Giáo trình - Quản lý tổng hợp vùng ven bờ - chương 2

Chia sẻ: Sam Sara | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:20

Thêm vào BST

Báo xấu

235
lượt xem 86
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 2: Các hệ sinh thái vùng ven bờ Hệ sinh thái cửa sông Cửa sông (estuary) là thủy lực ven bờ tương đối kín, nơi mà nước ngọt và nước biển gặp nhau và trộn lẫn vào nhau.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình - Quản lý tổng hợp vùng ven bờ - chương 2

13 Chương 2. CÁC H SINH THÁI VÙNG VEN B I. H sinh thái c a sông 1. Các ki u c a sông C a sông (estuary) là thu v c ven b tương i kín, nơi mà nư c ng t và nư c bi n g p nhau và tr n l n vào nhau. Các c trưng v a m o, l ch s a ch t và i u ki n khí h u t o nên s khác bi t v tính ch t v t lý và hoá h c c a các ki u c a sông. Ki u tiêu bi u nh t là c a sông châu th ven b (coastal plain estuary). Các c a sông thu c ki u này ư c hình thành vào cu i k băng hà mu n, khi nư c bi n dâng lên ng p các châu th sông ven b bi n. Ki u c a sông th hai là v nh n a kín (semi-enclose bay) ho c m phá (lagoon). ây các doi cát song song v i ư ng b hình thành và ngăn c n m t ph n s trao i nư c t bi n. mu i trong các m khác nhau nhi u, ph thu c vào i u ki n khí h u. Ki u c a sông cu i cùng là v nh h p. Các thung lũng này b trũng b i ho t ng băng hà và sau ó b ng p b i nư c bi n. Chúng c trưng b i c a nông làm h n ch trao i nư c trong v nh v i bi n. Các ki u c a sông còn ư c phân chia b ng cơ s khác d a trên xu th bi n thiên c a mu i. Nư c ng t có t tr ng nh hơn nư c bi n, khi g p nhau nư c ng t s n i trên nư c bi n. Chúng s tr n l n khi ti p xúc, quá trình này khác nhau do nhi u y u t . Khi c t nư c th ng ng có mu i cao nh t áy và th p nh t t ng m t, ngư i ta g i là ki u c a sông dương (positive estuary). vùng khô h n, lư ng nư c ng t t sông nh và t c bay hơi cao, hình thành ki u c a sông âm (negative estuary). c trưng c a nó là nư c m n i vào b m t và ôi khi ư c pha loãng b i lư ng nư c ng t nh . Ki u c a sông mang tính ch t mùa (seasonal estuary) hình thành vùng có mùa mưa và mùa khô rõ r t. mu i ây thay i theo th i gian ch không ph i thay i theo không gian. 2. Các c trưng môi trư ng Ch thu lý hoá vùng c a sông thay i trong gi i h n l n làm cho môi trư ng gây ra nhi u áp l c i v i sinh v t. S thay i ch mu i là c trưng cơ b n c a sông và ph thu c vào mùa, a hình, thu tri u và lư ng nư c ng t. H u h t các vùng c a sông u có n n áy bùn. Tr m tích ư c mang n t nư c ng t và nư c bi n. Vai trò c a v t ch t t sông ho c t bi n trong quá trình hình thành n n áy bùn khác nhau gi a các c a sông. Thành ph n cơ h c c a tr m tích cũng b chi ph i b i dòng ch y, nơi dòng ch y m nh, ch t áy thô hơn; còn nơi nư c tĩnh, ch t áy r t m n. Các tai bi n như lũ l i, bão l n có th làm thay i l n c i m tr m tích và gây ch t hàng lo t sinh v t. Nhi t vùng c a sông thay i l n hơn so v i các thu v c ven b lân c n. Bi n thiên c a giá tr này mang tính mùa v và theo i u ki n khí quy n. Nhi t còn khác nhau gi a các t ng nư c. B m t có dao ng cao hơn do trao i v i khí quy n. C a sông ư c t li n che ch n 3 phía, nên nh hư ng t o sóng c a gió ư c gi m thi u và vì v y ch có sóng nh . Ho t ng y u c a sóng t o i u ki n cho n n áy m n hơn, cho phép th c v t có r phát tri n và n n áy n nh. Dòng ch y c a sông do tri u và nư c sông chi ph i. T c dòng ch y m nh nh t t ư c gi a lu ng. m t s vùng nơi c a sông b óng vào mùa khô, s v n chuy n nư c gi m nghiêm tr ng có th d n n ng nư c, hàm lư ng O2 gi m, t o n hoa và cá ch t. H u h t các c a sông u có lư ng nư c ng t ch y ra liên t c t ngu n. M t lư ng nư c ng t v n chuy n ra c a sông tr n l n vào nư c bi n theo m c khác nhau, th tích c a lư ng nư c này ư c t i ra kh i c a sông ho c bay hơi bù cho th tích nư c tương t ch y ra t ngu n. Th i gian c n thi t o kh i nư c ng t ã cho ư c t i ra kh i c a sông ư c g i là th i gian ch y. Kho ng th i gian này
14 có th nh lư ng ư c tính n nh c a h c a sông. Th i gian ch y kéo dài r t quan tr ng cho s duy trì qu n xã sinh v t n i. Do có s lư ng l n v t lơ l ng trong nư c vùng c a sông, ít nh t là vào m t th i kỳ nào ó trong năm, c c a thu v c thư ng r t cao. c có giá tr cao nh t khi lư ng nư c ng t ch y ra nhi u nh t và gi m d n khi ra phía c a, nơi lư ng nư c bi n ưu th . nh hư ng sinh thái chính c a c là làm gi m áng k chi u sáng, vì th gi m quang h p c a th c v t phù du và th c v t áy làm gi m năng su t sinh h c. Trong i u ki n c quá cao, sinh kh i th c v t phù du g n như không có và kh i lư ng v t ch t h u cơ ư c t o thành ch y u b i th c v t bãi l y n i. S hoà tan oxy trong nư c gi m theo quá trình tăng nhi t và mu i. Vì v y lư ng oxy thay i khi các thông s này bi n thiên. các c a sông có sâu l n, thư ng xu t hi n l p ng nhi t vào mùa hè và t n t i s phân t ng mu i. Trong i u ki n ó, trao i khí gi a l p m t giàu oxy và t ng áy sâu di n ra r t kém. Hi n tư ng này cùng v i ho t ng sinh h c tích c c, s trao i nư c ch m gây ra s thi u oxy t ng áy. 3. Qu n xã sinh v t ng v t bi n là nhóm l n nh t vùng c a sông khi xét v phương di n s lư ng loài và ư c x p vào hai phân nhóm. Các ng v t h p mu i (stenohaline) không th ch u ư c s mu i l n hơn 250/00. ây th c s bi n thiên mu i và ch s ng ư c vùng c a sông v i là nh ng ng v t s ng bi n. Phân nhóm r ng mu i (euryhaline) có th thích nghi ư c v i mu i 15 - 180/00, th m chí m t s loài ch u ư c mu i nh t n 50/00. Các loài nư c l hay còn g i là các loài c a sông i n hình, có chu kỳ s ng hoàn toàn mu i trong kho ng t 5-180/00 nhưng không xu t vùng c a sông, s ng ch y u vùng có hi n trong nư c ng t hay nư c bi n th c s . M t s gi ng loài nư c l có th h n ch phân b v phía bi n không ph i vì y u t sinh lý mà do các m i quan h sinh h c như c nh tranh ho c v t d . mu i trên 50/00 và ch s ng ph n Nhóm ng v t nư c ng t không th ch u ư c trên c a sông. Ngoài ra, vùng c a sông còn có nhóm sinh v t quá g m nh ng loài như cá di cư. Chúng có th i qua c a sông trên ư ng n bãi ngoài bi n ho c trong sông. Ví d thông thư ng là cá h i ho c cá chình. M t s sinh v t ch tr i qua m t ph n cu c i trong c a sông, thư ng g p là giai o n u trùng. S lư ng loài ng v t c a sông thư ng nghèo hơn các qu n cư bi n ho c các vùng nư c ng t lân c n. ây là vùng kh c nghi t mà nhi u sinh v t bi n ho c nư c ng t không th ch u ng ư c. Các sinh v t c a sông th c s ch y u có ngu n g c bi n. Sinh v t bi n ch u s gi m mu i t t hơn sinh v t nư c ng t ch u ng mu i tăng, vì v y sinh v t c a sông có ưu th b i ng v t bi n. Tính a d ng kém c a thành ph n loài c a sông ư c gi i thích b i vài lý do. Ý ki n ph bi n nh t cho r ng i u ki n môi trư ng bi n ng ch cho phép nh ng loài v i s chuyên hoá ch c năng sinh lý c bi t thích nghi. Cách gi i thích th hai c p n th i gian a ch t c a quá trình hình thành các c a sông. S t n t i c a chúng không dài khu h c a sông phát tri n y . Lý do cu i cùng có th là do hình thái vùng c a sông kém a d ng nên có ít nơi s ng và có ít loài ng v t. Thành ph n loài th c v t l n c a sông kém phong phú. H u h t các vùng ng p nư c thư ng xuyên u có áy mùn không phù h p rong bám. Hơn n a, nư c c h n ch chi u sáng, vì v y vùng nư c sâu h u như không có th c v t. Vùng tri u và vùng nư c nông cho phép phân b m t s loài rong l c, c bi n và c bi t là th c v t ng p m n vùng nhi t i. T o Silic khá ph phong phú trên các bãi tri u g n bùn vùng c a sông. Chúng có th di ng lên b m t ho c vào trong bùn ph thu c vào chi u sáng. Bùn c a sông cũng là nơi
15 s ng thích h p c a t o lam s i. Vi khu n là thành ph n phong phú c trong nư c và trong bùn, nơi giàu có v t ch t h u cơ. Sinh v t phù du vùng c a sông khá nghèo v thành ph n loài. T o Silic thư ng chi m ưu th trong mùa nóng và th m chí quanh năm m t s khu v c. ng v t phù du cũng nghèo v thành ph n cũng như bi n ng l n theo mùa. Các loài c a sông th c s ch t n t i các c a sông l n và n nh. các c a sông nông, thành ph n ng v t phù du bi n i n hình chi m ưu th . 