văn hoá v i nhau trong ph m vi m t th gi i. Toàn c u hoá là quá trình mà th gi i ang ngày càng gia tăng liên k t v i nhau d n n s trao i m nh m v văn hoá và thương m i. ó là k t qu c a: • S trao i công ngh làm cho con ngư i, hàng hoá, ti n b c và trên t t c là thông tin và ý tư ng lan truy n trên th gi i nhanh hơn nhi u so v i trư c ây. • S m r ng t do thương m i th gi i, ã gia tăng m nh m m c trao i thương m i gi a các thành ph n khác nhau c a th gi i. * Các nhân t nh hư ng n toàn c u hoá g m: - Phương ti n liên l c: truy n hình, i n tho i và internet ã t o thành m t ngôi làng toàn c u (global village). - Phương ti n v n chuy n: ã tr nên r và nhanh. Các cơ s kinh doanh có th chuyên ch các s n ph m và các nguyên li u thô i kh p th gi i-t o ra các s n ph m và các d ch v trên kh p th gi i n khách hàng Anh. - M r ng t do thương m i: các chính ph trên kh p th gi i ã n i l ng các lu t làm h n ch vi c buôn bán và u tư nư c ngoài, m t s chính ph ưa ra các tr c p và các khuy n khích v thu kêu g i các công ty nư c ngoài u tư vào nư c h . Quan ni m không có s h n ch trong kinh doanh buôn bán gi a các nư c g i là t do thương m i. M c dù toàn c u hoá có th giúp t o nên s giàu có hơn các nư c ang phát tri n nhưng nó không giúp rút ng n kho ng cách gi a các nư c giàu nh t th gi i và các nư c nghèo nh t th gi i. 2. M i quan h gi a toàn c u hóa và môi trư ng Toàn c u hoá ang gây ra nhi u b t mãn. M t trong s nh ng b t mãn c a nh ng ngư i ph n i toàn c u hoá là s m r ng t do thương m i qu c t và v n u tư ang gây thi t h i cho môi trư ng cũng như các m c tiêu c a phát tri n b n v ng. Nh ng ngư i ch ng i ch ra nhi u i m cho r ng toàn c u hoá có th nh hư ng có h i cho môi trư ng: - Th nh t, các cơ h i kinh doanh r ng hơn có nghĩa khai thác và xu t kh u d u, g và các ngu n tài nguyên không tái t o s nhi u hơn. i u này d n n s ô nhi m, s phá hu r ng, xói mòn t, lũ l t và m t cân b ng h sinh thái c a các lo i hình khác nhau. Tăng trư ng i kèm v i s xâm l n c a nông nghi p, và t do hoá i kèm v i vi c khai thác g vì m c ích thương m i, là hai nguyên chính c a phá hu r ng. - Th hai, thương m i phát tri n hơn có nghĩa i l i, v n t i v i kho ng cách xa hơn. V n chuy n hàng hoá góp ph n ô nhi m thông qua t cháy nhiên li u và phát th i các khí c h i, óng góp vào s nóng lên toàn c u và gây h i cho s c kho con ngư i. Thêm vào ó là các quá trình tiêu th các tài nguyên khan hi m như than và d u. - Th ba, thương m i qu c t ang khuy n khích s n xu t và tiêu th các th c ph m thay i gen trên kh p th gi i mà tác h i tích lũy có th s nh hư ng n nhi u năm sau ho c th m chí n các th h sau. - Th tư, s truy n bá toàn c u v b o v quy n l i ngư i tiêu dùng theo phong cách phương Tây ang t o ra m t d ng văn hoá tiêu th không suy nghĩ, lãng phí và khai thác quá
