Giáo trình -Môi trường và phát triển -chương 4

Chia sẻ: Song Song Cuoc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:25

Thêm vào BST

Báo xấu

220
lượt xem 88
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 4: Phát triển và các vấn đề về tài nguyên thiên nhiên Tài nguyên (resources) là tất cả các dạng vật chất, tri thức, thông tin được con người sử dụng để tạo ra của cải vật chất hay tạo ra giá trị sử dụng mới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình -Môi trường và phát triển -chương 4

43 Chương 4 PHÁT TRI N VÀ CÁC V N V TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN Tài nguyên (resources) là t t c các d ng v t ch t, tri th c, thông tin ư c con ngư i s d ng t o ra c a c i v t ch t hay t o ra giá tr s d ng m i. Tài nguyên là i tư ng s n xu t c a con ngư i. Xã h i loài ngư i càng phát tri n thì s lo i hình tài nguyên và s lư ng m i lo i tài nguyên ư c con ngư i s d ng và khai thác ngày càng gia tăng. Tài nguyên có th chia làm 2 lo i l n: tài nguyên thiên nhiên và tài nguyên xã h i. Tài nguyên xã h i là m t d ng tài nguyên c bi t c a trái t, th hi n b i s c lao ng chân tay và trí óc, kh năng t ch c và ch xã h i, t p quán, tín ngư ng c a các c ng ng ngư i. Trong Khoa h c môi trư ng, tài nguyên thiên nhiên (natural resources) ư c chia thành ba lo i (hình 4.1): Tài nguyên thiên nhiên Không tái t o Vĩnh c u Nhiên li u Khoáng phi Gió, thu Khoáng kim Năng lư ng tri u, dòng hoá th ch kim lo i lo i m t tr i ch y Tái t o Không khí Nư c t Sinh v t Hình 4.1. Các lo i tài nguyên thiên nhiên * Tài nguyên vĩnh c u (perpetual resources): lo i tài nguyên có liên quan tr c ti p hay gián ti p n năng lư ng m t tr i. Có th xem năng lư ng m t tr i là ngu n tài nguyên vô t n, chúng ta có th phân ra: - Năng lư ng tr c ti p: là ngu n năng lư ng chi u sáng tr c ti p, giá tr nh lư ng có th tính ư c. - Năng lư ng gián ti p: là nh ng d ng năng lư ng gián ti p c a b c x m t tr i bao g m: gió, sóng bi n, thu tri u,... * Tài nguyên tái t o (renewable resources): lo i tài nguyên có th t duy trì, t b sung liên t c khi ư c qu n lý h p lý. Ví d : tài nguyên sinh v t ( ng th c v t), tài nguyên nư c, t.
44 * Tài nguyên không tái t o (unrenewable resources): là d ng tài nguyên b bi n i hay m t i sau quá trình s d ng. Ví d : tài nguyên khoáng s n, tài nguyên di truy n (gen). Theo b n ch t t nhiên, tài nguyên ư c phân lo i: tài nguyên t, tài nguyên nư c, tài nguyên khoáng s n, tài nguyên r ng, tài nguyên bi n,.... I. Tài nguyên r ng 1. Vai trò c a r ng R ng là h sinh thái có a d ng sinh h c cao nh t trên c n, nh t là r ng m nhi t i. Ngoài ý nghĩa v tài nguyên ng th c v t, r ng còn là m t y u t a lý không th thi u ư c trong t nhiên, có vai trò c c kỳ quan tr ng trong vi c t o c nh quan và tác ng m nh m n các y u t khí h u, t ai. Chính vì v y, r ng không ch có ch c năng trong phát tri n kinh t - xã h i mà còn có ý nghĩa c bi t trong b o v môi trư ng. Tùy theo nh n th c và các l i ích khác nhau mà r ng ư c ánh giá khác nhau. Hi n nay r ng ư c ánh giá theo các vai trò chính như sau: - Là h sinh thái a d ng và giàu có nh t trên c n, c bi t là r ng m nhi t i. Năng su t trung bình c a r ng trên th gi i t 5 t n ch t khô/ha/năm, áp ng 2 - 3% nhu c u lương th c ph m cho con ngư i. - R ng có vai trò to l n v môi trư ng và phát tri n, là ngu n cung c p nguyên v t li u c n thi t cho con ngư i. - R ng cung c p lương th c, th c ph m, nguyên li u cho công nghi p ch bi n, dư c li u, du l ch, gi i trí... - R ng là "lá ph i xanh" h p th CO2, tái sinh oxy, i u hòa khí h u cho khu v c. V tác d ng cân b ng sinh thái, r ng có vai trò vô cùng quan tr ng: - Trư c h t, r ng có nh hư ng n nhi t , m không khí, thành ph n khí quy n và có ý nghĩa i u hoà khí h u. R ng là v t c n trên ư ng di chuy n c a gió và có nh hư ng n t c cũng như thay i hư ng gió. R ng không ch ch n gió mà còn làm s ch không khí và có nh hư ng n vòng tu n hoàn trong t nhiên. Trên th c t , r ng ươc coi là nhà máy l c b i kh ng l . Trung bình 1 năm, m t ha r ng thông có kh năng hút 36,4 t n b i t không khí. Bên c nh ó, r ng cũng góp ph n làm gi m ti ng n. R ng có ý nghĩa c bi t quan tr ng làm cân b ng lư ng O2 và CO2 trong khí quy n. R ng còn t o ra m t hoàn c nh ti u khí h u có tác d ng t t n s c kho con ngư i. R ng làm gi m nhi t và tăng m không khí. - R ng có vai trò b o v ngu n nư c b o v t ch ng xói mòn. Th m th c v t có ch c năng quan tr ng trong vi c ngăn c n m t ph n nư c mưa rơi xu ng t và có vai trò phân ph i l i lư ng nư c này. Các nghiên c u cho th y nư c mưa ư c th c v t r ng gi l i là 25% t ng lư ng mưa. Tán r ng có kh năng gi m s c công phá c a nư c mưa i v i l p t b m t. R ng còn làm tăng kh năng th m và gi nư c c a t, h n ch dòng ch y trên m t. T ng th m m c r ng có kh năng gi l i lư ng nư c b ng 100 - 900% tr ng lư ng c a nó. Chính vì v y, ã làm gi m áng k lư ng t b xói mòn. Nhi u nghiên c u cho th y vùng nhi t i như nư c ta, nơi có r ng lư ng t xói mòn h ng năm ch vào kho ng 1,5 t n/ha trong khi ó nơi không có r ng có th lên t i 100 - 150 t n/ha và dòng ch y m t tăng 3 - 4 l n. - Th m m c r ng là kho ch a các ch t dinh dư ng khoáng, mùn và nh hư ng l n n phì nhiêu c a t. Các s n ph m rơi r ng c a th c v t trên m t t là cơ s ban u hình thành t ng th m m c r ng và mùn t. ây cũng là nơi cư trú và cung c p ch t dinh dư ng cho vi sinh v t, nhi u lo i côn trùng và ng v t t, t o môi trư ng thu n l i cho ng v t và vi sinh v t t phát tri n và có nh hư ng n các quá trình x y ra trong t. H r cây có nh hư ng l n n tính ch t lý hoá c a t, t ó t o cho t r ng khác v i t s n xu t nông
45 nghi p. R cây ăn sâu trong t làm cho nó tr nên tơi x p, tăng kh năng th m nư c và gi t, ch ng l i quá trình xói mòn. - Là nơi cư trú c a hàng tri u loài ng v t và vi sinh v t, r ng ư c xem là ngân hàng gen kh ng l , lưu tr các lo i gen quí. M t r ng s làm m t d n ngu n tài nguyên thiên nhiên và d n n s tuy t ch ng c a nhi u loài sinh v t. Phá r ng làm m t nơi cư trú và nh hư ng n t sinh thái c a các sinh v t, d n n làm tăng s c nh tranh gi a các cá th trong loài cũng như gi a các loài v i nhau. R ng là m t h sinh thái ã ư c thi t l p tr ng thái cân b ng, trong ó m i loài u có vai trò không th thi u duy trì ho t ng c a toàn b h sinh thái. Do v y khi 1 loài b suy gi m ho c b bi n m t s nh hư ng n s t n t i c a các loài khác, và cu i cùng s nh hư ng n h sinh thái c a c r ng. Căn c vai trò c a r ng, ngư i ta phân bi t: - R ng phòng h : s d ng ch y u b o v ngu n nư c, b o v t, ch ng xói mòn, h n ch thiên tai, i u hòa khí h u, góp ph n b o v môi trư ng. R ng phòng h ư c phân thành r ng phòng h u ngu n, r ng phòng h ch n gió, ch n cát, r ng phòng h ch n sóng, l n bi n... - R ng s n xu t: ư c s d ng s n xu t, kinh doanh g , c i, các lâm s n khác, ng v t r ng và k t h p phòng h , b o v môi trư ng sinh thái. - R ng c d ng: ch y u b o t n thiên nhiên, m u chu n, h sinh thái r ng qu c gia, b o v ngu n gen ng th c v t, nghiên c u khoa h c, du l ch. R ng c d ng ư c phân thành các lo i: vư n qu c gia, khu r ng b o t n thiên nhiên, khu văn hóa xã