4. Các quá trình sinh thái Năng su t sinh h c sơ c p vùng c a sông ch y u do t o Silic s ng áy. Tuy nhiên, c a sông l i có m t lư ng l n ch t h u cơ và năng su t th c p cao. Ngu n năng su t sơ c p ch y u ư c cung c p b i th m th c v t vùng tri u bao quanh c a sông. Ngoài ra, c a sông còn nh n v t ch t h u cơ t sông và t bi n v i lư ng áng k . Vùng c a sông có r t ít ng v t ăn th c v t và vì v y, v t ch t có ngu n g c th c v t ph i ư c phân hu thành mùn b i vào chu i th c ăn. Quá trình này có s tham gia c a vi khu n. Mùn bã h u cơ l ng ng hình thành n n áy giàu vi khu n và t o. ây là nh ng ngu n th c ăn quan tr ng cho các ng v t ăn mùn bã và ch t lơ l ng. V phương di n ngu n th c ăn, khái ni m mùn bã ư c hi u v i nghĩa r ng bao g m các mãnh h u cơ, vi khu n, t o và th m chí c ng v t ơn bào. Lương v t ch t h u cơ r t giàu c a sông, có th t giá tr 110 mg/l cao hơn nhi u so v i vùng bi n ngoài 1-3 mg/l. Năng su t sơ c p c a c t nư c th p, nghèo ng v t ăn th c v t và s phong phú c a mùn bã cho th y mùn bã là cơ s c a chu i th c ăn c a sông. Tuy nhiên, i u này không có nghĩa là t t c ng v t ăn mùn bã có th tiêu hoá các mãnh h u cơ. H u như chúng ch tiêu hoá vi khu n và các vi sinh v t khác s ng trên các mãnh h u cơ và bài ti t nguyên v n các m nh này. Nhìn chung, nh giàu dinh dư ng và tương i ít các v t d , c a sông tr thành nơi nuôi dư ng u trùng c a nhi u loài ng v t mà khi trư ng thành chúng s ng vùng khác. ây cũng là bãi ki m ăn c a nhi u loài ng v t di cư. Bên c nh ó, nh s b o v t nhiên c a m phá và vùng c a sông mà nó có giá tr l n cho s phát tri n c ng và c ng bi n, ti p n là các khu công nghi p và dân cư lân c n. C a sông cũng ư c xem như là môi trư ng ti p nh n các lo i rác th i công nghi p và sinh ho t dân cư. Ho t ng ánh b t th y s n thư ng d a trên h sinh thái c a sông m phá. Cu i cùng thì c a sông, m phá còn ư c s d ng cho m c ích ngh ngơi, du l ch gi i trí. II. H sinh thái vùng tri u Vùng tri u là vùng không ng p nư c m t kho ng th i gian trong ngày v i các y u t t nhiên thay i do nư c và không khí chi ph i. Qu n xã sinh v t thích nghi môi trư ng này và s liên k t gi a sinh v t và môi trư ng t o nên h sinh thái vùng tri u. 1. Môi trư ng vùng tri u Thu tri u là y u t quan tr ng nh t tác ng lên m i sinh v t vùng tri u. Thi u s ho t ng c a thu tri u v i s lên xu ng theo chu kỳ c a m c nư c bi n h sinh thái này s không t n t i và các y u t khác h t b chi ph i. Có ba ch thu tri u khác nhau g m nh t tri u, bán nh t tri u và h n h p tri u. cao thu tri u khác nhau t ngày này sang ngày khác do so sánh gi a v trí m t tr i và m t trăng. Thu tri u cùng v i th i gian có th nh hư ng tr c ti p lên s t n t i và c u trúc qu n xã sinh v t vùng tri u. nh hư ng u tiên là th i gian vùng tri u phơi ra không khí và th i gian ng p nư c. Trong th i gian phơi bãi, sinh v t ph i ch u ng s dao ng nhi t l n và d b m t nư c. Do h u h t sinh v t vùng tri u ph i ch ng p nư c m i b t m i, th i gian phơi bãi càng dài cơ h i ki m ăn và tích lu năng lư ng càng ng n. ng th c v t khác nhau v kh năng ch ng ch u v i th i gian phơi bãi và s chuyên hóa này là m t trong nh ng lý do t o
16 nên s phân vùng phân b . nh hư ng th hai lên i s ng sinh v t là th i gian phơi bãi vào ban ngày. Tri u th p vùng nhi t i di n ra lúc tr i t i thu n l i hơn i v i sinh v t do nhi t th p hơn và ít m t nư c hơn. Thu tri u là chu kỳ có th d báo trư c và hình thành nh p i u c a nhi u loài sinh v t. Nh p i u này liên quan n các quá trình sinh s n, dinh dư ng,... Nh c trưng v t lý, môi trư ng nư c, nh t là các thu v c l n như i dương có bi n thiên nhi t không l n. Gi i h n nhi t bi n hi m quá ngư ng gây ch t i v i sinh v t. Tuy nhiên, vùng tri u thư ng ph i ch u ch nhi t c a không khí. Trong th i gian khác nhau, nhi t có th vư t quá ngư ng gây ch t ho c có nh hư ng gián ti p làm cho sinh v t suy y u và không th duy trì ho t ng bình thư ng. Sóng bi n nh hư ng n các cá th và qu n th sinh v t vùng tri u nhi u hơn các thu v c khác. Tác ng u tiên v i sinh v t là p v ho c xé nát v t th . S ch u sóng là gi i h n phân b c a các sinh v t không thích nghi sóng và là nhu c u i v i các sinh v t ưa sóng. Sóng còn có tác ng m r ng vùng tri u nh y nư c lên cao so v i cao c a tri u. Nh v y, nhi u sinh v t có th s ng cao hơn vùng có sóng so v i vùng che ch n trong cùng m t m c tri u. mu i vùng cũng thay i l n. Khi tri u th p, mưa l n ho c dòng nư c t t li n làm gi m mu i, có th làm ch t sinh v t do kh năng ch ng ch u h n ch c a chúng. 2. Thích nghi c a sinh v t vùng tri u Các sinh v t vùng tri u ch y u có ngu n g c bi n. S thích nghi cơ b n là tránh s c ép c a i u ki n khí quy n. S m t nư c là quá trình di n ra ngay sau khi sinh v t bi n ra kh i môi trư ng nư c. Sinh v t vùng tri u s ng sót ư c khi phơi bãi khi s m t nư c m c t i thi u ho c c u t o cơ th thích nghi v i s m t nư c trong m t th i gian nh t nh. Cơ ch ơn gi n nh t là tr n ch y trong các hang h c, rãnh ho c tìm nơi trú n vùng m ư t ph rong t o. Rong bi n ch u ng s m t nư c nh c u t o mô. Sau khi b khô do tri u rút, chúng nhanh chóng l y nư c và ph c h i ho t ng bình thư ng lúc tri u lên. Nhi u ng v t vùng tri u có cơ ch thích nghi khác thông qua c u trúc, t p tính ho c c hai. thích nghi v i nhi t dao ng l n, sinh v t vùng tri u ph i duy trì cân b ng nhi t trong cơ th . Sinh v t tránh nhi t cao b ng cách gi m s tăng nhi t t môi trư ng nh kích thư c cơ th l n hơn. Kích thư c l n có nghĩa là vùng b m t ti p xúc trên th tích nh hơn và vùng thoát nhi t nh hơn. Nh m ch ng l i tác ng cơ h c c a sóng, nhi u sinh v t s ng c nh vào n n áy như hà, h u,... M t s sinh v t khác có cơ quan bám t m th i nhưng v ng ch c và v n ng h n ch như ví d v tơ bám c a v m. V dày ho c th p và d t cũng là m t cách ch ng sóng. H u h t sinh v t vùng tri u có cơ quan hô h p thích nghi v i h p th O2 t nư c. Chúng có xu th d u b m t hô h p trong khoang kín ch ng khô. M t s ng v t thân m m có mang trong màng áo và ư c v b o v . Các thân m m tri u cao gi m mang và hình thành khoang áo v i nhi u mao m ch có ch c năng như ph i h p thu khí. b o toàn O2 và nư c, h u h t ng v t n m yên l ng khi tri u rút. Cá vùng tri u c trưng b i hô h p qua da do tiêu gi m mang và n y n nhi u m ch máu trên da. ng v t vùng tri u trên n n áy c ng ch ki m ăn khi ng p tri u. i u này úng v i t t c các nhóm ăn th c v t, ăn l c, ăn mùn bã và ăn th t. Sinh v t s ng trên n n áy m m có th ki m ăn khi tri u th p nh trong áy có nư c. S thay i mu i l n là m t s c ép cho sinh v t vùng tri u b i l h u h t sinh v t vùng tri u không có kh năng thích nghi t t như sinh v t c a sông. Chúng không có cơ ch ki m soát hàm lư ng mu i trong d ch cơ th . Do v y chúng là sinh v t có kh năng th m th u. Chính vì v y, mưa l n có th gây ra nh ng tai bi n l n.
17 Do r t nhi u sinh v t vùng tri u s ng nh cư ho c s ng bám, tr ng ã th tinh và u trùng c a chúng ph i trôi n i t do như sinh v t n i phát tán. Do v y, chu trình sinh s n c a h u h t các sinh v t này ph i ng b v i chu kỳ tri u nào ó b o m hi u s u t t h tinh. Ví d v m Mytilus edilis thành th c sinh d c trong th i kỳ tri u cư ng và tr ng vào th i kỳ tri u ki t sau ó. 3. c trưng c a các lo i bãi tri u Bãi tri u á: So v i các lo i bãi tri u, b tri u á, c bi t vùng ôn i có nhi u sinh v t có kích thư c l n cư trú và t tính a d ng v thành ph n loài ng th c v t cao nh t. c trưng n i b t t t c bãi tri u á là s phân vùng c a sinh v t t c hình thành các dãi theo chi u ngang rõ r t. Bãi tri u cát: y u t môi trư ng quan tr ng nh t chi ph i i s ng sinh v t các bãi tri u cát là không ư c che ch n sóng bi n và m i liên quan c a nó n h t và d cc a bãi. Sóng gây ra s di chuy n c a bãi, làm n n áy không n nh. Sinh v t có hai con ư ng thích nghi, chúng có th vùi vào cát sâu l n hơn nơi mà tr m tích không còn b sóng xô y. Kh năng này ư c quan sát th y các loài sò. Cách thích nghi th hai là t c vùi nhanh c a m t s ng v t thu c nhóm giun, giáp xác. Bãi tri u bùn: s phân bi t gi a bãi tri u cát và bãi tri u bùn là không rõ ràng. Vùng tri u càng ư c che ch n càng có tr m tích m n hơn và tích lu nhi u ch t h u cơ hơn. áy bùn cũng là c trưng c a h sinh thái c a sông và qu n xã sinh v t c a hai h có nh ng nét tương ng. Bãi tri u bùn ch xu t hi n vùng ư c che ch n, không b sóng v như trong các v nh kín, m và c bi t là c a sông. Bãi tri u bùn tích lu nhi u ch t h u cơ, t o nên ti m năng th c ăn l n cho sinh v t. Sinh v t s ng bãi tri u bùn ch y u thu c nhóm s ng trong áy v i các ng, hang thông lên b m t. Ki u dinh dư ng ưu th trong môi trư ng này là ăn ch t l ng ng và ch t lơ l ng. 4. Vai trò c a h sinh thái vùng tri u H sinh thái vùng tri u có vai trò r t quan tr ng trong h sinh thái nư c m n, bao g m các ch c năng sau: Là nơi cư trú, sinh s ng c a các loài sinh v t bi n, như các loài hai m nh v , các • loài rong t o,... Là nơi cung c p ngu n l i kinh t và cũng là nơi di n ra s trao i v t ch t, năng • lư ng, t o nên ngu n sinh kh i l n trong h sinh thái; Là nơi cung c p năng su t sơ c p cho vùng c a sông, ch y u là th m th c v t bao • quanh c a sông, làm tăng s a d ng vùng c a sông; H sinh thái vùng tri u góp ph n vào vi c i u hòa khí h u nh vào s hình thành • các th m th c v t, ngoài ra th m th c v t còn góp phân hình thành nên h sinh thái r ng ng p m n; Ch c năng quan tr ng c a h sinh thái vùng tri u óng vai trò quan tr ng trong • chu trình dinh dư ng cũng như góp ph n hình thành các khu du l ch, khu vui chơi gi i trí cho con ngư i. H sinh thái vùng tri u có vai trò quan tr ng, to l n trong vi c duy trì và b o v tính a d ng sinh h c. Có th nói r ng, vùng tri u là ngu n g c, là n n t ng cho vi c hình thành và phát tri n các h sinh thái vùng ven b . Do v y, c n ph i có chính sách h p lý trong vi c qu n lý cũng như khai thác tài nguyên vùng tri u, t ó có s khai thác úng m c ngu n l c to l n này góp ph n thúc y n n kinh t vùng bi n m t cách b n v ng.