38 m c các ngu n tài nguyên trên trái t c a th h hi n nay, tư c o t tương lai c a các th h mai sau. - Th năm s n xu t a phương ang hư ng n các ki u m u theo nhu c u a s c a th gi i. K t qu là các nhu c u thi u s (như các nhu c u c a các b l c) và s a d ng sinh h c ang b m t i. - Cu i cùng, thu hút u tư tr c ti p nư c ngoài và công vi c, các qu c gia ang h th p m t cách c ý các tiêu chu n môi trư ng: hi n tư ng ch nghĩa b o h gây ra thi t h i cho các nư c khác trư c ây có th s ư c thay th b ng hi n tư ng toàn c u hoá gây ra thi t h i cho chính mình. Các nư c toàn c u hoá m i, nơi quá trình công nghi p hoá di n ra nhanh nh t trong khi thu nh p v n còn th p, có th ph i i m t v i s suy thoái môi trư ng. Nh ng ngư i ng h toàn c u hoá, ương nhiên, s ưa ra các khuynh hư ng ngư c li c vũ cho toàn c u hoá. H ch rõ r ng thương m i s làm cho m t qu c gia có kh năng nh p kh u các công ngh thân thi n v i môi trư ng. i u này s làm gi m ô nhi m toàn c u. Hơn n a, áp l c c a các qu c gia nh p kh u (có tiêu chu n môi trư ng cao hơn) có th thúc y các qu c gia xu t kh u s d ng các quá trình thân thi n v i môi trư ng hơn. N u toàn c u hoá giúp các qu c gia có t c tăng trư ng cao hơn và nâng cao cu c s ng con ngư i thoát kh i nghèo nàn, nó có th gián ti p b o v môi trư ng và y m nh phát tri n b n v ng. Nghèo nàn là tác nhân gây ô nhi m l n nh t. Toàn c u hoá còn giúp con ngư i có th bi t các s ki n x y ra nh ng nơi xa xôi c a th gi i. Ví d như ngư i Anh có th bi t ư c m t cách nhanh chóng các tác ng c a sóng th n các nư c ông Nam Á năm 2004, và vì th h có th giúp các nư c này nhanh chóng. Có r t ít b ng ch ng cho th y các qu c gia c ý h th p tiêu chu n môi trư ng thu hút các công ty a qu c gia. Các tiêu chu n môi trư ng th p hơn ch óng vai trò th y u trong vi c quy t nh l a ch n a i m thành l p các nhà máy c a các công ty a qu c gia, so v i các nhân t khác như v n t i, cơ s h t ng, th trư ng, chi phí lao ng, ch thu , chính sách kinh t ... Th c t các nhà máy thu c s h u nư c ngoài các nư c ang phát tri n -chính là nh ng nhà máy mà n u theo lý thuy t, ư c thu hút do các tiêu chu n ô nhi m th p - có xu hư ng ít gây ra ô nhi m hơn các nhà máy s h u trong nư c trong cùng ngành. Có ph i các tác ng tích c c ư c ch ra là m nh hơn các tác ng tiêu c c i v i môi trư ng? Nó là m t câu h i kinh nghi m và tr l i có th r t khác nhau theo t ng nơi. Ch c ch n r ng t c công nghi p hoá chóng m t các vùng ven bi n c a Trung Qu c ã gây ra các v n môi trư ng nghiêm tr ng. Thêm vào ó, còn ph thu c nhi u vào các chính sách h tr và các th ch ban hành. M t ví d minh ho cho v n này. Nông tr i nuôi tôm m t s vùng c a n ã d n n m n hoá và th i nư c ô nhi m vào t ai vùng ph c n và ư ng sông Theo b ngoài mà xét thì các cơ h i xu t kh u tôm cao hơn ã d n n s phát tri n nhanh c a các trang tr i nuôi tôm các vùng ven bi n. Nhưng, nên nh r ng, t t c các qu c gia không ch n các phương pháp gi ng nhau gây h i cho môi trư ng trong nuôi tôm. Vì th , t do thương m i không ph i là th ph m chính. V n là ch không có bi n pháp hn ch vi c l a ch n công ngh như v y n . N u nh ng ngư i gây ô nhi m nh n th c y r ng h s ph i tr ti n cho nh ng thi t h i mà h gây ra i v i nh ng ngư i khác (nguyên t c ngư i gây ô nhi m ph i tr ti n, PPP) h s ph i s d ng các lo i hình trang tr i khác. Chúng ta c n hi u r ng qua th u kính c a m t nhà kinh t h c v n ô nhi m môi trư ng là r t khác so v i m t nhà ho t ng môi trư ng. i v i m t nhà ho t ng môi trư ng, không ô nhi m là lý tư ng và không ai có quy n gây ra ô nhi m. i v i m t nhà