h i,... Theo giàu nghèo ta phân bi t: - R ng giàu: có tr lư ng g trên 150 m3/ha. - R ng trung bình: có tr lương g t 80 -150 m3/ha. - R ng nghèo: có tr lư ng g dư i 80 m3/ha. Theo các tính toán m i ây, năng su t trung bình c a r ng trên toàn th gi i t n 5 t n ch t khô trên m i ha m i năm. Tuy nhiên con s này r t khác nhau tùy theo lo i r ng và nơi phân b c a chúng: - R ng lá kim (tai ga) vùng ôn i, nơi có th i gian sinh trư ng ng n nên năng su t th p hơn nhi u so v i r ng m nhi t i. R ng này chi m m t di n tích r ng l n B c M , Châu Âu, Nga, B c Trung Qu c và các vùng núi cao nhi t i. Cây ch y u c a r ng là thông, linh sam,... R ng lá kim phát tri n theo các dãy núi t B c M xu ng Mehico bao g m nhi u thông , thông núi,... - R ng lá rông ôn i, phân b th p hơn, g n vùng nhi t i hơn và ã có m t th i kỳ ph kín vùng ông B c M , kh p Châu Âu, m t ph n Nam M và m t ph n Trung Qu c, Nh t B n, Úc. Có l "n n văn minh t ư c c c th nh" Châu Âu, B c M và Vi n ông ã làm cho r ng này b thu h p nhanh và nay ch ng còn bao nhiêu. Kho ng 3.000 năm trư c công nguyên, do phát tri n c a văn minh công nghi p, r ng lá rông b tri t h t i 32 - 33% l y t canh tác trong khi ó thì r ng nhi t i lúc này ch b m t 15 - 20%. - R ng mưa nhi t i là r ng có a d ng sinh h c cao nh t, giàu có nh t, kéo dài thành m t vành ai quanh xích o, nơi có lư ng mưa cao, nhi t cao và ng u quanh năm. D i r ng mưa nhi t i r ng l n nh t và phát tri n liên t c thu c lưu v c sông Amazon (Nam M ), lưu v c sông Côngô (Tây Phi) và vùng n , Malaysia. D i r ng n - Malaysia giàu có nh t, ch m t khu v c h p thôi mà có th m ư c t 2500 n 10.000 loài th c v t mà c trưng c a chúng là r ng nhi u t ng. Trong r ng cây có lá quanh năm, ch ng ch t dây leo, t i âm u, m và nóng... 2. Tài nguyên r ng trên th gi i
46 2 ã có m t th i r ng chi m di n tích 60 tri u km (6 t ha) trên l c a. R ng b thu h p xu ng còn 44,05 tri u km2 vào năm 1958 và hi n nay còn kho ng 38,8 tri u km2 chi m kho ng 30% b n m t trái t (B ng 4.1.). Trong s 38,8 tri u km2 r ng th gi i có 36,92 tri u km2 r ng t nhiên (95%) và 1,87 tri u km2 (5%) r ng tr ng. B ng 4.1. Di n tích c a các lo i r ng chính trên th gi i Di n tích (km2) Lo i r ng R ng lá kim ôn i 12.511.062 R ng lá r ng và h n h p ôn i 6.557.026 R ng m nhi t i 11.365.672 R ng nhi t i khô 3.701.883 R ng thưa 4.748.694 T ng 38.808.677 Ngu n: Global Biodiversity 2000. Di n tích r ng bình quân th gi i trên u ngư i là 0,6 ha/ngư i. Tuy nhiên có s sai khác l n gi a các qu c gia. Châu Á có có di n tích r ng trên u ngư i th p nh t, trong khi ó Châu i dương và Nam M có m t di n tích r ng áng k trên u ngư i. Ch có 22 qu c gia có trên 3 ha r ng trên u ngư i và cũng ch có 5% dân s th gi i s ng trong các qu c gia ó h u h t là Braxil và Liên Xô cũ. Trái l i 3/4 dân s th gi i s ng trong các qu c gia có di n tích r ng trên u ngư i nh hơn 0,5 ha, ph n l n các qu c gia có dân s ông như Châu Á và Châu Âu (Ngu n FRA 2000). Ph n l n t r ng r t thích h p cho canh tác nông nghi p. Do v y r ng b thu h p ch yu l y t làm nông nghi p, tr ng tr t và chăn nuôi. Trong th i gian kho ng 5.000 năm con ngư i thu h p di n tích c a r ng t 50% trên b trái t xu ng còn 17%. Ngư i ta cũng d báo r ng n u c b tri t h theo à này thì trong vòng 160 năm n a, trên trái t s không còn r ng và tr nên tr n tr i, trong ó Thái Lan là 25 năm, Philippines 20 năm và Nepal trong vòng 15 năm! Vào giai o n u c a n n văn minh nông nghi p thì r ng lá r ng b tri t h và nay là r ng nhi t i. Nh p i u tri t h r ng khó oán chính xác nhưng b ng phương pháp không nh ho c nh v tinh có th tính r ng, h ng năm trên th gi i m t i trung bình 16,1 tri u ha r ng, trong ó r ng nhi t i b suy gi m v i t c l n nh t 15,2 tri u ha (FAO 2001). Hi n nay r ng nhi t i ch còn kho ng 50% di n tích so v i trư c ây. R ng hàng năm b tri t h m nh nh t M Latinh, Trung M , r ng và t r ng gi m t i 38%, t 115 xu ng còn 71 tri u ha. R ng Châu Phi gi m 23%, t 901 tri u ha xu ng còn 690 tri u ha trong kho ng th i gian t 1950 n 1983. N n ô nhi m môi trư ng ã t o nên nh ng tr n mưa acid làm h y di t nhi u khu r ng, c bi t các nư c Châu Âu, hi u ng nhà kính làm cho trái t nóng lên và nư c bi n dâng cao nh t nh s l i nh hư ng n s phân b r ng trên trái t. Theo FRA 2000 (Forest Resources Assessment 2000) có kho ng 178 tri u ha r ng tr ng chi m 5% di n tích r ng th gi i. Châu Á chi m t l l n nh t v i 62% r ng tr ng th gi i. Mư i qu c gia chi m t l l n nh t v r ng tr ng th gi i là Trung Qu c, n , Liên
47 Bang Nga, M , Nh t B n, Indonesia, Brazil, Thái Lan, Ukraina và C ng Hoà Iran (chi m kho ng 80%). Các qu c gia còn l i chi m kho ng 20%. 3. Tài nguyên r ng Vi t Nam Năm 1945, Vi t Nam có 13,3 tri u ha r ng, chi m 43,8% di n tích t ai, n nh ng năm u th p niên 1990 di n tích này ã gi m t i con s 7,8 tri u ha v i che ph ch còn 23,6% t c là ã dư i m c báo ng (30%). T c m t r ng Vi t Nam trong nh ng năm 1985 - 1995 là 200.000 ha/năm. Trong ó, 60.000 ha do khai hoang, 50.000 ha do cháy và 90.000 do khai thác quá m c g và c i. Trên nhi u vùng trư c ây là r ng b t ngàn thì nay ch còn là i tr c, di n tích r ng còn l i r t ít, ch ng h n như vùng Tây B c ch còn 2,4 tri u ha, Tây Nguyên ch còn 2,3 tri u ha. R ng mi n ông Nam B còn l i khá hơn song ang b t p trung khai thác. R ng ng p m n ven bi n trư c năm 1945 ph m t di n tích 400.000 ngàn ha nay ch còn g n m t n a (200.000 ha) ch y u là th sinh và r ng tr ng. Di n tích t tr ng i núi tr c ang ch u xói mòn n ng lên n con s 13,4 tri u ha. Nguyên nhân chính c a s thu h p r ng nư c ta là do n n du canh, du cư, phá r ng t r y làm nông nghi p, tr ng cây xu t kh u, l y g c i, m mang ô th , khai thác m , nuôi tr ng th y s n. H u qu chi n tranh hóa h c do M th c hi n Vi t Nam trong th i gian qua l i cho r ng là không nh . S c ép dân s và nhu c u v i s ng, v lương th c và th c ph m, năng lư ng, g dân d ng ang là m i e do i v i r ng còn l i nư c ta. B ng 4.2. K ho ch tr ng r ng n năm 2010 nư c ta. Stt Vùng a lý Di n tích tr ng (ha) % k ho ch 1 Vùng núi Tây B c B 650.000 13,0 2 Vùng núi Trung tâm B c B 895.000 17,9 3 Vùng núi và ven bi n ông B c B c B 855.000 17,1 4 Vùng ng b ng B c B 50.000 1,0 5 Vùng B c Trung B (núi và ven bi n) 810.000 16,2 6 Vùng duyên h i Nam Trung B 880.000 17,6 7 Vùng Tây Nguyên 500.000 10,0 8 Vùng ông Nam B 160.000 3,2 9 Vùng ng b ng Nam B 200.000 4,0 Các v n b o v và phát tri n tài nguyên r ng Vi t Nam ư c trình bày trong Lu t b o v và phát tri n r ng năm 1991 và các qui nh khác c a nhà nư c, bao g m m t s n i dung sau: - Tr ng r ng, ph xanh t tr ng i tr c. - B o v r ng phòng h , các vư n qu c gia và các khu d tr t nhiên - Khai thác h p lý r ng s n xu t, h n ch khai hoang chuy n r ng thành t nông nghi p, h n ch di dân t do. - óng c a r ng t nhiên. Trong k ho ch tr ng 5 tri u ha r ng t năm 1998 n năm 2010 c a Nhà nư c ta (B ng 4.2.), di n tích và che ph có ph n tăng lên nh các chương trình tr ng r ng, chăm sóc r ng, khoanh nuôi tái sinh,... che ph r ng là 27,8% năm 1990 tăng lên 36,7% năm 2004 (b ng 4.3). D ki n nâng che ph c a r ng lên 43% vào năm 2010.