18 III. H sinh thái r ng ng p m n 1. Phân b và c trưng môi trư ng R ng ng p m n (mangroves) là thu t ng mô t m t h sinh thái thu c vùng nhi t i và c n nhi t i hình thành trên n n các th c v t vùng tri u v i t h p ng, th c v t c trưng. Trong h sinh thái này, các ng, th c v t, vi sinh v t trong t và môi trư ng t nhiên ư c liên k t v i nhau thông qua thông qua quá trình trao i và ng hoá năng lư ng. Các quá trình n i t i như c nh năng lư ng, tích lu sinh kh i, phân hu v t ch t h u cơ và chu trình dinh dư ng ch u nh hư ng m nh m b i các nhân t bên ngoài g m cung c p nư c, thu tri u, nhi t và lư ng mưa. Theo l ch s ti n hoá, th c v t ng p m n có l ã hình thành t các th c v t s ng trên c n d n d n thích nghi v i i u ki n ng p m n qua các t bi n ti n và bi n lùi. T ng di n tích r ng ng p m n trên th gi i lên n trên 16 tri u ha trong ó có hơn 6 tri u ha thu c Châu Á nhi t i và kho ng 3,5 tri u ha thu c châu Phi. t ng p nư c r t quan tr ng cho s t n t i và phát tri n c a h sinh thái. Thành ph n cơ h c tr m tích cũng nh hư ng tr c ti p lên thành ph n loài và tăng trư ng c a cây ng p m n. Các h p ph n sét, bùn, cát cùng v i kích thư c h t i u khi n tính th m nư c c a t, chi ph i mu i và lư ng nư c trong t. thích nghi, các th c v t ng p m n có c u t o r r t a d ng và c bi t nh m giúp chúng bám ch t vào n n áy. C u trúc c a r còn có tác d ng tăng cư ng trao i khí và thúc y quá trình l ng ng phù sa. Ngu n nư c cung c p cho ng, th c v t r ng ng p m n ph thu c vào t n s và kh i lư ng c a các t tri u cũng như nư c ng t ch y t i và lư ng b c hơi c a khí quy n. Cây ng p m n có kh năng thích nghi v i môi trư ng nư c m n nh có c u t o nh m gi m s thoát hơi nư c như lá dày có lông che ph ho c l thoát khí n m m t dư i lá, nhi u mô tích lu nư c trong cây và nh áp su t th m th u c a t bào, cây luôn cao hơn dung d ch nư c trong t (thư ng cách bi t t 7-9 atmosphe). Ngoài ra, cây ng p m n còn có cơ ch lo i b lư ng mu i quá nhi u trong lá sau khi thoát hơi nư c. M t s loài có tuy n bài ti t mu i tr c ti p qua b m t lá. Các loài khác có th phát tri n mô tích nư c h bì pha loãng n ng mu i. Tuy nhiên, trong i u ki n thi u nư c ng t b sung thì n ng mu i trong t có th vư t quá s c ch u ng sinh lí c a các loài th c v t. Khi ó, th m th c v t s tr nên kém phát tri n. S phát tri n t t nh t c a h sinh thái r ng ng p m n t ư c nh ng nơi mà vùng tri u cao ư c cung c p nư c ng t thư ng xuyên nh lư ng mưa cao hơn lư ng b c hơi, nhi u nư c ng t th m t vùng n i a ho c có ngu n nư c u ngu n phong phú. R ng ng p m n phát tri n t t nh t nh ng vùng có n ng mu i thích h p nh t n m trong kho ng 15-250/00, tuy nhiên, kho ng thích nghi cũng khác nhau l n gi a các loài. Cung c p dinh dư ng cho cây r t quan tr ng trong vi c duy trì h sinh thái r ng ng p m n. Ngu n khoáng vô cơ t bên ngoài ư c ưa vào h b ng quá trình trao i nư c t sông và bi n ho c nh gió cu n b bi n. S phân hu ch t h u cơ do vi sinh v t k t h p v i ho t ng c a nh ng ng v t l n hơn ( c bi t là cua) t o ra ch t dinh dư ng dư i d ng dung d ch vô cơ. S ch bi n ch t dinh dư ng n i t i này làm cho ch t dinh dư ng ư c b o t n trong h . 2. C u trúc và ch c năng Thành ph n cây ng p m n ư c phân chia làm hai nhóm g m cây ng p m n ch y u (true mangroves) và cây tham gia r ng ng p m n (associate mangroves). H th c v t trong r ng ng p m n ông Nam Á a d ng nh t th gi i v i 46 loài ch y u thu c 17 h và 158 loài tham gia r ng ng p m n thu c 55 h . Vi t Nam ã ghi nh n 35 loài ch y u và 40 loài tham gia r ng ng p m n. Ngoài thành ph n ch o là cây ng p m n, t h p ng th c v t trong h r t a d ng. M t s sinh v t s ng trong r ng ng p m n ch m t giai o n trong vòng i ho c dùng r ng ng p m n như m t qu n cư t m th i. Thành ph n sinh v t s ng thư ng xuyên trong h và có vai trò sinh thái quan tr ng g m vi khu n, n m, t o, ài tiên, dương x ,
19 a y, cây m t và hai lá m m, ng v t nguyên sinh, ru t khoang, s a lư c, giun, giáp xác, côn trùng, thân m m, da gai, h i quì, cá, bò sát, lư ng thê, chim và thú. Ch c năng c a h sinh thái r ng ng p m n liên quan n dòng năng lư ng và chu trình v t ch t có th tóm t t như sau: Lá c a cây ng p m n s d ng năng lư ng m t tr i chuy n hoá khí CO2 thành các • h p ph n h u cơ nh quang h p. Các ch t này cùng ch t dinh dư ng t t cung c p v t li u thô cho cây sinh trư ng. Lá r ng và th i r a phóng thích carbon và dinh dư ng cho các sinh v t trong h s d ng. Mùn bã t lá ư c phân hu b i n m và vi khu n ho c tr thành th c ăn cho cua nh . ng v t thân m m cua, tôm, cá ăn v t ch t h u cơ ư c phân hu và n lư t chúng là th c ăn cho các ng v t l n hơn. Ch t dinh du ng phóng thích vào nư c cũng là ngu n v t ch t nuôi s ng cây ng p m n, sinh v t n i và rong. Mùn bã h u cơ còn óng góp nâng cao năng su t sinh h c vùng ven b và bi n khơi. R ng ng p m n là ngôi nhà c a vô s sinh v t trên c n và dư i nư c. Cá s u và r n • bi n vào r ng ng p m n ki m ăn. H u h t các loài cá u tr i qua m t ph n trong vòng i c a mình r ng ng p m n. Các loài giáp xác (hà, tôm, cua) th c s phong phú. Nhi u loài thân m m thư ng ư c g p g c c a cây ng p m n. Nhi u loài chim n r ng ng p m n theo mùa ki m ăn ho c trú n và có th hình thành nh ng àn l n. Hàng lo t tôm cá tr i qua giai o n u trùng trong r ng ng p m n và ra khơi khi trư ng thành. M t s ng v t như cua l i s ng ch y u r ng ng p m n và ch i ra bi n khi sinh s n. 3. T m quan tr ng Công d ng c a các loài th c v t r t a d ng. T l các loài ư c s d ng so v i t ng s loài r t l n. ã t lâu các loài th c v t này ã cung c p nh ng nhu c u c p thi t hàng ngày như g xây d ng, lá l p nhà, th c ph m, ch t t, th c ăn gia súc,... Vi t Nam, trong s 51 loài th c v t ã ư c th ng kê ch m t s loài ít giá tr , còn thì có th x p vào các nhóm ch y u sau: 30 loài cây cho g , than, c i • 14 loài cây cho tamin • 24 loài cây làm phân xanh • 21 loài cây dùng làm thu c • 9 loài cây ch th cánh ki n • 21 loài cây cho m t nuôi ong • 1 loài cho nh a s n xu t nư c gi i khát, ư ng, c n • Ngoài ra còn có m t s loài cây s d ng cho công nghi p như lie làm nút chai, c t mũ, cho s i. Cũng còn m t s công d ng chưa ư c chú ý như làm gi y, ván ép,... L i ích c a r ng ng p m n mang l i không ch là nh ng s n ph m tr c ti p có th khai thác ư c mà còn bao g m nhi u tác d ng gián ti p. M t khi r ng ng p m n hình thành, mùn bã do lá và các b ph n khác c a cây r ng xu ng ư c vi sinh v t phân hu là ngu n th c ăn quan tr ng cho nhi u ng v t nư c. M t khác, r ng v i h th ng r ch ng ch t ã gi phù sa, t o ra môi trư ng s ng thích h p cho nhi u loài ng v t áy. R ng ng p m n óng vai trò quan tr ng trong chu trình dinh dư ng, là ngu n cung c p ch t h u cơ tăng năng su t vùng ven bi n, là nơi sinh , nuôi dư ng ho c nơi s ng lâu dài cho nhi u loài h i s n có giá tr như tôm, cá, cua, sò,...