39 kinh t , ó là v n chi phí-l i ích xã h i. Ông ta s gi i quy t ô nhi m m t m c t t nh t, các chi phí c a vi c gi m ô nhi m ư c cân i h p lý so v i l i ích xã h i. T t nhiên các nhà ho t ng vì hoà bình xanh s xem các nhà kinh t là "k thù c a con ngư i". V. Nghèo ói và môi trư ng 1. Nghèo ói Nghèo di n t s thi u cơ h i có th s ng m t cu c s ng tương ng v i các tiêu chu n t i thi u nh t nh. Thư c o các tiêu chu n này và các nguyên nhân d n n nghèo nàn thay i tùy theo a phương và theo th i gian. T ch c Y t Th gi i (WHO) nh nghĩa nghèo theo thu nh p, theo ó m t ngư i ư c cho là nghèo khi thu nh p hàng tháng ít hơn m t n a bình quân GDP trên u ngư i c a qu c gia. Nghèo ói không ch ơn thu n là v n thu nh p mà còn liên quan n s c kho , giáo d c, lương th c th c ph m, các d ch v cơ b n ... Ngoài ra còn ph i tính n c kh năng d b thương t n trư c nh ng thay i b t l i, kh năng ít ư c xã h i quan tâm, ... Ngân hàng Th gi i xem thu nh p 1 ô la M /ngày theo s c mua tương ương c a a phương th a mãn nhu c u s ng như là chu n t ng quát cho n n nghèo tuy t i các nư c nghèo, 2 ô la cho Châu M La tinh và Carribean, 4 ô la cho nh ng nư c ông Âu và 14,40 ô la cho nh ng nư c công nghi p. Trong nh ng xã h i ư c g i là th nh vư ng, nghèo ư c nh nghĩa d a vào hoàn c nh xã h i c a cá nhân. Nghèo tương i có th ư c xem như là vi c cung c p không y các ti m l c v t ch t và phi v t ch t cho nh ng ngư i thu c v m t s t ng l p xã h i nh t nh so v i s sung túc c a xã h i ó. i v i Vi t Nam, Chính ph Vi t Nam ã thay i chu n nghèo nhi u l n trong th i gian v a qua. Theo "Chương trình m c tiêu qu c gia xóa ói và gi m nghèo giai o n 2001- 2005", thì nh ng ngư i nghèo có thu nh p bình quân u ngư i khu v c nông thôn mi n núi và h i o dư i 80.000 ng/ngư i/tháng, nông thôn ng b ng dư i 100.000 ng/ngư i/tháng, khu v c thành th dư i 150.000 ng/ngư i/tháng. Chu n nghèo m i áp d ng cho giai o n 2006 - 2010 quy nh: H nghèo là nh ng h khu v c nông thôn có thu nh p bình quân 200.000 ng/ngư i/tháng tr xu ng, i v i nh ng h khu v c thành th có thu nh p bình quân t 260.000 ng/ngư i/tháng tr xu ng. Theo quy nh này, ư c tính năm 2005 c nư c ta có kho ng 3,9 tri u h nghèo, chi m 22% s h trong toàn qu c; Các vùng có t l h nghèo cao là vùng Tây B c (44%) và Tây Nguyên (40%); vùng có t l h nghèo th p nh t là vùng ông Nam B (9%). Nguyên nhân g c r c a s nghèo khó là ói kém, th t h c, thi u các ti n nghi chăm sóc v y t và tr em, thi u công ăn vi c làm và các s c ép v dân s ... Trái t chúng ta có 6 t ngư i, thì trong ó 2,8 t ngư i ph i s ng v i m c thu nh p ít hơn 2 ô la 1 ngày, và 1,2 t ngư i có m c thu nh p ít hơn 1 ô la 1 ngày. Như v y, m t ph n năm dân s trên hành tinh chúng ta ang s ng trong c nh nghèo nàn kh n kh . H u h t nh ng ngư i ch u nh hư ng c a nghèo ói là nh ng ngư i s ng vùng nông thôn, nh ng b l c du canh du cư và các làng chài nh . kh p m i nơi trên trái t, ph n , tr em, ngư i già và ngư i m au là nh ng ngư i ch u tác ng m nh nh t c a tình tr ng nghèo ói. 2. Quan h gi a nghèo ói và môi trư ng Nghèo ói và môi trư ng có m i liên h g n gũi v i nhau. S suy thoái t nông nghi p, thu h p di n tích r ng, khan hi m các ngu n nư c s ch, gi m s n lư ng cá và e do tăng trư ng xã h i và t n thương h sinh thái t thay i khí h u và m t a d ng sinh h c,... ang tác ng cu c s ng nh ng ngư i nghèo. Ngư i nghèo thư ng ít có kh năng i phó v i