48 B ng 4.3. Di n bi n di n tích r ng Vi t Nam qua các năm ( ơn v tính 1.000.000 ha). 1945 1976 1980 1985 1990 1995 1999 2002 2004 T ng di n tích (ha) 14,30 11,16 10,60 9,89 9,17 9,30 10,99 11,78 12,30 R ng tr ng (ha) 0,00 0,01 0,42 0,58 0,74 1,05 1,52 1,91 2,21 R ng t nhiên (ha) 14,30 11,07 10,18 9,30 8,43 8,25 9,47 9,86 10,89 che ph (%) 43,00 33,80 32,10 30,00 27,80 28,20 33,20 35,8 36,7 Ngu n: Hi n tr ng môi trư ng Vi t Nam. Ph n a d ng sinh h c, 2005. 4. B o v tài nguyên r ng cho phát tri n b n v ng Thành l p m t h th ng hoàn ch nh các khu r ng t nhiên ư c b o v : b o v r ng trong m t h th ng các khu v c b o v là m t m u ch t c a vi c làm k ho ch s d ng t. Nh ng h th ng này c n ph i tiêu bi u cho c nư c và có càng nhi u d ng khác nhau càng t t ch ng ch u ư c trong tình tr ng thay i khí h u. Trong ó ưu tiên b o v i v i các h sinh thái r ng già. Các khu b o t n ph i ư c bao quanh b ng nh ng vùng m r ng rãi ho c r ng bi n c i ư c qu n lý ho c r ng tr ng. T l t có r ng che ph c a m t qu c gia là m t ch tiêu an ninh môi trư ng quan tr ng. Theo các nhà môi trư ng, di n tích t có r ng m b o an toàn môi trư ng c a m t qu c gia t i ưu > 45% t ng di n tích. Duy trì lâu dài và y di n tích nh ng khu r ng bi n c i: ph i duy trì r ng bi n c i b o v h h tr s s ng và a d ng sinh h c, ng th i cung c p s n lư ng b n v ng v g và các lâm s n khác. Tăng thêm di n tích r ng tr ng: vi c tr ng cây là r t quan tr ng v a c i thi n môi trư ng v a gi m nh áp l c khai thác lên các khu r ng bi n c i. Tr ng cây là m t bi n pháp hi u nghi m i v i t ã b c màu và t c n h i ph c sau khi tr ng tr t. Nh ng bi n pháp quan tr ng là: khôi ph c l i r ng nơi t d c b o v ngu n nư c và ch ng xói mòn; tr ng cây ng n ngày cung c p c i t m t cách b n v ng; tr ng cây dài ngày cung c p g và là ngu n h p th cacbon giúp cho vi c i u hòa khí h u. Nâng cao kh năng qu n lý r ng b n v ng: ph i ch m d t tình tr ng khai thác r ng không b n v ng, c bi t là i v i nh ng khu r ng nhi t i. Nh ng bi n pháp sau ây s giúp t t c các nư c t hi u qu trong vi c qu n lý r ng m t cách b n v ng: xây d ng nh ng khu r ng vĩnh vi n ư c lu t pháp b o v ; m l p ào t o v sinh thái r ng và cách qu n lý; nh m c tiêu chu n v kh i lư ng g ư c khai thác, chu kỳ khai thác và k thu t khai thác; ki m soát ch t ch vi c khai thác và tr ng m b o cho r ng có th tái sinh và h n ch n m c th p nh t các t n h i; xây d ng các chính sách kinh t và tài chính sát h p không vư t quá s n lư ng b n v ng c a r ng; xây d ng các chính sách v môi trư ng b o v các ch c năng sinh thái, tính a d ng sinh h c. II. Tài nguyên sinh h c 1. Tài nguyên sinh h c trên th gi i Tài nguyên sinh h c hay a d ng sinh h c là t t c các loài ng v t, th c v t và vi sinh v t s ng hoang d i, t nhiên trong r ng, trong t và trong các v c nư c. S phát sinh và phát tri n c a chúng trên trái t ã óng góp cho s ti n hóa c a sinh quy n, ng th i l i là ngu n s ng c a con ngư i. n nay chúng ta chưa bi t chính xác trên Trái t có bao nhiêu loài sinh v t. Theo tài li u m i nh t thì chúng ta ã bi t và mô t 1,74 tri u loài và d oán s loài có th lên n 14 tri u loài. Trong s 1,7 tri u loài ã mô t có 4.000 loài vi khu n, 80.000 loài nhân th t (Protista g m ng v t nguyên sinh, t o), 1.320.000 loài ng v t, 70.000 loài n m và 270.000 loài th c v t.
49 a d ng loài l n nh t là vùng r ng nhi t i. M c dù r ng nhi t i ch chi m 7% di n tích m t t và kho ng 2% di n tích b m t hành tinh, chúng ch a hơn 1/2 loài trên th gi i. ánh giá này ch d a vào các m u côn trùng và chân kh p, là nh ng nhóm chính v s loài trên th gi i. ánh giá v s lư ng các loài côn trùng chưa ư c mô t r ng nhi t i n m trong ph m vi t 5 n 30 tri u loài; hi n t i, con s 10 tri u loài là ch p nh n và ư c s d ng nhi u trong các tài li u hi n nay. B ng 4.4. S loài ư c mô t và s loài d oán Nhóm ngành S loài mô t S loài d oán Vi khu n 4.000 1.000.000 Protista 80.000 600.000 ng v t 1.320.000 10.600.000 Nm 70.000 1.500.000 Th c v t 270.000 300.000 T ng 1.744.000 14.000.000 2. Tài nguyên sinh h c Vi t Nam Nư c ta r t phong phú và a d ng ng th c v t hoang dã c trưng cho vùng nhi t i gió mùa. Theo các tài li u ã công b , h th c v t nư c ta g m kho ng 10.084 loài th c v t b c cao có m ch, kho ng 800 loài rêu và 600 loài n m, trong ó có t i 2.300 loài ã ư c nhân dân s d ng làm lương th c và th c ph m, dư c ph m, làm th c ăn gia súc, l y g , tinh d u, các nguyên v t li u khác hay làm c i un. H th c v t Vi t Nam có c h u cao. Ph n l n s loài c h u này (10%) t p trung b n khu v c chính: khu v c núi cao Hoàng Liên Sơn phía B c, khu v c núi cao Ng c Linh mi n Trung, cao nguyên Lâm Viên phía Nam và khu v c r ng mưa B c Trung B . Nhi u loài là c h u i phương ch g p trong vùng r t h p v i s các th r t th p. Bên c nh ó, do c i m c u trúc, các ki u r ng m nhi t i thư ng không có loài ưu th rõ r t nên s lư ng cá th c a t ng loài thư ng h n ch và m t khi ã b khai thác nh t là khai thác không h p lý thì chúng chóng b ki t qu . ó là tình tr ng hi n nay c a m t s loài g quí như Gõ , G m t, nhi u loài cây làm thu c như Hoàng Liên chân gà, Ba kích,... Th m chí có nhi u loài ã tr nên r t hi m hay có nguy cơ tuy t ch ng như Hoàng àn, C m lai, Pơ mu,... Khu h ng v t cũng h t s c phong phú. Hi n ã th ng kê ư c 275 loài và phân loài thú, 828 loài chim, 180 loài bò sát, 80 loài ch nhái, kho ng 500 loài cá nư c ng t và 2.000 loài cá bi n và hàng v n loài ng v t không xương s ng c n, bi n và nư c ng t. Cũng như th c v t gi i, ng v t gi i Vi t Nam có nhi u loài là c h u: hơn 100 loài và phân loài chim và 78 loài và phân loài thú là c h u. Có r t nhi u loài ng v t có giá tr th c ti n cao và nhi u loài có ý nghĩa l n v b o v như voi, Tê giác, Bò r ng, H , Báo, Vo c vá, Vo c xám, Trĩ, S u, Cò qu m. Trong vùng ph ông Dương (phân vùng theo a lý ng v t) có 21 loài kh thì Vi t Nam có 15 loài, trong ó có 7 loài c h u c a vùng ph này. Có 49 loài chim c h u cho vùng ph thì Vi t Nam có 33 loài, trong ó có 11 loài là c h u c a Vi t Nam; trong khi Mi n i n, Thái Lan, Mã Lai, H i Nam m i nơi ch có 2 loài, Lào 1 loài và Campuchia không có loài c h u nào. Vi t Nam các r n san hô phân b rãi rác su t t B c vào Nam c a bi n ông và càng vào phía Nam c u trúc và s lư ng loài càng phong phú. Hi n nay chúng ta ã phát hi n hơn 300 loài san hô c ng vùng bi n Vi t Nam, trong ó có 62 loài là san hô t o r n, phù h p v i i u ki n trong vùng. V các nhóm nư c m n, chúng ta ã th ng kê ư c 2.500 loài
50 thân m m, giáp xác 1.500 loài, giun nhi u tơ 700 loài, da gai 350 loài, h i miên 150 loài, 653 loài t o bi n cũng ã ư c xác nh. B ng 4.5. Các Vư n Qu c gia Vi t Nam Stt Tên Vư n Di n tích (ha) Năm thành l p a im 1. Ba b 7.610 11/1992 Ba B -B c C n 2. Ba Vì 7.377 01/1991 Ba Vì-Hà Tây 3. B ch Mã 22.031 07/1991 Th a Thiên Hu 4. Bái T Long 15.783 06/2001 Vân n-Qu ng Ninh 5. B n En 38.153 01/1992 Thanh Hoá 6. Bù Gia M p 26.032 11/2002 Bình Phư c 7. Cát Bà 15.200 03/1986 Cát Bà-H i Phòng 8. Cát Tiên 73.878 01/1992 . Nai, L. ng, B. Phư c 9. Côn o 19.998 03/1984 Bà R a-Vũng Tàu 10. Cúc Phương 22.000 01/1960 N. Bình, H. Bình, T.Hoá 11. Chư Mom Ray 56.621 07/2002 Kom Tum 12. Chư Yang Sin 58.947 07/2002 kL k 13. Hoàng Liên Sơn 29.845 07/2002 Sapa- Lào Cai 14. Kon Ka Kinh 41.780 11/2002 Gia Lai 15. Lò Giò-Xa Mát 18.756 07/2002 Tân Biên-Tây Ninh 16. Mũi Cà Mau 41.862 2003 Cà Mau 17. Núi Chúa 29.865 2003 Ninh Thu n 18. Pù Mát 91.113 11/2001 Ngh An 19. Phong Nha-K Bàng 85.754 12/2001 B Tr ch-Qu ng Bình 20. Phú Qu c 31.422 06/2001 Phú Qu c-Kiên Giang 21. Tam o 36.883 05/1996 V. Phúc,T. Quang, T.Nguyên 22. Tràm Chim 7.588 12/1998 Tam Nông- ng Tháp 23. U Minh Thư ng 8.053 01/2002 Kiên Giang 24. Vũ Quang 55.028 07/2002 Hà Tĩnh 25. Xuân Sơn 15.054 04/2002 Phú Th 26. Xuân Thu 7.100 01/2003 Nam nh 27. Yok ôn 58.200 06/1992 aklak 28. Bi –Doup Núi Bà 64.800 05/2005 Lâm ng 29. Phư c Bình 19.841 2006 Ninh Thu n 30. U Minh H 8.286 2006 Cà Mau Ngu n: H i b o v thiên nhiên và môi trư ng Vi t Nam, 2004.