20 Nhi u k t qu nghiên c u cho th y r ng vi c ánh b t thu s n cho năng su t cao ch y u các vùng nư c sông, ven b , c a sông có r ng ng p m n. Có th gi i thích: vùng này là nơi t p trung ch t dinh dư ng do sông mang t n i a ra và do nư c tri u mang t bi n vào. i u áng quan tâm là gi ng tôm, cua, cá trong r ng ng p m n r t phong phú. So sánh thành ph n các loài cá và tôm trong m t vùng có r ng ng p m n vào các mùa v trong năm, u th y lư ng u trùng c a chúng cao hơn h n vùng t, cát ngoài bi n và vùng có c bi n. T ó rút ra nh n xét r ng ng p m n là nơi nuôi dư ng chính cho u trùng c a tôm, cua và m t s loài sò, cá khác. Do ó kênh r ch trong r ng ng p m n là nơi cung c p ngu n gi ng ch y u cho ngh nuôi h i s n. R ng ng p m n có tác ng n i u hoà khí h u trong vùng Blasco (1975) nghiên c u khí h u và vi khí h u r ng, ã có nh n xét: các qu n xã r ng ng p m n là m t tác nhân làm cho khí h u d u mát hơn, gi m nhi t t i a và biên nhi t. Trên th gi i có r t nhi u ví d i n hình v vi c m t r ng ng p m n kéo theo s thay i vi khí h u c a khu v c. Sau khi th m th c v t không còn thì cư ng b c hơi nư c tăng làm cho m n c a nư c và t tăng theo. Có nơi, sau khi r ng ng p m n b phá hu , t c gió c a khu v c tăng lên t ng t, gây ra hi n tư ng sa m c hoá do hi n tư ng cát di chuy n vùi l p kênh r ch và ng ru ng. T c gió tăng lên gây ra sóng l n làm v ê p, xói l b bi n. M t r ng ng p m n s nh hư ng n lư ng mưa c a ti u khu v c. S phát tri n c a r ng ng p m n và m r ng di n tích t b i là hai quá trình luôn luôn i kèm nhau, tr m t s trư ng h p c bi t. Nhìn chung, nh ng bãi b i có i u ki n th như ng, khí h u phù h p, có ngu n gi ng và ư c b o v u có cây r ng ng p m n. Các d i r ng ng p m n u có th th y trên t bùn m m, t sét pha cát, cát và ngay c trên các v a san hô. nh ng vùng t m i b i có m n cao thư ng phân b các th c v t tiên phong thu c chi m m, b n i. 4. Hi n tr ng r ng ng p m n Trên th gi i có kho ng 16.670.000 ha r ng ng p m n v i hơn 100 loài cây, trong ó Châu Á nhi t i và Châu Úc là 8.487.000 ha và Châu Phi nhi t i là 3.402.000 ha. Hai nư c có di n tích r ng ng p m n l n nh t là Indonesia và Brazil. các nư c ông Nam Á như Malaysia, Philippines, Thái Lan, Vi t Nam,... r ng ng p m n cũng phát tri n vì nơi ây có nhi u i u ki n thu n l i như nhi t cao, ít bi n ng, lư ng mưa d i dào, bãi l y r ng, giàu ch t bùn và phù sa. Hi n nay, do dân s gia tăng quá nhanh, nh t là các nư c kém phát tri n, r ng ng p m n b khai thác quá m c dùng trong sinh ho t hay trong các m c ích kinh t khác, do v y mà di n tích r ng ng p m n trên th gi i b thu h p d n. R ng ng p m n t nhiên ch còn l i m t s qu c gia. M t s nư c cũng ã thành l p các vư n Qu c gia, Khu b o t n tài nguyên thiên nhiên, Khu b o v các loài ng th c v t, nơi nghiên c u, h c t p, du l ch trong r ng ng p m n. Vi t Nam v i b bi n dài 3200 km v i nhi u c a sông giàu phù sa, nên r ng ng p m n sinh trư ng t t, c bi t là bán o Cà Mau. Trong th i gian qua, cùng v i s phát tri n vùng ven b , di n tích r ng ng p m n trong c nư c ã b gi m sút nghiêm tr ng, trong ó ho t ng chuy n i r ng ng p m n sang s n xu t nông nghi p và nuôi tôm h u h t các t nh ven bi n ã làm r ng ng p m n nư c ta b nh hư ng nhi u nh t. N u như năm 1943, r ng ng p m n c a Vi t Nam còn che ph n 400.000 ha, năm 1982 còn kho ng 252.000 ha thì năm 2002 ch còn l i trên 155.000 ha. Bên c nh nguyên nhân l n do b M r i ch t c hoá h c, vi c khai hoang s n xu t nông nghi p và phá r ng chuy n sang nuôi tr ng thu s n ã óng góp không nh vào xu hư ng suy thoái này.
21 Hi n nay, di n tích r ng ng p m n Vi t Nam ư c ư c lư ng là kho ng trên 250.000 ha, trong ó châu th sông Mêkong chi m t i 191.800 ha. Trong hơn năm th p k qua, Vi t Nam ã m t i ít nh t 200.000 ha r ng ư c. Hơn 80% r ng che ph ã b nh hư ng. M t trong nh ng nguyên nhân ch y u c a tình tr ng phá hu này là m r ng các m nuôi tôm. M c dù vi c m r ng nông nghi p, làm mu i, s d ng hóa ch t trong chi n tranh trư c ây là m i e do l n nh t cho các r ng ư c, nhưng trong nh ng th p k qua m i e do l n nh t chính là nuôi tôm. Trong vòng 38 năm (1954-1992), vùng ven b bi n H i Phòng, Qu ng Ninh ã dùng 6.039 ha bãi tri u ven bi n, ch y u là các r ng ng p m n tr ng lúa. Do thi u nư c nên ph n l n t b b hoang, s ít v n tr ng lúa nhưng năng su t th p. Vào u năm 1960, t nh Qu ng Ninh ch trương phá hơn 2.000 ha r ng ng p m n t nhiên (Xã H i L ng, Tiên Yên) p ê s n xuât nông nghi p nhưng do thi u nư c nên ph i b hoang, sau ó chuy n sang nuôi th y s n nhưng không thành công. T nh Minh H i trư c ây (nay là Cà Mau và B c Liêu) là nơi có di n tích r ng ng p m n l n nh t, cũng là m t trong nh ng nơi r ng b tàn phá nuôi tôm nhi u nh t t i Vi t Nam. Trong 2 năm 1980, 1981 di n tích nuôi tôm t i ây ch có 4.000 ha, n năm 1992 ã tăng 20 l n là 80.000 ha. Cho n năm 1995 thì Minh H i ch còn l i 51.492 ha. Ch trong vòng 8 năm, t 1983 – 1995 Minh H i ã m t i 66.253 ha r ng do làm m tôm, bình quân m i năm m t i 8.280 ha. T i Cà Mau, di n tích nuôi tôm c a t nh tăng g p 3 l n trong năm 2003 và nay ã t 250.000 ha. Ư c tính di n tích r ng ư c ây ã gi m t hơn 200.000 ha trư c năm 1975 xu ng ch còn 60 - 70.000 ha, và h u h t di n tích m t i là l y ch nuôi tôm. T i các t nh vùng c a sông C u Long như B n Tre, Trà Vinh và Sóc Trăng ã phá h u h t di n tích r ng ng p m n ven bi n làm m tôm nên di n tích r ng ng p m n và t l che ph còn l i là r t th p. R t nhi u r ng ng p m n bán o Cam Ranh, các huy n Ninh Hòa, V n Ninh (Khánh Hòa) nay h u như không còn do làm m ươm và nuôi tôm. m N i (Ninh Thu n) hơn 200 ha r ng ng p m n t o vành ai r ng hàng trăm mét b o v cho m kh i b xói l , nay ã b thay th b ng m tôm bán thâm canh, ch còn l i 2 ha. C n Chim n m gi a m Th N i (Qui Nhơn, Bình nh) trư c ây có g n 200 ha r ng ng p m n là nơi cư ng c a nhi u loài h i s n và c a nhi u loài chim thì nay ã b tri t phá nuôi tôm. Theo H i B o v Tài nguyên và Môi trư ng Vi t Nam (2004), vào th i gian trư c Cách m ng tháng Tám năm 1945, c nư c có 408.500 ha r ng ng p m n, trong ó có 329.000 ha Nam B . B n Tre có 48.000 ha v i che ph là 29,29% nay ch còn 2,60%; Sóc Trăng có 41.000 ha, che ph 12,72% nay ch còn 2,81%; Cà Mau có 140.000 ha che ph 27% nay ch còn 11,21%. Theo k ho ch hành ng cho h p ph n R ng ng p m n trong d án Bi n ông, m c tiêu t ra n 2010 là t di n tích r ng ng p m n b ng 85% di n tích c a năm 1982, ng th i thay i cơ b n nh n th c c a các nhà qu n lý và dân cư v giá tr c a h sinh thái r ng ng p m n và s d ng b n v ng lo i tài nguyên này. t m c tiêu ó, các chuyên gia ã xu t thành l p m i các khu b o t n và vư n qu c gia, như c a sông Tiên Yên (Qu ng Ninh), c a sông Văn Úc (H i Phòng), Thái Thu (Thái Bình), Nghĩa Hưng (Nam nh). IV. H sinh thái th m c bi n 1. Phân b và c u trúc H sinh thái c bi n tuy có s lư ng loài không nhi u nhưng chúng óng vai trò quan tr ng trong bi n và và i dương. V i các ch c năng quan tr ng như i u ch nh môi trư ng th y v c, b o t n ngu n gen, cung c p nơi cho các loài, cung c p nguyên nhiên v t li u, năng lư ng và thông tin nghiên c u khoa h c, du l ch.
22 C bi n (seagrass) là m t nhóm th c v t có hoa s ng dư i nư c vùng nhi t i và ôn i. Chúng phát tri n m nh vùng nư c nông có kh năng thích nghi v i môi trư ng nư c m n, ch u ư c sóng gió và có kh năng th ph n nh nư c. Các th m c bi n bao ph m t s vùng r ng l n d i ven b v i nhi u ch c năng lý-sinh h c và t o nên m t h sinh thái c thù. H u h t các th m c bi n xu t hi n các vùng nư c trũng n sâu 30 m. C bi n là m t c trưng c a các h sinh thái vùng nhi t i, có năng su t ngang v i các r n san hô. Các th m c bi n t p trung n - Tây Thái Bình Dương, v nh Caribbe và vùng b Thái Bình Dương thu c Trung M . Vùng ông Á có khu h c bi n a d ng nh t th gi i và có th ây là trung tâm phát tán c a c bi n. Chính vì v y, chúng r t phong phú d i ven bi n thu c vùng này. S t n t i và phát tri n c a các loài c bi n ph thu c ch t ch vào các nhân t môi trư ng mà quan tr ng nh t là mu i, nhi t , c, sâu và h t tr m tích. S a d ng c a loài c bi n ch u nh hư ng c a các nhân t t i ch . S loài nhi u nh t ư c ghi nh n vùng có n n áy bùn cát, ư c che ch n m t ph n tác ng m nh c a sóng gió. Ngư c l i, thành ph n loài r t nghèo vùng i sóng v i n n áy c ng ho c không n nh và nh ng nơi hoàn toàn b che ch n v i n n áy bùn. Như khái ni m v h sinh thái c bi n, các th c v t có hoa này là thành ph n quan tr ng nh t trong h . Chúng bao g m 58 loài ư c mô t trên các i dương th gi i; thu c vào 12 gi ng, 4 h và 2 b . Tuy nhiên, th m c bi n ch có th là m t loài ho c qu n xã nhi u loài, t i a là 12 loài. T ng th m c bi n có tính phân i t vùng tri u th p n vùng dư i tri u. M i i có loài ưu th và t h p loài kèm theo trong m i quan h v i d ng sinh trư ng c a cây. C u trúc c a qu n h p c bi n còn thay i theo mùa. Tuy nhiên, s bi n thiên cũng r t khác nhau gi a các loài. Tuỳ theo kh năng thích nghi v i bi n ng i u ki n môi trư ng. Sinh v t bám (periphyton) là thành ph n quan tr ng c a th m c bi n. Thu c nhóm này là các sinh v t nh như t o, vi khu n, n m, ng v t và mùn bã vô cơ và h u cơ. Chúng óng góp m t ph n áng k cho dòng carbon t ng s trong th m c bi n và tr nên có ý nghĩa sinh thái i v i vùng ven b nhi t i. Các nghiên c u ông Nam Á ch ra r ng rong (Phodophytes) chi m ưu th trong qu n h p s ng bám. Tính ưu th th p hơn thu c v rong l c (Chlorophytes) rong nâu (Phaeophytes) và vi khu n lam (Cyanobacteria). Tuy v y, s ưu th thay i và ph thu c vào i u ki n t i ch . T o lam xanh (blue-green algae) thư ng g p hơn th m c bi n nư c l , còn các nhóm khác nhi u hơn trong vùng bi n m . S lư ng loài cá trong th m c bi n nhi u hơn 5 l n so v i trên n n áy bi n là bùn, xác sinh v t và cát. ng v t áy l n thư ng g p trong th m c bi n g m tôm, h i sâm, c u gai, cua, i p, v m và c. M t s trong chúng có th t s lư ng và m t cao. Trong khi ó, rong bi n l n tương i kém phát tri n do c bi n làm thay i tr m tích áy và chi m lĩnh thành công. Tuy v y, m t s ít loài rong cũng xu t hi n theo mùa v và có th tr nên phong phú. M t khác, giai o n non, nhi u rong bám trên c bi n và ch bám áy khi trư ng thành. M t s sinh v t quý hi m như bò sát và thú bi n ư c ghi nh n là có m i quan h v i th m c bi n. Trong các loài bò sát, rùa Xanh Chelonia mydas, rùa Lepidochelys olivacea, Vích Caretta caretta, rùa Lưng d t Chelonia depressa và loài r n Acrochirdus granulatus thư ng xu t hi n trong các th m c dày Thái Lan, Malaysia, Indonesia và Philippines. i m i cũng ăn c bi n, dù ây không ph i là th c ăn chính. Phân b c a bò bi n Dugong dugong trùng h p v i vùng có c bi n. C bi n là th c ăn chính c a loài thú quý hi m và nhi u huy n tho i này. 2. Chu trình dinh dư ng
23 Vai trò sinh thái c a th m c bi n ư c quy t nh b i t c thành t o h u cơ nhanh chóng c a c bi n. Tính theo ơn v di n tích, giá tr này cao hơn năng su t c a Th c v t Phù du. Các th m c bi n có m t ng v t và vi khu n cao hơn và a d ng loài l n hơn so v i các thu v c không có th c v t lân c n. i u này có ư c là nh năng su t sinh h c cao c a chúng. Vào th i kỳ cao i m c a gió mùa ho c khi c bi n phơi ra vào mùa hè, lá c a chúng ư c b t khơi cây. M t s b dòng ch y em i xa, s còn l i chìm xu ng áy và b phân h y. Sinh v t ăn mùn bã, xé lá thành nh ng m nh nh và sau ó ư c tiêu th b i vi khu n và n m. Nhi u ng v t không xương s ng cũng ăn c bi n th i r a. n lư t chúng tr thành th c ăn cho b c dinh dư ng cao hơn như cá và cua. Do v y, th m c bi n ki m soát tính ph c t p c a qu n cư, tính a d ng loài và phong phú c a ng v t không xương s ng liên quan và hình thành c u trúc qu n xã. i u c n chú ý là các sinh v t ăn t p (omivorous) khá phong phú trong qu n xã sinh v t c a th m c bi n. Nhóm này g m nhi u nhóm giáp xác mư i chân, c và m t s da gai. M t loài có th ăn c bi n ho c rong th i r a, mùn bã nh trên lá và n n áy và c nh ng ng v t còn s ng hay ã ch t. Th m chí m t s cua bơi l n còn ăn c thân m m, giáp xác, giun nhi u tơ và m t ph n áng k mô th c v t th i r a và t o s i. Quá trình th i r a là m t c trưng c a th m c bi n. Nh ó mà các b ph n c a c bi n khi ch t i ã gi i phóng các ch t h u cơ. Các h p ph n carbon c u trúc còn l i b vi sinh v t (vi khu n và n m) t n công và các v t li u ư c phân h y ch a nhi u vi khu n và n m tr thành th c ăn tiêu hoá ư c c a ng v t áy. H u h t ng v t a bào ch tiêu hoá vi khu n và mô ch t c a lá th i r a ư c th i ra cho quá trình phân h y ti p t c. S phá v mùn bã thành các m nh nh hơn làm tăng b m t ti p xúc và tăng cư ng ho t ng c a vi sinh v t. Quá trình trên ây cũng liên quan n s bi n i theo mùa c a qu n xã sinh v t. Các ng v t ăn mùn bã và ăn l c tăng lên vào mùa c bi n th i r a. Ngư c l i ng v t di chuy n ăn th c v t l i tăng vào mùa phát tri n c bi n và gi m vào th i kỳ th i r a. Hàm lư ng oxy cũng thay i. Hàm lư ng thư ng gi m vào mùa hè (mùa th i r a), v i s lư ng l n c a vi sinh v t, mùa này thu n l i cho s phát tri n c a u trùng c a sinh v t áy ăn l c và vì v y là mùa c a nhi u loài. 3. Ch c năng Nh s c nh năng lư ng m t tr i có hi u qu và s n lư ng sinh kh i cao, c bi n có kh năng tăng cư ng và duy trì phì nhiêu c a th y v c. i u này còn ư c b sung b i quá trình trao i v t ch t h u cơ có hi u qu di n ra trên lá và n n áy. M t ch c năng quan tr ng khác c a th m c bi n là c u n i trong con ư ng di cư c a sinh v t và là qu n cư ương gi ng cho bi n. Các th m c bi n thư ng phát tri n vùng trung gian c a r ng ng p m n và r n san hô ho c là vùng m c a hai h sinh thái khác nhau. Vì v y, chúng tr thành i m d ng chân c a nhi u loài cá, ng v t không xương s ng, thú và bò sát. B ng vi c cung c p nơi n náu thông qua tán cây và hình thái, kích thư c khác nhau c a bóng khí cũng như ngu n dinh dư ng giàu có, th m c bi n tr thành bãi ương gi ng ch t lư ng cao c a nhi u sinh v t. Ngu n gi ng sau khi ư c nuôi dư ng ây s phát tán n các h xung quanh ra bi n khơi. Th m c bi n dày v i h r neo ch t vào n n áy có tác d ng làm gi m năng lư ng c a sóng, dòng ch y và nh v y chúng có kh năng ch ng xói l , b o v ư ng b . nh ng vùng ch u nhi u bão t , c bi n có vai trò lưu gi tr m tích nh h th ng thân, r ng m và nh v y t o nên vùng m ch ng sóng gió. M t khác, th m c bi n là b máy có hi u qu cao i v i vi c h p th ch t dinh dư ng, ch t th i t t li n và có vai trò như nh ng b y tr m tích làm gi m c c a nư c.
24 Hi n nay, các th m c bi n ang cung c p cho loài ngư i nh ng s n ph m tr c ti p như v t li u di truy n, th c ph m; v t li u thô cho công nghi p và năng lư ng. các nư c Philippines, Indonesia, các loài rong s ng trong th m c bi n như Caulerpa, Gracilaria, Coclidiela ang ư c khai thác làm th c ph m, ch bi n các ch t dùng trong công nghi p và phân bón cho nông nghi p. Nhi u loài sinh v t áy s ng thư ng xuyên ch tr i qua giai o n u trùng trong th m c bi n ư c coi như là có giá tr thương m i cao. Thành ph n c a chúng khá a d ng g m: tôm, h i sâm, c u gai, cua, v m và c. T m quan tr ng c a th m c bi n i v i ngh cá thư ng ư c ánh giá trong m i quan h ch c ch v i r n san hô. M t khác, m t s loài cá ư c khai thác ngay trên th m c bi n mà s n lư ng cao thu c v các h b ng và dìa,... Ngoài ra, th m c bi n còn ư c coi là môi trư ng thu n l i cho nuôi tr ng trên bi n. Du l ch bi n cũng l y th m c bi n làm nơi gi i trí, câu cá. nư c ta, c bi n thư ng phát tri n vùng tri u ven bi n, ven o, các vùng c a sông, r ng ng p m n, m phá. S li u th ng kê m c dù chưa y , di n tích phân b th m c bi n cho n hi n nay ã bi t kho ng 10.000 ha. Các loài c bi n phát tri n h u như quanh năm, nhưng t t nh t là vào mùa xuân và u hè, phát tri n kém vào mùa mưa bão. Chúng phân b t vùng tri u n sâu 3-15 m, th m chí 28 m ( o B ch Long Vĩ). Chúng thích mu i t 5 – n 340/00, ch t áy là bùn b t nh , bùn cát, cát san hô, cát thô và s i. nghi v i m t s vùng ven bi n và o (Long Châu, B ch Long, qu n o Trư ng Sa, Côn o, Phú Qu c, Phú Quý) ã xác nh ư c 14 loài c bi n ó là C nàn (Halophila beccarii), C Xoan ơn (H. decipiens), C xoan (H. ovalis), C Xoan nh (H. minor), C vích (Thalassia hemprichii), C lá d a (Enhalus acoroides), H tròn (Halodule pinifolia), H Ba răng (H. uninervis), Năn bi n (Syringodium isoetifolium), Ki u tròn (Cymodocea rotundata), Ki u răng cưa (C. serrulata), C t tre (Thalassodendron ciliatum), C lươn nh t (Zostera japonica) và C kim (Ruppia martirima). B ng 2.1. Bi n i di n tích m t s bãi c bi n trong th i kỳ 1996-2003 Stt a im Di n tích 1995 Di n tích 2003 T l % di n tích (ha) (ha) bmt 1 Vùng Hà C i (Qu ng Ninh) 1.200 150 87,5 2 Bãi m Hà (Qu ng Ninh) 80 2 97,5 3 ng Rui (Qu ng Ninh) 420 0 100 4 Tu n Châu (Qu ng Ninh) 120 0 100 5 Gia Lu n (Cát Bà, H. Phòng) 500 0 100 6 S i C (Cát Bà, H Phòng) 2 0 100 7 C a Gianh (Qu ng Bình) 500 300 40 8 C a Nh t L (Qu ng Bình) 200 150 25 9 Tam Giang C u - Hai (TT Hu ) 2.200 1.000 54,5 10 m Lăng Cô (TT Hu ) 500 120 76 11 C a Sông Hàn ( à N ng) 300 200 33,3 12 m Th N i (Bình nh) 300 120 50 13 V nh Cam Ranh (K. Hòa) 800 550 31,5 14 Côn Sơn (Bà R a-Vũng Tàu) 320 200 27,5 15 Hàm Ninh (Phú Qu c) 300 120 60 (Ngu n: Nguy n Văn Ti n, T p chí B o v Môi trư ng, 2005)