51 Ngu n l i sinh v t hoang dã nư c ta cũng ang b suy gi m nhanh. Nhi u loài ã bi t nay ã b tiêu di t (hươu sao, heo vòi, cá chình Nh t). n nay ã ch ra r ng kho ng 365 loài ng v t ang trong tình tr ng hi m và có nguy cơ b tiêu di t cũng vào kho ng con s trên. Năm 1986, chính ph ã thành l p m t h th ng 87 khu b o t n ư c g i là các khu r ng c d ng, trong ó có 56 vư n qu c gia và khu b o t n thiên nhiên và 31 khu r ng văn hoá, l ch s , phong c nh v i di n tích kho ng 1.169.000 ha chi m 5,7% di n tích t r ng hay kho ng 3,3% di n tích c nư c. Hi n nay danh sách các khu b o t n Vi t Nam ã lên n 126 khu, trong ó có 30 Vư n Qu c gia, 46 khu d tr thiên nhiên, 11 khu b o t n loài sinh c nh và 39 khu b o v c nh quan ư c phân b u trong c nư c v i t ng di n tích kho ng 2,54 tri u ha chi m 7,7% di n tích lãnh th . (B ng 4.5.). Ngoài h th ng các khu b o t n trên, m t s hình th c khu b o t n khác ư c Th gi i công nh n: 6 khu d tr sinh quy n: r ng ng p m n C n Gi , Vư n Qu c gia Cát Tiên, qu n o Cát Bà (H i Phòng), t ng p nư c ng b ng Sông H ng, vùng bi n Kiên Giang và Tây Ngh An 2 khu di s n thiên nhiên Th gi i: V nh H Long (Qu ng Ninh) và Phong Nha – K Bàng 4 Khu di s n thiên nhiên c a ASEAN: Vư n Qu c gia Ba B (B c C n), Vư n Qu c gia Hoàng Liên Sơn (Lào Cai), Vư n Qu c gia Chư Mom Rây (Kon Tum) và Vư n Qu c gia Kon Ka Kinh (Gia Lai) 2 khu Ramsar: Vư n Qu c gia Xuân Th y (Nam nh) và khu t ng p nư c Bàu S u thu c vư n Qu c gia Cát Tiên. 2. Nguyên nhân suy thoái a d ng sinh h c V các nguyên nhân làm suy thoái a d ng sinh h c Vi t Nam n nay, có th tóm t t như sau: 2.1. Nguyên nhân tr c ti p: 1. S m r ng t nông nghi p: m r ng t canh tác nông nghi p b ng cách l n vào t r ng, t ng p nư c là m t trong nh ng nguyên nhân quan tr ng nh t làm suy thoái a d ng sinh h c. 2. Khai thác g , c i: trong giai o n t năm 1985 n năm 1991, các lâm trư ng qu c doanh ã khai thác trung bình 3,5 tri u m3 g m i năm và kho ng 1-2 tri u m3 ngoài k ho ch (kho ng 80.000 ha b m t m i năm). Ngoài ra n n ch t tr m g x y ra kh p m i nơi, k t qu là r ng b c n ki t nhanh chóng, nhi u loài có nguy cơ tuy t ch ng. Hàng năm m t lư ng c i kho ng 21 tri u t n ư c khai thác t r ng ph c v cho nhu c u sinh ho t trong gia ình. 3. Khai thác các s n ph m ngoài g : các s n ph m khác ngoài g như song mây, tre n a, lá, cây thu c ư c khai thác cho nh ng m c ch khác nhau: dùng, bán trên th trư ng trong nư c và xu t kh u. c bi t là khu h ng v t hoang dã ã b khai thác m t cách b a bãi và ki t qu . 4. Cháy r ng: trong s 9 tri u ha r ng còn l i thì 56% có kh năng b cháy trong mùa khô. Trung bình hàng năm kho ng t 25.000 n 100.000 ha r ng b cháy, nh t là vùng cao nguyên mi n Trung. 5. Xây d ng cơ b n: vi c xây d ng cơ b n như giao thông, th y l i, khu công nghi p, th y i n,... cũng là m t nguyên nhân tr c ti p làm m t a d ng sinh h c. Các h ch a nư c ư c xây d ng hàng năm Vi t Nam ã làm m t i kho ng 30.000 ha r ng.
52 6. Chi n tranh: trong giai o n t 1961 n 1975, 13 tri u t n bom và 72 tri u lít ch t c hoá h c rãi xu ng ch y u phía Nam ã h y di t kho ng 4,5 tri u ha r ng. 7. Buôn bán các loài ng th c v t quý hi m: tình tr ng khai thác, buôn bán trái phép các lo i g quý hi m, các loài ng v t hoang dã, v ph m Pháp l nh r ng trong th i gian qua x y ra m c khá nghiêm tr ng. 8. Ô nhi m môi trư ng: m t s h sinh thái thu v c, t ng p nư c b ô nhi m b i các ch t th i công nghi p, ch t th i t khai khoáng, phân bón trong nông nghi p, th m chí ch t th i ô th , trong ó áng lưu ý là tình tr ng ô nhi m d u ang di n ra t i các vùng nư c c a sông ven bi n, nơi có ho t ng tàu thuy n l n. 9. Ô nhi m sinh h c: s xâm nh p các loài ngo i lai không ki m soát ư c, có th gây nh hư ng tr c ti p qua s c nh tranh, s ăn m i ho c gián ti p qua ký sinh trùng, xói mòn ngu n gen b n a và thay i nơi sinh s ng c a các loài b n a 2.2. Nguyên nhân sâu xa: 1. Tăng dân s : tăng dân s nhanh là m t trong nh ng nguyên nhân chính làm suy thoái a d ng sinh h c c a Vi t Nam. S gia tăng dân s òi h i tăng nhu c u sinh ho t: lương th c, th c ph m và các nhu c u thi t y u khác trong khi tài nguyên thì h n h p, nh t là tài nguyên t cho s n xu t nông nghi p. H qu t t y u d n t i vi c m r ng t nông nghi p vào t r ng và làm suy thoái a d ng sinh h c. 2. S di dân: t nh ng năm 1960, chính ph ã ng viên kho ng 1 tri u ngư i t vùng ng b ng lên khai hoang và sinh s ng vùng núi. Cu c di dân này ã làm thay i s cân b ng dân s mi n núi. T nh ng năm 1990 ã có nhi u t di cư t do t các t nh phía B c và B c Trung B vào các t nh phía Nam. S di dân ã là nguyên nhân quan tr ng c a vi c tăng dân s Tây Nguyên và ã nh hư ng rõ r t n a d ng sinh h c vùng này. 3. S nghèo ói: v i g n 80% dân s nông thôn, Vi t Nam là m t nư c ph thu c vào nông nghi p và tài nguyên thiên nhiên. Trong các khu b o t n ư c nghiên c u, 90% dân a phương s ng d a vào nông nghi p và khai thác r ng. i s ng c a h r t th p, kho ng trên 50% thu c di n ói nghèo. Ngư i nghèo không có v n u tư lâu dài, s n xu t và b o v tài nguyên. H b t bu c ph i khai thác, bóc l t ru ng t c a mình, làm cho tài nguyên càng suy thoái m t cách nhanh chóng hơn. 4. Chính sách kinh t vĩ mô: i m i ã em l i m t b m t hoàn toàn m i cho kinh t Vi t Nam. Tuy nhiên, nh ng nghiên c u g n ây v môi trư ng ã cho th y s suy thoái m c báo ng, c bi t là suy thoái t và h sinh thái r ng. M t s chính sách i m i có liên quan n suy thoái a d ng sinh h c như y m nh xu t kh u các s n ph m nông nghi p có giá tr cao ã là nguyên nhân làm m t a d ng sinh h c. L i nhu n c a vi c xu t kh u nông s n ã kích thích c hai thành ph n kinh t t p th và tư nhân u tư vào vi c phá r ng ng p m n nuôi tôm và m r ng di n tích tr ng cây xu t kh u. Ph n l n r ng Tây Nguyên ư c khai phá tr ng cà phê, cao su, i u và cây ăn qu xu t kh u. Bùng n xu t kh u không chí gi i h n cà phê và g mà còn c các ng v t hoang d i và các s n ph m c a chúng. 5. Chính sách kinh t c ng ng: - Chính sách s d ng t: có vai trò quy t nh n phát tri n kinh t xã h i và i s ng c a ngư i dân. Sau th i kỳ h p tác xã tan rã, duy trì s s ng, ngư i dân ã ph i u tư vào m nh ru ng 5% do h p tác xã l i và ph i lên r ng khai hoang ch ng ói. ây chính là giai o n mà r ng Vi t Nam b h y ho i. - Chính sách lâm nghi p: theo con ư ng làm ăn t p th , các nông trư ng và các lâm trư ng qu c doanh ư c thành l p kh p nơi trên c nư c. M t trong nh ng nhi m v c a lâm trư ng là khai thác g theo k ho ch c a nhà nư c. Theo s li u th ng kê, h ng năm vi c khai thác g ã làm suy thoái 70.000 ha r ng, trong ó có 30.000 ha b m t tr ng.