25 H sinh thái c bi n là m t trong 3 h sinh thái bi n quan tr ng (C bi n, san hô, r ng ng p m n), nhưng hi n nay chúng ang ng trư c nguy cơ t n thương và suy thoái. S suy thoái h sinh thái c bi n th hi n trên các khía c nh như m t loài, m t di n tích phân b , ô nhi m, thoái hóa môi trư ng s ng, gi m a d ng sinh h c và ngu n l i kinh t c a các loài quý hi m kèm theo. H sinh thái th m c bi n là m t trong nh ng h sinh thái nh y c m và r t d b t n thương khi môi trư ng s ng thay i. Theo th ng kê chung c a c nư c thì hi n nay di n tích các bãi c bi n c a Vi t Nam b gi m 40 - 60%. Trư c năm 1995, c bi n Vi t Nam chi m di n tích là 10.770 ha. Năm 2003, di n tích này ch còn hơn 4.000 ha, nghĩa là m t i 60%. Di n tích phân b c a các th m c bi n Khánh Hòa gi m trên 30% so v i 6 năm trư c ây, nghĩa là t 1.235 ha năm 1997, xu ng còn 795 ha năm 2002, bình quân c m t năm m t kho ng 80 ha. c bi t, nhi u nơi ã b m t h n như ng Rui, Tu n Châu (Qu ng Ninh), Gia Lu n, S i C (H i Phòng) ho c g n m t h n như m Hà, Hà C i (Qu ng Ninh). S suy gi m và m t các th m c bi n nư c ta ang có nguy cơ gia tăng, nh hư ng nghiêm tr ng t i môi trư ng sinh thái bi n: suy gi m ch t lư ng môi trư ng nư c và tr m tích, m t cân b ng dinh dư ng, sinh thái và a d ng sinh h c, gi m tr lư ng cá và ngu n tr ng cá, cá con trong h sinh thái này, gi m ngu n cung c p nguyên li u cho công nghi p và nông nghi p, m t di n tích sa b i các vùng c a sông gây nh hư ng t i quá trình b i t và m r ng qu t. V. H sinh thái r n san hô 1. C u trúc San hô là nh ng sinh v t tương i ơn gi n, chúng t n t i kh p các vùng bi n nông cũng như sâu. Chúng là nh ng cá th hình tr r t nh có hàng xúc tu trên u b tm i trong môi trư ng nư c và ư c x p vào l p San Hô (Anthozoa), ngành ng v t ru t khoang (Coelenterata) trong h th ng phân lo i ng v t. M t s l n san hô phát tri n d ng t p oàn và hình thành nên b xương chung. San hô có 3 nhóm chính là san hô c ng, san hô m m và san hô s ng. San hô c ng có b xương b ng á vôi và thư ng tăng trư ng r t ch m, có lo i ch vào kho ng 1 cm/năm. i u ó có nghĩa là m t kh i san hô v i ư ng kính kho ng 1 m có th ã tr i qua cu c i hàng th k . Khi san hô ch t, b xương có màu tr ng. San hô c ng ư c xem là thành ph n chính c u t o nên r n san hô. Chúng ch phân b h n ch nh ng vùng bi n nông, m áp và c u trúc á vôi do chúng liên k t l i t o thành r n san hô. Tuy nhiên, chúng r t m nh mai và có th b tàn phá do gió bão và neo tàu. Th gi i hi n có hàng ngàn r n san hô, gi i h n phân b c a chúng ch vùng nhi t i và c n nhi t i, tr i dài t kho ng 30o vĩ tuy n b c n 30o vĩ tuy n nam nơi mà nhi t nư c bi n hi m khi xu ng dư i 18oC. Di n tích bao ph r n san hô lên n 6 × 105 km2. S khác bi t v hình thái, thành ph n sinh h c, tính a d ng và c u trúc ph n ánh a - sinh h c, tu i, phân vùng a ng v t và i u ki n môi trư ng. San hô s ng có thành ph n á vôi bao b c lõi là v t li u s ng và ho c á vôi. T p oàn san hô s ng có d ng như nh ng chi c qu t ho c cành cây m m m i. Khi ch t i, cái còn l i là b xương màu ho c en hay tr ng. Lo i san hô này cũng sinh trư ng r t ch m. San hô m m tiêu gi m b xương bên trong và ch còn l i các trâm xương á vôi nh . M t s r t m m d o n m c u ưa theo dòng nư c. S không còn gì l i sau khi san hô m m ch t i. 2. Hình thái nh ng nơi mà t o r n t n t i, ki u phát tri n c a r n tùy thu c vào a hình ( sâu và hình d ng) c a n n áy, l ch s phát tri n a ch t c a vùng và các nhân t môi trư ng, t bi t là nhi t và m c ch u ng sóng gió.
26 Như chúng ta ã bi t, san hô t o r n ch sinh trư ng trong nh ng vùng nư c m, có chi u sáng t t và c n n n áy r n bám vào. Nh ng y u t này h n ch s phân b c a san hô t o r n nh ng vùng bi n nông áy c ng. B xương san hô n lư t mình l i cung c p n n áy c ng cho s phát tri n c a nhi u san hô hơn và các sinh v t khác. S phát tri n lên phía trên c a c u trúc r n có th cho phép san hô ti p t c tăng trư ng lên vùng nông hơn và th m chí c khi n n móng lún xu ng ho c nư c bi n dâng lên. Qua nhi u quá trình bi n ng c a a ch t bi n, ã hình thành các ki u r n hô khác nhau: - R n ri m (fringing reef): r t ph bi n xung quanh các o nhi t i và ôi khi d c theo b t li n. ây là ki u c u trúc ư c coi là ơn gi n nh t v i s phát tri n i lên c a n n á vôi t sư n d c tho i ven bi n, ven o. Do t n t i g n b , b nh hư ng b i s c nư c, nên chúng hi m khi vươn n sâu l n. - R n d ng n n (platform reef): là m t c u trúc ơn gi n c trưng b i s cách bi t vơi ư ng b và có th thay i l n v hình d ng. Kích thư c c a chúng có th r t l n, n 20 km2 chi u ngang. L ch s a ch t c a chúng cũng r t khác nhau v i ngu n g c hình thành khá a d ng. - R n ch n (barrier reef): ư c phát tri n trên g c a th m l c a. R n ch n là c u trúc r n n i lên t bi n sâu và n m xa b . M t s v n nguyên th y là d ng ri m nhưng do vùng b b chìm xu ng hay b ng p nư c khi bi n dâng lên. - R n san hô vòng (atoll): là nh ng vùng r n r ng l n n m vùng bi n sâu. M i m t o san hô vòng là t p h p c a các o n i và bãi ng m bao b c m t lagoon r ng l n v i ư ng kính có th lên n 50 km. Ki u r n này ch có vùng bi n sâu n m ngoài th m l c a. 3. Môi trư ng t nhiên 3.1. Ánh sáng T t c san hô t o r n òi h i ánh sáng cho quang h p c a t o c ng sinh trong n i bào c a chúng. Theo sâu, ánh sáng thay i r t nhanh c v cư ng và c v thành ph n. Gi i h n này ki m soát sâu mà san hô sinh trư ng. Các loài khác nhau có s c ch u ng khác nhau i v i m c chi u sáng c c i và c c ti u. ó cũng là m t nguyên nhân chính c a s khác nhau v c u trúc qu n xã r n. 3.2. Tr m tích Nhi u ki u tr m tích khác nhau bao ph trên và xung quanh r n bao g m v n san hô thô, các lo i cát và c bùn m n. Ki u tr m tích trên r n m t s nơi nào ó ph thu c vào dòng ch y, sóng và c ngu n g c tr m tích. g n b tr m tích ch y u ư c cung c p t t li n qua v n chuy n c a sông. Nh ng tr m tích như th có thành ph n h u cơ cao d b khu y ng b i sóng và có th gi l i lơ l ng trong nư c m t th i gian dài làm c nư c và h n ch xuyên c a ánh sáng. S l ng xu ng c a chúng có th gi t ch t các sinh v t như san hô vùi chúng ho c làm ngh t các polyp không kh năng y chúng ra. 3.3. mu i Ít khi mu i nư c bi n tr nên quá cao nh hư ng n qu n xã san hô. mu i th p có nh hư ng quan tr ng và thông thư ng hơn i v i phân b r n và phân vùng san hô. R n không th phát tri n nh ng vùng mà t ng th i kì nư c sông tràn ng p, ó là nhân t chính ki m soát san hô d c b . nh hư ng chính c a mu i lên phân b vùng san hô là do nư c mưa. San hô m t b ng nói chung có kh năng ch u ng mu i th p trong m t giai o n ng n, nhưng khi mưa r t to cùng v i tri u th p, m t b ng r n có th b h i, th m chí b phá h y hoàn toàn. 3.4. M c chênh tri u
27 M c chênh tri u khác nhau gi a các r n các vùng khác nhau. S khác nhau ó nh hư ng áng k n s phân vùng c a qu n xã san hô. Tri u càng cao, nh hư ng c a s ng p tri u và kh năng v n chuy n ch t dinh dư ng tương ng cũng như nh hư ng n s phơi khô càng l n. 3.5. Th c ăn và các ch t dinh dư ng vô cơ Cũng như nh ng sinh v t khác, san hô òi h i c th c ăn và ch t dinh dư ng vô cơ. i v i sinh v t r n, c hai ư c hoà tan trong nư c bi n. Th c ăn cũng có th lơ l ng trong nư c bi n như nh ng m nh nh bao g m c sinh v t ang s ng. Như nh ng nơi khác, trên r n m t sinh v t ăn các sinh v t này và b ăn b i các sinh v t khác và như th chu i th c ăn ư c hình thành, trong ó t t c các ng th c v t u liên h v i nhau. Khi quan tâm n nhu c u th c ăn c a sinh v t r n, m t i u quan tr ng là ph i tách r i nhu c u c a m t loài, nhóm loài v i nhu c u c a toàn r n, b i vì t ư c s b n v ng lâu dài, m t cân b ng toàn th c a chu trình dinh dư ng bu c ph i t ư c. R n ng th i v a nh p v a xu t các ch t dinh dư ng, nhưng trao i v i vùng bi n xung quanh thì nh so v i v t ch t s n sinh bên trong t chu trình liên t c. Các dinh dư ng i vào r n thư ng là t sông, nhưng n u không có sông, i v i các r n xa t li n, ch t dinh dư ng ch n qua dòng ch y b m t. Nhi u r n có s cung c p dinh dư ng vô cơ khác như là dư i m t i u ki n nào ó, dòng ch y hư ng vào r n có th làm cho nư c t ng sâu chuy n lên b m t. Lo i nư c tr i này thư ng giàu phospho và các ch t hoá h c cơ b n khác. Nhi u r n có s thay i theo mùa v ngu n dinh dư ng, c bi t là nh ng r n có vĩ cao nơi mà nh hư ng các mùa rõ r t hơn. 3.6. Nhi t và sâu Các y u t trên ây là t t c phương di n chính c a môi trư ng t nhiên ki m soát c u trúc qu n xã. M t y u t khác ã ki m ch ng là nhi t . Nó gi i h n sinh trư ng san hô và phát tri n r n. Cũng như v y, sâu c a m t vùng ki m soát ch y u hình d ng c a r n và các b c cũng như sâu sư n d c r n. 4. Các m i quan h trong qu n xã M i loài san hô có s s p x p riêng v chi n lư c sinh trư ng, nhu c u th c ăn và kh năng sinh s n. M i m t loài cũng thích ng riêng v i s tác ng c a bão t , sinh v t ăn th t, b nh t t và v t ăn h i. M i loài c nh tranh v i loài khác v không gian, ánh sáng và các l i ích khác. K t qu cu i cùng c a t t c các m i quan h và s cân b ng làm cho qu n xã san hô tr nên a d ng nh t trong t t c các qu n xã trên trái t. V i san hô nh ng m i quan h c n ư c xem xét bao g m: th c ăn, tương h k thù và s c nh tranh lãnh th gi a chúng v i nhau. 4.1. Th c ăn San hô t o r n có hai ngu n th c ăn chính: t b t m i và các h p ph n h u cơ ư c t o ra và bài ti t b i t o c ng sinh Zooxanthellae trong mô san hô. Ngư c l i, san hô cung c p cho t o nơi s ng và các ch t th i ra c a ng v t như phospho và nitrat. T o áp ng cho san hô t i 80% nhu c u th c ăn t ng s c a nó. Nh ng san hô sinh trư ng vùng nư c nông trong su t v i chi u sáng cao, thư ng có polyp nh . Chúng có kh năng b t các ng v t n i nh . M t s san hô khác nhau thư ng s ng các vùng nư c c có các polyp l n. Chúng không có b t bào gây c trên các xúc tu như b n ăn sinh v t n i. Ngu n th c ăn c a chúng chưa rõ, nhưng có th ch y u là mùn bã h u cơ. H u h t các r n san hô t n t i trong môi trư ng nghèo ch t dinh dư ng vô cơ như phosphat, nitrat và s t nhưng chúng có năng su t x p x như r ng nhi t i. Các cá th san hô và t o c ng sinh Zoothanllae có th h p th ch t dinh dư ng t i dương xung quanh, chúng bu c ph i có kh năng l n nh m b o t n và xoay vòng ch t dinh dư ng. 4.2. Quan h h i sinh
28 Nhi u sinh v t s ng cùng v i san hô mà không gây ra m t tác h i nào trong i u ki n bình thư ng. ó là nh ng sinh v t h i sinh và bao g m nhi u loài khác nhau như giun d t, giun nhi u tơ, tôm, cua, sao bi n, r n, thân m m và cá. Trong h u h t các trư ng h p, m i quan h gi a san hô và sinh v t h i sinh là không b t bu c và sinh v t h i sinh có th s ng v i nhi u san hô khác nhau ho c có th s ng c l p. Trong m t s trư ng h p, m i liên h này là r t c hi u, v t h i sinh có th liên k t b t bu c v i m t loài ho c m t nhóm loài riêng bi t và bi n i màu s c, t p tính, th m chí c chu trình sinh s n c a san hô. 4.3. K thù c a san hô T giai o n u trùng s m nh t n t p oàn trư ng thành san hô b bao vây b i m t lo t các sinh v t ăn san hô. N i b t nh t trong chúng là Sao bi n gai Acanthaster planci, nhi u khi tr thành d ch tiêu di t nh ng vùng san hô r ng l n. Sao bi n gai ư c ghi nh n kh p vùng n - Thái Bình Dương vơi s bùng n di n ra g n như cùng m t th i gian kh p vùng này. Cái gì gây ra s bùng n này và thư ng di n ra m c nào v n còn chưa ư c gi i thích. S tăng lên s lư ng u trùng sao bi n gai có liên quan n lư ng mưa và s tăng cao ch t dinh dư ng t sông trong th i kì l t l i. Rõ ràng là s bùng n không ph i là do con ngư i, nhưng con ngư i có th làm tăng s kh c li t b i khai thác các lo i c mà m t s trong chúng là v t d i v i sao bi n gai, ngoài ra, s b sung ch t dinh dư ng cho các dòng sông thông qua vi c phá r ng và phân bón nông nghi p làm tăng s c s ng c a u trùng sao bi n. M t s sinh v t khác có th gây h i cho san hô. Trong ó áng k là m t loài c nh Drupella t ng phá ho i nhi u r n Tây Thái Bình Dương. M t s loài c ăn san hô khác cũng ư c ghi nh n. Các sinh v t c l (ví d như thân m m Lithophaga, các loài giun như Spirobranchus gigianiteus và h i miên c l ) cũng có th gây nh hư ng lâu dài lên san hô. Tuy nhiên, v t d có h i nh t i v i san hô là cá. Nhi u loài có răng thích h p ăn các polyp san hô. ây là m t tác ng l n i v i c u trúc qu n xã san hô và có th nh hư ng phân b trong ph m vi r ng. Cho n nay, nh ng hi u bi t v b nh c a san hô hãy còn r t ít. B nh ph bi n nh t g i là t y tr ng san hô (Bleaching). San hô tr c xu t t o c ng sinh ho c t o b ch t và tr nên tr ng và ch t m t cách t t . 4.4. C nh tranh gi a các san hô Vào ban ngày ít có d u hi u ch ng t các loài san hô xâm l n l n nhau, ngo i tr khi m t t p oàn phát tri n trùm lên m t t p oàn khác. Tuy nhiên vào ban êm, các xúc tu thò ra san hô có th và thư ng t n công l n nhau. Chúng có th y các s i màng ru t ra và tiêu hóa mô c a ngư i láng gi ng. M t loài khác phát tri n vơi m t s lư ng nh các xúc tu r t dài g i là các xúc tu quét có kh năng tân công các t p oàn lân c n ôi khi xa t i vài cm. S xâm l n th hi n rõ ràng hơn khi các t p oàn c nh tranh v không gian b ng cách phát tri n vư t lên nhau. San hô kh i sinh trư ng ch m, d b vư t lên nh t nhưng chúng cũng ít b phá h y do bão ho c do các sinh v t c l . Nh ng y u t này thư ng phá h y các t p oàn lân c n phát tri n nhanh. 5. T m quan tr ng c a h sinh thái r n san hô Các r n san hô a d ng và tuy t m ã tham gia hình thành và b o v hàng ngàn hòn o. Chúng cũng có t m quan tr ng l n nhi u o l n và vùng b bi n trong vi c b o t n t ai và s t n t i c a con ngư i. R n có ý nghĩa th t s i v i c ng ng ven bi n và các qu c gia nhi t i. Do khác nhau v y u t kinh t , xã h i, văn hóa, giá tr c a r n san hô ư c ánh giá khác nhau gi a các nư c ho c các c ng ng. i v i các c ng ng kinh t phát tri n, r n san hô ư c coi là tài nguyên v xã h i và văn hóa. Giá tr kinh t ư c hi u phương di n gi i trí và du l ch. Các c s n cũng r t h p d n nhưng không ph i là thi t y u. Nhi u c ng ng như th ã h tr cho chương trình nghiên c u khoa h c nh m hi u bi t ch c năng c a các h r n san hô và t h p ph c t p này liên quan như th nào n môi trư ng
29 bi n và l c a. Sau ây là nh ng c tính c a r n san hô góp ph n t o nên giá tr v m t xã h i và văn hoá và ư c coi là m t ngu n l i c bi t. 5.1. S c s n xu t Các r n san hô ư c coi là h sinh thái có năng su t cao nh t trên th gi i. Chúng chi m kho ng 0,1% di n tích b m t qu t, nhưng ngh cá liên quan tr c ti p ho c gián ti p v i r n san hô và ư c ánh giá là chi m kho ng 10% s n lư ng ngh cá th gi i. S c s n xu t cao có ư c nh tính hi u qu c a chu trình chuy n hoá v t ch t. Trong ó t o c ng sinh Zooxanthellea, t o có kh năng c nh N và vi khu n s ng trong tr m tích óng vai trò quy t nh. Nhóm san hô t o r n do có t o c ng sinh n i bào nên khác v i các nhóm ng v t khác, chúng có kh năng t dư ng. Trong i u ki n chi u sáng thích h p, quá trình t dư ng này ã cung c p hơn 50% dòng năng lư ng cho h sinh thái. S c s n xu t sơ c p c a r n san hô thư ng cao hơn vùng ngoài r n n hàng trăm l n. Nhi u tác gi ánh giá h sinh thái san hô là cơ s dinh dư ng h u cơ, là ngu n cung c p th c ăn không ch cho b n thân sinh v t s ng trong r n mà còn cho c vùng bi n chung quanh. R n san hô thư ng g n bó ch t ch v i r ng ng p m n, th m c bi n nên chúng t o cho v c nư c có năng su t cao. Hàng năm, r n san hô cung c p h ng tri u t n carbon cho các vùng nư c l n c n ph c v cho quá trình s ng trong i dương. 5.2. Sinh v t r n san hô R n san hô cũng ư c coi là h sinh thái quan tr ng nh t, chúng bao g m nhi u loài c trưng i di n cho h u h t các nhóm ng v t bi n. M t s lư ng l n các hang h c trên r n cung c p nơi trú n cho cá, ng v t không xương s ng c bi t là cá con. Nhi u sinh v t r n san hô như cá, rùa, tôm hùm, b ch tu c, trai c và rong ư c khai thác làm th c ph m. Ngu n khai thác nhi u nh t là cá. S n lư ng l n nh t c a cá khai thác quanh r n thu c v các nhóm cá di cư, ch vào r n theo mùa như cá thu, cá ng ,... Nh ng cá này phân b r ng trong i dương nhưng trong m t th i gian chúng n g n các r n ki m th c ăn và trong m t s trư ng h p là sinh s n. Các loài cá tr i qua c cu c i trong r n như cá Mú, cá H ng,... có th ánh b t quanh năm nhưng s n lư ng không l n. Tôm Hùm là m t nhu c u không bao gi th a mãn và b khai thác nhi u vùng. Các ngu n l i khác như B ch tu c, Trai Tai tư ng, trai c và các lo i th c ph m khác cũng ư c khai thác tri t b ng các hình th c ơn gi n và ít t n kém. Các lo i rong bi n cũng ư c khai thác nhi u r n san hô. M t s trong chúng có giá tr dinh dư ng cao do ch a nhi u viatmin và mu i khoáng. M t s sinh v t khác ư c khai thác làm m ngh . San hô c ng ư c bán trong các c a hàng lưu ni m và ư c s d ng trang trí h cá. Nhi u loài trai c ư c khai thác làm lưu ni m, trang s c. Các loài r n bi n cũng ang ư c khai thác cho m c ích y h c. Trong nh ng năm g n ây, cá c nh bi n tr thành m t th trư ng sôi ng. Nhi u loài cá và ng v t không xương s ng tr thành i tư ng xu t kh u t các nư c ang phát tri n sang các nư c phát tri n Châu Âu, M , Nh t. Phương pháp ánh b t cá c nh thư ng b t c n và làm hư h i l n sinh thái r n san hô. Các ch t c như Cyanide, Quinallinne, Romote và Formalin ang ư c s d ng gây mê cá, ch t c cũng gi t m t ph n các t p oàn r n san hô. Nh ng ho t ng trên r n ánh b t cá ã phá h y nhi u ran hô cành v n là sinh thái c a cá c nh. M t ho t ng tr c ti p n a là khai thác san hô làm v t li u xây d ng và nguyên li u công nghi p. C san hô ch t và s ng u b khai thác l y v nung vôi (Sri Lanka, n , Indonesia, Philippines, Vi t Nam), làm ư ng giao thông (Indonesia, n ), s n xu t calcium carbide và làm c ng, ch n b . Cát san hô ư c n o vét làm vôi trong nông nghi p và xi măng.