53 - T p quán du canh du cư: trong s 54 dân t c Vi t Nam thì có t i 50 dân t c v i kho ng 9 tri u dân có t p quán du canh và do s c ép c a gia tăng dân s , du canh tr thành m t nguyên nhân quan tr ng làm m t r ng, thoái hoá t và k t qu là t o ra c m t vùng t tr ng i tr c như hi n nay. 3. Giá tr c a a d ng sinh h c 3.1. Nh ng giá tr kinh t tr c ti p Giá tr cho tiêu th : bao g m các s n ph m tiêu dùng cho cu c s ng hàng ngày như c i t và các lo i s n ph m khác cho các m c tiêu s d ng như tiêu dùng cho gia ình và không xu t hi n th trư ng trong nư c và qu c t . Ví d 80% dân s trên th gi i v n d a vào nh ng dư c ph m mang tính truy n th ng l y t các loài ng th c v t s d ng sơ c u ban u khi h b nhi m b nh. Trên 5.000 loài ư c dùng cho m c ích ch a b nh Trung Qu c, Vi t Nam và kho ng 2.000 loài ư c dùng t i vùng h lưu sông Amazon. M t trong nh ng nhu c u không th thi u ư c c a con ngư i là protein, ngu n này có th ki m ư c b ng săn b n các loài ng v t hoang dã l y th t. Trên toàn th gi i, 100 tri u t n cá, ch y u là các loài hoang dã ư c ánh b t m i năm. Ph n l n s cá này ư c s d ng ngay t i a phương. Giá tr s d ng cho s n xu t: là giá bán cho các s n ph m thu lư m ư c t thiên nhiên trên th trư ng trong nư c và ngoài nư c. T i th i i m hi n nay, g là m t trong nh ng s n ph m b khai thác nhi u nh t t r ng thiên nhiên v i giá tr l n hơn 100 t ôla m i năm. Nh ng s n ph m lâm nghi p ngoài g còn có ng v t hoang dã, hoa qu , nh a, d u, mây và các lo i cây thu c. Giá tr s d ng cho s n xu t l n nh t c a nhi u loài là kh năng c a các loài ó cung c p nh ng nguyên v t li u cho công nghi p, nông nghi p và là cơ s c i ti n cho các gi ng cây tr ng trong nông nghi p. Nh ng loài hoang dã có th có th dùng như nh ng tác nhân phòng tr sinh h c,... Th gi i t nhiên là ngu n vô t n cung c p nh ng ngu n lo i dư c ph m m i. 25% các ơn thu c M có s d ng các ch ph m ư c i u ch t cây, c .... 3.2. Nh ng giá tr kinh t gián ti p. Nh ng giá tr kinh t gián ti p là nh ng khía c nh khác c a a d ng sinh h c như các quá trình x y ra trong môi trư ng và các ch c năng c a h sinh thái là nh ng m i l i không th o m ư c và nhi u khi là vô giá. Kh năng s n xu t c a h sinh thái: kho ng 40% s c s n xu t c a h sinh thái trên c n ph c v cho cu c s ng c a con ngư i. Tương t như v y, nh ng vùng c a sông, dãi ven bi n là nơi nh ng loài th c v t thu sinh phát tri n m nh, chúng là m c xích u tiên c a hàng lo t chu i th c ăn t o thành các h i s n như trai, sò, tôm cua,... B o v tài nguyên t và nư c: các qu n xã sinh h c có vai trò quan tr ng trong vi c b o v r ng u ngu n, nh ng h sinh thái vùng m, phòng ch ng lũ l t và h n hán cũng như vi c duy trì ch t lư ng nư c. i u hoà khí h u: qu n xã th c v t có vai trò vô cùng quan tr ng trong vi c i u hoà khí h u a phương, khí h u vùng và ngay c khí h u toàn c u. Phân hu các ch t th i: các qu n xã sinh h c có kh năng phân hu các ch t ô nhi m như kim lo i n ng, thu c tr sâu và các và các ch t th i khác sinh ho t khác ngày càng gia tăng do các ho t ng c a con ngư i. Nh ng m i quan h gi a các loài: nhi u loài có giá tr ư c con ngư i khai thác, nhưng t n t i, các loài này l i ph thu c r t nhi u vào các loài hoang dã khác. N u nh ng loài hoang dã ó m t i, s d n n vi c m t mát c nh ng loài có giá tr kinh t to l n. M t trong nh ng quan h có ý nghĩa kinh t l n lao nh t trong các qu n xã sinh h c là m i quan
54 h gi a cây r ng, cây tr ng và các sinh v t phân gi i s ng trong t, phân hu các ch t h u cơ, cung c p các ch t dinh dư ng cho cây tr ng. Ngh ngơi và du l ch sinh thái: m c ích chính c a các ho t ng ngh ngơi là vi c hư ng th mà không làm nh hư ng n thiên nhiên thông qua nh ng ho t ng như i thám hi m, ch p nh, quan sát chim, thú, câu cá. Du l ch sinh thái là m t ngành du l ch không khói ang d n d n l n m nh t i nhi u nư c ang phát tri n, nó mang l i kho ng 12 t ôla/năm trên toàn th gi i. Trư c ây khi tình hình xã h i còn n nh, Ruanda ã bi n ngành du l ch xem kh t (Gorilla) tr thành ngành công công nghi p thu ư c l i nhu n ngo i t ng th ba so v i các ngành khác. u nh ng năm 1970, ngư i ta ư c tính r ng m i con sư t Vư n Qu c gia Amboseli c a Kenia có th mang l i 27.000 ôla/năm t khách du l ch, còn àn voi mang l i tr giá 610.000 ôla/năm. Giá tr giáo d c và khoa h c: nhi u sách giáo khoa ã biên so n, nhi u chương trình vô tuy n và phim nh ã ư c xây d ng v ch b o t n thiên nhiên v i m c ích giáo d c và gi i trí. M t s lư ng l n các nhà khoa h c chuyên ngành và nh ng ngư i yêu thích sinh thái h c ã tham gia các ho t ng quan sát, tìm hi u thiên nhiên. Các ho t ng này mang l i l i nhu n kinh t cho khu v c nơi h ti n hành nghiên c u kh o sát, nhưng giá tr th c s không ch có v y mà còn là kh năng nâng cao ki n th c, tăng cư ng tính giáo d c và tăng cư ng v n s ng cho con ngư i. Quan tr c môi trư ng: nh ng loài c bi t nh y c m v i nh ng ch t c có th tr thành h th ng ch th báo ng r t s m cho nh ng quan tr c hi n tr ng môi trư ng. M t s loài có th ư c dùng như nh ng công c thay th máy móc quan tr c t ti n. M t trong nh ng loài có tính ch t ch th cao là a y s ng trên á h p th nh ng hoá ch t trong nư c mưa và nh ng ch t gây ô nhi m trong không khí. Các loài ng v t thân m m như trai, sò s ng các h sinh thái thu sinh có th là nh ng sinh v t ch th h u hi u cho quan tr c môi trư ng. III. Tài nguyên t 1. c i m c a tài nguyên t * Khái ni m t c a acutraev: t là m t h p ph n t nhiên ư c hình thành dư i tác ng t ng h p c a năm y u t á m , khí h u, a hình, sinh v t và th i gian. Trên quan i m sinh thái, t không ph i là m t kh i v t ch t trơ mà là m t h th ng cân b ng c a m t t ng th g m các th khoáng nghi n v n, các ch t h u cơ và nh ng sinh v t t. Thành ph n v t ch t c a t g m: các h t khoáng (40%), các ch t mùn h u cơ (5%), không khí (20%) và nư c (35%). t là m t b ph n quan tr ng c a môi trư ng mà chúng ta ang s ng. t ư c con ngư i s d ng vào 2 nhóm m c ích cơ b n: xây d ng nhà , công trình và s n xu t nông lâm nghi p. Có th nêu lên các ch c năng cơ b n c a t là: - Là môi trư ng ( a bàn) con ngư i và sinh v t trên c n sinh trư ng và phát tri n. - Là a bàn cho các quá trình bi n i và phân h y các ph th i khoáng và h u cơ. - Nơi cư trú cho các ng v t và th c v t t. - a bàn cho các công trình xây d ng. - a bàn l c và cung c p ngu n nư c cho con ngư i t là tài nguyên vô giá mà trên ó con ngư i ã t o nên n n nông nghi p hi n i, nuôi s ng hàng t ngư i. S s d ng t tùy thu c vào i u ki n a lý, khí h u, c trưng c a t p oàn cây tr ng, vào trình phát tri n xã h i và vào m c ích kinh t c a con ngư i, do v y m i vùng m i khác, m i nư c m i khác. 2. Tài nguyên t trên th gi i
55 Theo tài li u c a T ch c Lương Nông Th gi i (FAO) thì di n tích c a ph n t li n c a các l c a là 13.400 tri u ha, trong s này có 1.500 tri u ha (11%) là t canh tác, 3.200 tri u ha (24%) là ng c chăn nuôi gia súc, 4.100 tri u ha (31%) là di n tích r ng và t r ng; 4.400 tri u ha (34%) còn l i là di n tích t dùng vào các vi c khác (dân cư, m l y, t ng p m n...). Di n tích t có th dùng cho canh tác ư c ánh giá vào kho ng 3.200 tri u ha, hi n m i khai thác kho ng 1.500 tri u ha. T i các vùng khác nhau, các nư c khác nhau, t l t ã s d ng canh tác so v i t có ti m năng canh tác cũng khác nhau. áng chú ý là khu v c Châu Á, t l này r t cao, t n 92%; trái l i, Châu M Latinh con s này ch t 15%, các nư c phát tri n là 70%, các nư c ang phát tri n là 36%. Trong di n tích t canh tác, t cho năng su t cao chi m 14 %, năng su t trung bình là 28% và năng su t th p là 58%. Nguyên nhân d n n vi c chưa khai thác h t di n tích t có kh năng canh tác g m: thi u nư c, khí h u không phù h p, thi u v n u tư. S phát tri n các ô th và các khu công nghi p, các cơ s h t ng ã làm cho vi c s d ng t mang nh ng nét c trưng riêng và di n tích s d ng cũng không ph i là ít. M , hàng năm m t i kho ng 1 tri u ha t màu m làm ư ng cao t c và các ho t ng phi nông nghi p khác. Tài nguyên t trên th gi i ang b suy thoái nhi u nơi, v i các hi n tư ng: - Nhi m m n, nhi m phèn, chua hóa - Xói mòn - B c màu, r a trôi - Ô nhi m hóa ch t Các nguyên nhân d n n suy thoái tài nguyên t: - Th m che ph b phá ho i - Khí h u, th i ti t thay i (ví d hi u ng nhà kính làm tăng m c nư c bi n) - Ô nhi m do công nghi p (nư c th i, khí th i, ch t th i nguy hi m) - Canh tác không b n v ng (s d ng nhi u phân bón hóa h c, thu c tr sâu,...) Sa m c hóa ang là m t m i quan tâm trên th gi i: - Trung bình 10% t nông nghi p trên th gi i ang b sa m c hóa, các nư c Châu Á lên t i 30 - 35% -T c d ch chuy n ranh gi i sa m c Sahara là 100 mét/năm - t c di n tích sa m c tăng 100.000 ha /năm. 3. Tài nguyên t nư c ta nư c ta, di n tích t t nhiên có kho ng 33 tri u ha (x p th 58/200 nư c), trong ó có 22 tri u ha t phát tri n t i ch và 11 tri u ha t b i t . Bình quân t t nhiên theo u ngư i r t th p: 0,444 ha/ngư i (2001), b ng 1/6 m c bình quân c a th gi i. Bình quân di n tích nông nghi p ch kho ng 0,12 ha/ngư i. a s di n tích chưa s d ng n m vùng t tr ng i núi tr c. ây cũng là i tư ng khai hoang m r ng di n tích t nông lâm nghi p trong nư c ta. Trong t ng s di n tích t chưa s d ng thì kho ng 8 tri u ha có th s d ng cho lâm nghi p, ch có g n 3 tri u ha có th s d ng cho nông nghi p. Như v y, trong tương lai di n tích t nông nghi p t i a cũng ch có kho ng 12 tri u ha. Khi y bình quân di n tích t nông nghi p trên u ngư i nư c ta v i t l tăng dân s như hi n nay, thì v n không vư t qua ngư ng 1.300 m2. Con s này th p hơn nhi u so v i tính toán c a t ch c Nông lương Liên hi p Qu c (FAO) là v i trình sn xu t trung bình như hi n nay trên th gi i m i u ngư i c n có 4000 m2 t canh tác. B ng 4.7. S li u th ng kê s d ng t năm 1997 và 2001 M c ích s d ng Năm 1997 Năm 2001
56 Di n tích, ha Di n tích, ha Nông nghi p 8.267.822 9.345.346 Lâm nghi p 11.520.527 11.575.429 t chuyên dùng 1.335.872 1.532.843 t chưa s d ng 11.327.772 10.027.265 (Ngu n: Báo cáo hi n tr ng MTVN, 2002) Do i u ki n thiên nhiên nhi t i m c a Vi t Nam, cùng v i s gia tăng dân s m nh và k thu t canh tác l c h u kéo dài và do h u qu chi n tranh, ã làm tr m tr ng hơn nhi u v n v môi trư ng t. C th t nh ng quan tr c trong nhi u năm qua cho th y thoái hóa t là xu th ph bi n i v i nhi u vùng r ng l n, c bi t là vùng i núi, nơi t p trung hơn 3/4 qu t, nơi cân b ng sinh thái b phá v nghiêm tr ng. Các lo i hình thoái hóa môi trư ng t Vi t Nam th hi n r t ph c t p và a d ng: - R a trôi, xói mòn, suy ki t dinh dư ng t, hoang hoá (Ninh Thu n, Bình Thu n) và khô h n, cơ c u cây tr ng nghèo nàn, t m t kh năng s n xu t trung du, mi n núi (Tây Nguyên). Do lư ng mưa t p trung l n vào mùa mưa ( n 80%), m t r ng, t nương làm r y, canh tác không h p lý trên t d c. - M n hóa, phèn hoá: kho ng 3 tri u ha, t p trung ch y u ng b ng sông H ng, sông C u Long - B c màu do di chuy n cát: kho ng 0,5 tri u ha ng b ng ven bi n mi n Trung. - Ng p úng, ng p lũ, l y hóa có di n tích kho ng 1,4 tri u ha - Ô nhi m môi trư ng t, nư c và bùn do nư c th i xung quanh ô th , các khu công nghi p và nh ng nơi s d ng thu c tr sâu di t c , nh ng nơi b r i ch t di t c , ch t c màu da cam trong chi n tranh. Nguyên nhân c a v n suy thoái t do: - Phương th c canh tác nương r y l c h u c a các dân t c vùng núi. - Tình tr ng khai thác không h p lý, ch t phá, t r ng b a bãi, s c ép tăng dân s và các chính sách qu n lý không h p lý. - Vi c khai hoang chuy n dân mi n xuôi lên trung du, mi n núi chưa ư c chu n b t t v quy ho ch, k ho ch và u tư, di dân t do. 4. Chi n lư c b o v t cho cu c s ng b n v ng 4.1. B o v nh ng vùng t t t nh t cho nông nghi p Do t tr ng tr t có ch t lư ng cao trên th gi i ngày càng hi m và nhu c u v lương th c th c ph m và các s n ph m nông nghi p ngày càng cao, nên c n thi t ph i dành cho nông nghi p nh ng vùng t ai phù h p v i vi c tr ng tr t. Các chính ph ph i l p b n và giám sát di n tích t nông nghi p có năng su t cao, áp d ng các chính sách nghiêm ng t ngăn ch n vi c l y t nông nghi p cho xây d ng ô th . 4.2. C i thi n vi c b o v t và nư c T o ư c m t phương pháp nông nghi p úng n là i u r t quan tr ng ngăn ch n tình tr ng suy thoái t, ng th i c i thi n i u ki n s n xu t lương th c. Chúng ta c n ph i chú tr ng n kh năng c a t, ph i s d ng t cho th t phù h p. Ph i b o v t màu, bi n pháp c n làm là c i thi n ch t h u cơ trong t, c u trúc t và t ng cây lương th c che ph , có phương pháp luân canh và s d ng phân bón h p lý. Ph i gi m nh tác ng c a nư c mưa và dòng ch y, gi m m c r a trôi t màu, duy trì x p và tránh tình tr ng nén ch t t. Duy
57 trì t ng che ph th c v t, t càng d xói mòn, càng c n thi t ph i có t ng che ph dày c và thư ng xuyên. 4.3. Gi m nh tác ng c a vi c tr ng tr t lên t ã b c màu t t c các nư c trên th gi i u có nh ng khu v c r ng l n t tr ng tr t và chăn nuôi không còn thích h p v i m c ích lúc u n a. i v i nh ng vùng này, các nư c có thu nh p cao, c n ng ng ngay s n xu t và khôi ph c l i thành ph n t r ng vàc các h sinh thái t nhiên khác. Còn i v i các nư c có thu nh p th p, ph i s d ng các phương pháp tr ng tr t ít gây tác ng i v i t ai, ch y u là phương pháp nông lâm k t h p. 4.4. Khuy n khích nh ng phương th c s n xu t k t h p v i chăn nuôi Nh ng h th ng s n xu t nông nghi p u vào ít, thư ng k t h p tr ng tr t v i chăn nuôi, có khi còn nuôi tr ng th y s n n a. Rác th i c a súc v t l i cung c p phân bón t nhiên cho cây c i. Các chính ph c n bàn b c v i nông dân khôi ph c l i vi c k t h p tr ng tr t và chăn nuôi b ng nh ng cách thích h p nh t. i v i t ng vùng, c bi t là nh ng nơi không có phân hóa h c ho c quá t. Nông dân là nh ng ngư i có ki n th c v môi trư ng nông nghi p a phương, nên c n h i ý ki n h khi ra nh ng ưu tiên v nghiên c u và th nghi m nh ng phương pháp m i. 4.5. H n ch s d ng hóa ch t trong nông nghi p C n l p l i m t s cân b ng m i trong vi c s d ng phân bón, thu c tr sâu, thu c di t c . Ph i ra nh ng qui nh và bi n pháp khuy n khích ngăn ch n tình tr ng l m d ng: các cơ quan b o v môi trư ng ph i ra nh ng qui nh liên quan n m c cho phép v ch t ô nhi m trong th c ăn và nư c u ng, c p gi p phép, cách x lý và s d ng thu c tr sâu. C n ph i xem xét ánh thu u vào c a hóa ch t nông nghi p i v i các nư c có thu nh p cao, i v i các nư c có thu nh p th p, ph i bãi b ho c b t tr c p thu c tr sâu và di t c . 4.6. y m nh bi n pháp phòng tr sâu b nh t ng h p (IPM) M c ích c a IPM (Integrated Pest Management) là h n ch sâu b nh dư i m c có th gây ra tác h i, theo m t cách v a có l i cho sinh thái v a có hi u qu v kinh t . C n ph i có nh ng bi n pháp như: bi n pháp sinh h c, ví d phát tri n các loài ăn sâu b , v t ký sinh và m m b nh c a các loài sâu b nh; bi n pháp tr ng tr t: ví d nh c d i, dùng phương pháp luân canh, a d ng hóa cây tr ng, s p x p th i gian tr ng và thu ho ch tránh th i kỳ nh i m c a sâu; s d ng nh ng gi ng cây có kh năng ch ng ch u ư c sâu b nh; các bi n pháp hóa h c như s d ng các pheremon (hóa ch t có tác ng h p d n côn trùng) và cũng có th s d ng có ch n l c m t lư ng r t nh thu c tr sâu và tr c mau phân h y; th các con c ã m t kh năng sinh s n ra môi trư ng t nhiên,... V. Tài nguyên nư c 1. c i m chung Nư c là tài nguyên quan tr ng nh t c a loài ngư i và sinh v t. Nư c t nhiên không ng ng v n ng và chuy n i tr ng thái t o nên chu trình nư c trong t nhiên. Nư c b c hơi r i ngưng t thành h t khi rơi thành mưa. Nư c mưa rơi xu ng m t t m t ph n b c hơi, m t ph n tích ng các ao h , ph n khác t o nên dòng ch y b m t r i ra bi n. Toàn b năng lư ng dùng trong chu trình nư c t nhiên u do m t tr i cung c p dư i d ng b c x . Nư c thông qua chu trình v n ng c a mình ã tham gia vào thành ph n c u trúc sinh quy n, ng th i i u hòa m i y u t c a khí h u, t ai và sinh v t (hình 4.2). Nư c c n cho nhu c u s ng c a m i cơ th và chi m t i 80 - 90% tr ng lư ng sinh v t s ng trong môi trư ng nư c và 44% tr ng lư ng cơ th con ngư i. Nư c áp ng các yêu c u a d ng c a con ngư i: tư i tiêu cho nông nghi p, s n xu t công nghi p, t o ra i n năng và tô thêm v p cho c nh quan.
58 3 H ng năm có kho ng 5 tri u km nư c bay hơi t t và các ngu n nư c m t (sông, h , i dương,...) sau ó ngưng t và mưa xu ng, lư ng nư c do kh i nư c trên bay hơi h p th x p x g n 3x1020kcal/năm. Mây Mây Mưa Mưa B c hơ i B c hơi Dòng ch y m t Nư c ng m Hình 4.2. Chu trình nư c trong t nhiên c i m các ngu n nư c: - Ngu n nư c mưa: lư ng nư c mưa phân b không u trên trái t, nhìn chung nư c mưa là ngu n nư c tương i s ch, áp ng ư c các tiêu chu n dùng nư c. Ngu n nư c mưa có th là ngu n nư c s d ng ch y u c a m t s vùng: h i o, các vùng b nhi m phèn, m n,... - Ngu n nư c m t: là ngu n nư c có m t thoáng ti p xúc v i không khí và thư ng xuyên ư c b xung b i nư c m t, nư c ng m t ng nông và ngu n nư c th i t khu dân cư. Vì v y ch t lư ng ngu n nư c m t b thay i tùy theo mùa. - Ngu n nư c ng m: là ngu n nư c t n t i trong các kho ng tr ng dư i t, trong các khe n c, các mao qu n, th m trong các l p t á,...và có th t p trung thành t ng b , b n, dòng ch y dư i lòng t. 2. Tài nguyên nư c trên th gi i Tài nguyên nư c trên th gi i theo tính toán hi n nay là 1,39 t km3, (B ng 4.8) t p trung ph n l n bi n và i dương (trên 97%) (1,348 t km3), ph n còn l i ch a trong khí quy n và th ch quy n. Trên 97% lư ng nư c c a trái t là nư c m n, kho ng 2% là nư c ng t t p trung trong băng hai c c, 0,57% là nư c ng m, còn l i là nư c sông, h ,... Lư ng nư c trong khí quy n chi m kho ng 0,001%, trong sinh quy n 0,002%. Lư ng nư c ng t ư c con ngư i s d ng có ngu n g c ban u là nư c mưa ư c ch ng 105.000 km3, trong ó kho ng 1/3 ch y ra sông, còn l i 2/3 quay tr l i khí quy n do b c hơi b m t và thoát hơi nư c th c v t. N u xem 1/3 lư ng nư c mưa k trên (kho ng 40.000 km3) là ngu n nư c cung c p ti m năng cho con ngư i thì v i s dân hi n t i, m i ngư i m i ngày nh n ư c trung bình 16 lít nư c. B ng 4.8. Th tích các ngu n nư c t nhiên trên th gi i Th tích, 1000 km3 Ngu n nư c % i dương 1.348.000 97,312 Nư c ng m 8.000 0,577
59 Băng 29.000 2,093 H , sông su i 200 0,014 Nư c ch y tràn m t t 40 0,003 T ng c ng 1.385.240 100 T khi sinh ra, con ngư i ã tác ng vào chu trình nư c ch y u ch trong ph m vi c a ph n nư c mưa trên b m t t. Con ngư i c n nư c cho i s ng và các ngành s n xu t nông nghi p, công nghi p,... Dân s tăng nhanh, ô th hóa, công nghi p hóa, nông nghi p phát tri n thì nhu c u v nư c r t l n và tác ng c a con ngư i vào ch t và lư ng c a ngu n nư c càng m nh. Ví d s n xu t m t t n gi y c n 250 t n nư c, 1 t n phân m c n 600 t n nư c,... Trong s n xu t nông nghi p, có 1 t n ư ng ph i dùng n 1000 t n nư c. Như v y, trong i s ng và s n xu t, con ngư i ã ph i s d ng thêm n ngu n nư c ng m. Các v n môi trư ng hi n nay liên quan t i tài nguyên nư c qui mô toàn c u có th phân lo i thành các d ng sau: - Lư ng mưa trên trái t phân b không u, ph thu c vào a hình và khí h u. Theo các vùng khí h u trên th gi i, ta có lư ng mưa trung bình hàng năm như sau: hoang m c dư i 120 mm, khí h u khô 120 - 250 mm, khí h u khô v a 250 -500 mm, khí h u m v a 500 - 1000 mm, khí h u m 1000 - 2000 mm, khí h u r t m trên 2000 mm. Do v y có nơi b thi u nư c, h n hán, trong khi ó nhi u vùng thư ng b mưa và ng p l t hàng năm - Con ngư i ngày càng khai thác và s d ng nhi u tài nguyên nư c hơn. Lư ng nư c ng m khai thác trên th gi i năm 1990 g p 30 l n lư ng nư c khai thác năm 1960. i u này làm cho ngu n nư c ng t s ch có có nguy cơ gi m v tr lư ng, gây ra các thay i m nh m cân b ng nư c t nhiên - Các ngu n nư c trên Trái t ang b ô nhi m b i các ho t ng c a con ngư i như ô nhi m nư c m t, ô nhi m nư c ng m, nư c bi n b i các tác nhân như thu c tr sâu, hóa ch t, kim lo i n ng, v t ch t h u cơ, các vi sinh v t gây b nh,... Do v y, v n bo m ngu n nư c s ch cho dân cư và các vùng trên th gi i ang là m c tiêu ư c quan tâm hàng u c a các t ch c môi trư ng qu c t và các qu c gia. Hi n tư ng thi u nư c dùng ã x y ra nhi u vùng r ng l n (Trung ông, Châu Phi). Trung ông, nư c ng t ư c s n xu t t các nhà máy c t nư c bi n ho c ph i mua nư c t các nư c khác, th m chí ph i l y băng t nam c c. Do ch t phá r ng mà ngu n nư c ng t n i a ã b suy gi m nhanh chóng, nhi u dòng sông vào mùa mưa ã tr nên không có nư c. Có th nói, nhân lo i ang ng trư c ngư ng c a c a s kh ng ho ng nư c: s lư ng nư c c n cung c p ã không mà ch t lư ng nư c l i x u i do ô nhi m. 3. Tài nguyên nư c Vi t Nam nư c ta, ti m năng nư c ng t còn l n. Vi t Nam là nư c có lư ng mưa trung bình vào lo i cao, kho ng 2.000 mm/năm, g p 2,6 lư ng mưa trung bình c a vùng l c a trên th gi i. T ng lư ng dòng ch y h ng năm trên các sông su i Vi t Nam kho ng 853 km3 (tương ương 27.100 m3/s), trong t ng lư ng dòng ch y phát sinh trên lãnh th Vi t Nam là 317 km3/năm chi m 37% t ng lư ng dòng ch y, ph n còn l i s n sinh t các nư c láng gi ng là 536 km3/năm chi m 63%. Cùng v i nư c t ng m t, chúng ta còn có m t lư ng nư c ng m áng k . Theo các tính toán d báo hi n nay, tr lư ng có ti m năng khai thác kho ng 60 t m3/năm và tr lư ng khai thác kho ng 5%. Nư c ng m ư c s d ng r ng rãi cho c p nư c các ô th , c bi t i v i thành ph Hà N i s d ng 100% nư c ng m.
60 Nư c ng m là ngu n nư c t t, s d ng an toàn, lâu b n. Hi n nay kho ng 25% ngu n nư c c p là nư c ng m, trong tương lai, ch c ch n t l này s ư c tăng lên. V ch t lư ng nư c ng m các vùng trên lãnh th u áp ng các yêu c u s d ng, c bi t là cho nư c sinh ho t. Nhìn chung, hàm lư ng BOD và COD c a nư c ng m u th p hơn gi i h n cho phép nhi u l n. Tuy v y, ã xu t hi n ô nhi m nư c ng m, rõ r t nh t là ô nhi m dinh dư ng do các h p ch t Nitơ, Phosphats do các ngu n nư c th i ng m t trên xu ng. Ngoài ra còn phát hi n ô nhi m kim lo i n ng, trong ó áng chú ý là Hg, Fe, Mn,... tình tr ng ô nhi m vi sinh cũng khá ph bi n. Bên c nh ó, do s d ng không h p lý, khai thác b a bãi làm cho lư ng nư c ng m b suy gi m nghiêm tr ng, nh hư ng n k t c u c a các l p t t ng m t. V ch t lư ng, nư c c a các sông ngòi nư c ta hi n nay, m c dù ã có xu t hi n các hi n tư ng ô nhi m v các ch t h u cơ, các ch t dinh dư ng, kim lo i n ng và hóa ch t c m t vài nơi, song nhìn chung, có th th a mãn các nhu c u v kinh t , xã h i do khoáng hóa th p (200 mg/l), ph n ng trung tính ho c ki m y u, thu c lo i nư c m m ho c r t m m. Nhìn chung, tài nguyên nư c m t và nư c ng m có th khai thác và s d ng Vi t Nam r t phong phú, nhưng lư ng nư c t o ra tính n nay trong lãnh th ch có kho ng 325 t m3/năm (kho ng 4200 m3/ngư i/năm) thì cũng không ph i là nư c giàu tài nguyên nư c. Hi n nay chúng ta m i s d ng kho ng 20 - 30%, tuy nhiên do ngu n nư c phân ph i r t không u trong năm và trên toàn lãnh th nên ã gây b t l i trong s d ng nư c. Các k t qu nghiên c u g n ây Vi t Nam cho th y lư ng nư c m t bình quân u ngư i hi n nay nư c ta t kho ng 3.840 m3/ngư i/năm. V i t c phát tri n dân s như hi n nay thì n năm 2025, lư ng nư c m t tính bình quân u ngư i Vi t Nam ch t kho ng 2.830 m3/ngư i/năm. Theo ch tiêu ánh giá c a IWRA (H i Tài nguyên nư c qu c t ), qu c gia nào có lư ng nư c bình quân u ngư i dư i 4.000 m3/ngư i/năm là qu c gia thi u nư c. Như v y, Vi t Nam ã thu c s các qu c gia thi u nư c và s g p ph i r t nhi u thách th c v tài nguyên nư c. Nguyên nhân d n n tình tr ng thi u nư c là do t c tăng trư ng kinh t cao không i ôi v i làm t t công tác b o v môi trư ng. Các v n môi trư ng liên quan v i tài nguyên nư c nư c ta bao g m các n i dung sau: - Mưa phân b không u trong năm. Tình tr ng thi u nư c mùa khô, lũ l t mùa mưa ang x y ra t i nhi u a phương v i m c ngày càng nghiêm tr ng. Ví d tình tr ng gi m tr lư ng nư c các h ch a Hòa Bình, Tr An,... hay lũ quét các t nh Yên Bái, Ngh An,.. Nguyên nhân chính là do r ng u ngu n b ch t phá. Tình tr ng này có tác ng tiêu c c t i các ho t ng canh tác nông nghi p, s n xu t công nghi p và i s ng dân cư. - Tình tr ng c n ki t ngu n nư c ng m và ô nhi m nư c ng m ang di n ra các ô th l n và các t nh ng b ng. Nguyên nhân chính là do khai thác quá m c, thi u quy ho ch, nư c th i không x lý. - S ô nhi m nư c m t ã xu t hi n trên m t s sông và m ng sông, kênh r ch thu c m t s ô th l n (sông Tô L ch, sông Nhu , sông Th V i, sông Sài Gòn....). M t s h ao có hi n tư ng phú dư ng n ng, m t s vùng c a sông có d u hi u ô nhi m d u, thu c tr sâu, kim lo i n ng. Nguyên nhân là do nư c th i, ch t th i r n chưa ư c thu gom, x lý thích h p. - S xâm nh p m n vào sông x y ra v i quy mô ngày càng gia tăng nhi u sông trong khu v c mi n Trung. Nguyên nhân do gi m r ng u ngu n, khí h u thay i b t thư ng. 4. Các bi n pháp b o v tài nguyên nư c ng t cho phát tri n b n v ng 4.1. C i thi n các thông tin cơ s
61 Vi c qu n lý b n v ng tài nguyên nư c ph i d a trên cơ s nghiên c u và hi u bi t y vào nh ng nhi m v t ng h p sau: - Ư c lư ng và so sánh kh i lư ng nư c có ư c v i m c s d ng và lãng phi trong toàn qu c. - ánh giá nh ng thay i có th s x y ra trong phân ph i dân cư và khí h u, cùng nh ng tác ng có th có i v i tài nguyên nư c - Giám sát vi c qu n lý nư c òi h i có s ánh giá c vùng lưu v c sông và t ng giá tr kinh t c a các ngu n nư c, xem xét vai trò c a các h sinh thái trong vi c i u hòa ch t lư ng c a dòng nư c, nh hư ng n ch t lư ng cá và nông nghi p. 4.2. Tăng cư ng ào t o và nâng cao nh n th c Các chi n d ch tuyên truy n và chương trình giáo d c có th góp ph n thuy t ph c m i ngư i tham gia b o v nư c. C n có nh ng hành ng sau: - Cung c p nh ng ki n th c cơ b n v chu trình nư c thông qua các bài gi ng trư ng h c và qua các phương ti n thông tin i chúng. - Nâng cao hi u bi t v giá tr c a các h sinh thái th y v c và phương cách s d ng b n v ng - Gi i thích cho m i ngư i hi u s c n thi t gi gìn nư c kh i b ô nhi m và hư ng d n ch n các s n ph m dùng trong gia ình ít gây ô nhi m. - Có chương trình ào t o v công tác qu n lý toàn di n nư c và các h sinh thái th y v c. 4.3. Nâng cao hi u qu s d ng nư c T t c m i ngư i ph i dành ưu tiên cao nh t i v i vi c nâng cao hi u qu s d ng nư c. Nh ng i u c n quan tâm là: - B o qu n và s d ng hi u qu h th ng cung c p nư c cũng như s d ng nư c - B o qu n t t hơn h th ng tư i tiêu gi m b t lãng phí - Tăng cư ng vi c duy trì và b o v nư c b m t và trong t nh ng nơi mà nư c mưa là ngu n duy nh t. - M r ng tái s d ng nư c. - H n ch thư ng xuyên ho c t ng mùa vi c dùng nư c vào nh ng m c ích không c n thi t như r a xe và tư i bãi c . 4.4. Qu n lý nư c và v n ô nhi m trên toàn b lưu v c M i lưu v c sông là m t h th ng ph c h p mà h u qu do ho t ng c a con ngư i vùng thư ng ngu n u nhanh chóng chuy n xu ng các c ng ng và h sinh thái h lưu. Chính sách s d ng nư c trong m i vùng lưu v c theo nh ng nguyên t c sau ây: - Trong vi c qui ho ch u ph i tính n tác ng i v i kh i lư ng và ch t lư ng nư c. - Nư c dùng cho sinh ho t, nông nghi p, công nghi p c n ư c phân ph i trong gi i h n b n v ng. - Qu n lý rút nư c ng m nh m h n ch n m c th p nh t nh ng t n h i i v i môi trư ng như gây nhi m m n, s t t và làm gi m dòng ch y. Ph i duy trì làm sao cho t l rút lên không vư t quá t l n p l i c a thiên nhiên. - Khi xây d ng các k ho ch nư c c n tính n nh ng nguy cơ ti m tàng i v i s c kh e c a con ngư i như vi c lan tràn m m b nh qua nư c, mu i s t rét... - Nh ng thói quen gây ô nhi m như rác và dùng các hóa ch t trong nông nghi p c n ư c ki m soát ch t ch không làm gi m ch t lư ng nư c.
62 - phòng ng a ô nhi m, c n xúc ti n s d ng các k thu t làm s ch và c m ng t vi c th i các ch t t ng h p khi chưa bi t ư c nh ng tác h i lâu dài c a chúng. 4.5. K t h p ch t ch vi c phát tri n tài nguyên nư c v i vi c b o v các h sinh thái Các h sinh thái t nhiên là m t b ph n quan tr ng c a chu trình nư c trong m i vùng lưu v c sông. Các h sinh thái ó v a tác ng v a b tác ng c a ch t lư ng và kh i lư ng dòng ch y. Mu n b n v ng c n ph i: - Có s hi u bi t y v nh hư ng c a vi c s d ng t và nư c i v i ch c năng c a h sinh thái. - B o toàn r ng phân th y, r ng cây ven h , ven sông và nh ng vùng t ng p nư c ch y u có t m quan tr ng trong vi c i u hòa ho t ng và ch t lư ng c a nư c. - Khôi ph c l i nh ng khu r ng ang b lâm nguy và nh ng h sinh thái th y v c ang b xu ng c p ho c b tàn phá do ho t ng c a con ngư i 4.6. Tăng cư ng h p tác qu c t Nhu c u v c nh tranh v các ngu n nư c, n n ô nhi m lan qua biên gi i và s c n thi t ph i chia s thông tin v nư c và các h sinh thái th y v c ang kêu g i ph i có m t s h p tác thân thi n gi a các qu c gia. Ph m vi ho t ng là l p thêm nh ng th ch khu v c qu n lý nh ng ngu n nư c chung biên gi i và dàn x p m i s tranh ch p. Xây d ng các chi n lư c và k ho ch hành ng, xác nh nh ng v n c n ưu tiên gi i quy t như s ô nhi m nghiêm tr ng và t t m c nư c ng m,... V. Tài nguyên năng lư ng và khoáng s n 1. Tài nguyên khoáng s n 1.1. Khái ni m chung Tài nguyên khoáng s n là tích t v t ch t dư i d ng h p ch t ho c ơn ch t trong lòng t và ư c ch a trong l p v trái t, trên b m t áy bi n và hoà tan trong nư c bi n, mà i u ki n hi n t i, con ngư i có kh năng l y ra các nguyên t có ích ho c s d ng tr c ti p chúng trong i s ng hàng ngày. Tài nguyên khoáng s n thư ng t p trung trong m t khu v c g i là m khoáng s n. Tài nguyên khoáng s n có ý nghĩa r t quan tr ng trong s phát tri n kinh t c a loài ngư i. Khai thác s d ng tài nguyên khoáng s n có tác ng m nh m n môi trư ng s ng. M t m t tài nguyên khoáng s n là ngu n v t li u t o nên các d ng v t ch t có ích và c a c i c a con ngư i. M t khác, vi c khai thác tài nguyên khoáng s n thư ng t o ra các ch t ô nhi m như b i, kim lo i n ng, các hoá ch t c và hơi khí c. Khoáng s n r t a d ng c v ngu n g c và ch ng lo i, ư c phân lo i theo nhi u cách: - Theo d ng t n t i: r n, khí (khí t, He,...), l ng (d u, nư c khoáng,...) - Theo ngu n g c: n i sinh (sinh ra trong lòng trái t), ngo i sinh (sinh ra trên b m t trái t). - Theo thành ph n hoá h c: Khoáng kim lo i: g m kim lo i thư ng g p có tr lư ng l n (nhôm, s t, crom, magiê,..) và kim lo i hi m (vàng, b c, b ch kim, thu ngân, ..) Khoáng phi kim lo i: g m các lo i qu ng photphat, sunphat, clorit..., các nguyên li u d ng khoáng: cát s i, th ch anh, á vôi,.. và d ng nhiên li u (than, d u m , khí t,..) Nư c cũng ư c coi là m t d ng khoáng (nư c bi n, nư c ng m ch a khoáng...). Con ngư i ã bi t s d ng kim lo i, khai khoáng và n u ch y kim lo i t r t xa xưa, song có ư c t c phát tri n ngày càng cao ch sau cu c cách m ng công nghi p gi a th k XVIII. Trong 100 năm tr l i ây, loài ngư i ã l y i t trong lòng t m t lư ng kh ng l các khoáng s n: 130 t t n than, 38 t t n d u,... Nhu c u s d ng m t s kim lo i thông d ng