30 Các r n san hô còn ư c coi là kho dư c li u dư i áy bi n do có m t nhi u nhóm sinh v t có ho t tính sinh h c ho c c t có giá tr dư c li u. Các loài san hô s ng, san hô m m cho nhi u ho t ch t có giá tr dư c li u quý. Các nhóm sinh v t khác như h i miên, r n bi n, c u gai, h i sâm, cá c và nhi u loài rong bi n u có nh ng ch t có ho t tính sinh h c cao có th s d ng làm dư c li u. Tính a d ng c a các loài trên san hô cao n m c nhi u loài: c bi t là ng v t không xương s ng như giun, tôm v n chưa ư c mô t . Vì v y r n ư c coi là "kho d tr " gien. Chúng n m gi nhi u d u v t chúng ta có th hi u ư c các qu n th ng th c v t phát tri n như th nào và có ch c năng gì, cũng như chúng có th có nh ng giá tr ti m n trong tương lai. 5.3. Gi i trí và phát tri n du l ch S ph c t p v quá trình hình thành, s khác nhau v hình d ng, màu s c và tr ng thái c a sinh v t ã làm cho r n có v p hi m có và lôi cu n i v i con ngư i. R n là ngu n c m h ng và i tư ng cho các nhà nhi p nh dư i nư c và c a các nhà t nhiên h c. R n cũng là ngu n l i to l n ph c v cho gi i trí và du l ch và ư c coi là m t giá tr văn hóa hi n i. Bơi và l n là m t cơ s cho vi c phát tri n kinh t cho nhi u vùng o nh , nơi mà tài nguyên thiên nhiên ch y u là ánh n ng m t tr i, bi n và th y s n. Trư c ây, câu và âm cá trên r n là môn th thao chính trên r n, gi ây xem và ch p nh sinh v t r n tr nên h p d n hơn. Cư dân t i ch gi i trí v i r n ít hơn là khách du l ch, tuy nhiên, khách mang l i l i ích nh t o ra buôn bán và vi c làm. Trong vài th p niên g n ây do nhu c u ngh ngơi, gi i trí tăng cao, r n tr thành ngu n thu l n cho ngành du l ch sinh thái. R n san hô là nơi các du khách tham quan bơi l i và l n, hàng năm m t lư ng l n du khách n các o và vùng ven bi n nơi có các r n san hô p thư gi n và khám phá v p kỳ di u c a các r n san hô. Các ngu n thu t du l ch r n san hô c a r n San hô l n Úc (Great Barrier Reefs) hàng năm thu g n 2 t ô la Úc, các r n c a Florida thu m i năm 1,6 t USD, ch riêng du l ch l n Caribbe và Hawaii thu kho ng 300 tri u USD. Du l ch l n Vi t Nam b t u kh i s c t cu i nh ng năm 90. Thành ph Nha Trang ươc coi là trung tâm c a du l ch bi n Vi t Nam, nơi có r n san hô a d ng và tuy t p. Năm 2003 khách du l ch n Nha Trang mang v cho t nh Khánh Hòa kho ng 300 t ng Vi t Nam. Khánh Hòa cũng là nơi u tiên Vi t Nam khai thác r n san hô như là ngu n c m h ng cho các cu c thi ch p nh. Tham quan r n san hô cũng phát tri n Côn o, nhưng còn quy mô nh và chưa tr thành ho t ng du l ch chính th c. Cù Lao Chàm ang nh hư ng phát tri n du l ch bi n song song v i thi t l p khu b o t n bi n. Khách du l ch cũng góp ph n quan tr ng cho s phát tri n c a huy n o Phú Qu c, t nh Kiên Giang trong nh ng năm g n ây. Khách du l ch Phú Qu c ch y u i thăm khu r ng t nhiên phía B c o và bơi l i các bãi t m các o. 5.4. Các giá tr gián ti p Giá tr tr c ti p mà ngh cá và du l ch ư c coi là khá l n. Theo ư c tính c a các nhà khoa h c c trung bình 1 km2 r n có th mang l i 108.000 USD t ngh cá và 400.000 USD t ho t ng du l ch. Bên c nh ó, r n san hô còn gián ti p mang l i cho con ngư i nhi u l i ích khác v i giá tr không th tính h t. R n san hô có th óng vai trò quan tr ng v phát tri n kinh t , t o vi c làm và phúc l i xã h i. Ngh cá t o ra vi c làm cho ph n l n cư dân các o và ven bi n trong ho t ng ánh b t và m t s công vi c khác liên quan n bi n, các nhà máy ch bi n s n ph m t bi n là m t ví d .
31 R n san hô ư c s d ng cho giáo d c chính th c và không chính th c. Giáo d c không chính th c thông qua ho t ng c a các công viên bi n và các khu b o t n, bao g m c xu t b n tài li u và phát hành phim nh. Các b nuôi (aquarium) là m t hình th c giáo d c không chính th c. Các chuy n th c a cho sinh viên, h c sinh n các r n san hô và tr m nghiên c u các vùng bi n là m t ví d v vi c s d ng r n san hô giáo d c chính th c. R n san hô là phòng thí nghi m t nhiên v i các ví d s ng v các nguyên lý sinh h c d y trong trư ng h c. R n san hô còn ư c coi là nơi nuôi dư ng và b o v nhi u loài sinh v t quý hi m, ng th i là phòng thí nghi m s ng ph c v nghiên c u khoa h c và giáo d c c ng ng v giá tr văn hóa c a môi trư ng bi n. R n cung c p m t ngân hàng gen c a nh ng loài có giá tr cho nghiên c u b n ch t c a s s ng. Chúng còn có giá tr không th ánh giá h t i v i y h c và dư c h c. Trong nhi u trư ng h p r n còn là rào ch n b o v b ch ng xói l . Nh ng ê t nhiên này còn b o v cho vùng nư c sau r n kh i sóng bão. Ư c tính m i km2 r n san hô cho phép ti t ki m 190.000 USD chi phí cho vi c b o v vùng b hàng năm. Các m phá (lagoon) phía trong r n có th khá sâu và có kênh thông v i bi n ã tr thành các b n u c a tàu thuy n và là cơ s hình thành các c m dân cư ven b . m tm c nh t nh, h th ng r n san hô có kh năng ti p nh n và x lý ch t th i nh s phân h y nhanh b i vi khu n và các thành ph n khác c a nó. Khi vư t quá gi i h n s x y ra s tăng s lư ng các lo i t o, tr m tích ho c c u gai ăn mùn bã và như th cá cũng như các loài nh y c m khác cũng gi m xu ng. 6. R n san hô Vi t Nam R n san hô là m t trong nh ng h sinh thái c s c c a bi n Vi t Nam, nơi có a d ng sinh h c r t cao, năng su t sơ c p l n, c nh quan kỳ thú. Các r n san hô c a Vi t Nam phân b r ng kh p t B c vào Nam trên di n tích kho ng 1.222 km2, t p trung nhi u vùng bi n Nam Trung b , Qu n o Hoàng Sa và Trư ng sa. San hô Vi t Nam r t a d ng và phong phú v i kho ng 350 loài t o r n kèm theo kho ng 3.000 loài sinh v t khác có i s ng liên quan và g n bó v i vùng r n san hô. Trong ó, có kho ng 2.000 loài sinh v t áy, cá (500) loài và nhi u loài có giá tr kinh t cao như tôm hùm (Panulirus), bào ngư (Haliotis diversicolor), trai ng c (Pteria martensi), h i sâm (Holothuria),... s ng g n bó tr c ti p v i san hô. v nh H Long, phát hi n ư c 205 loài san hô c ng, 27 loài san hô m m. Côn o, có 219 loài san hô, t p trung thành khu v c l n kèm theo 160 loài cá san hô. B ng 2.2. S suy gi m che ph san hô m t s vùng ven bi n Vi t Nam TT Vùng nghiên c u ph san hô b suy gi m (%) Th i gian 1 H Long - Cát Bà - 7,1 1993-1998 2 Cù Lao Chàm - 1,9 1994 - 2002 3 V nh Nha Trang - 21,2 1994 - 2002 4 Côn o - 32,3 1994 - 2004 5 Phú Qu c - 3.3 - Ngu n: Vi n H i Dương h c Nha Trang, 2003 H sinh thái r n san hô có c u trúc ph c t p, r t nh y c m v i s e d a c a môi trư ng, c bi t là nh ng de d a t con ngư i như ánh b t cá b ng thu c n , hóa ch t c, khai thác san hô b a bãi, ho t ng du l ch và các ho t ng phát tri n kinh t xã h i khác. Trong 15 năm tr l i ây, kho ng 15-20% di n tích các r n san hô b m t, t p trung ch y u các vùng có dân cư sinh s ng như v nh H Long, cát t nh ven bi n mi n trung và m t s o có ngư i sinh s ng thu c qu n o Trư ng Sa.
32 ph trên r n san hô ang b gi m d n theo th i gian, nhi u nơi ph gi m trên 30% (B ng 2.2.). i u này cho th y r n san hô ang b phá h y và có chi u hư ng suy thoái m nh. S bi n i di n tích và nh ng t n thương c a nhi u r n san hô gây nhi u thi t h i: gi m a d ng sinh h c, sinh thái và ch t lư ng môi trư ng bi n; m t ngu n l i sinh s ng c a c ng ng vùng ven bi n và thi t h i cho ngành du l ch và th y s n. Câu h i ôn t p chương 2. 1. Các c trưng môi trư ng c a h sinh thái c a sông. 2. Qu n xã sinh v t và các quá trình s nh thái c a sông. 3. S thích nghi c a sinh v t vùng tri u. 4. Vai trò c a h sinh thái vùng tri u. 5. Phân b và c trưng môi trư ng c a h sinh thái r ng ng p m n. 6. C u trúc cà ch c năng c a h sinh thái r ng ng p m n. 7. T m quan tr ng c a h sinh thái r ng ng p m n. 8. Hi n tr ng r ng ng p m n Vi t Nam. 9. Phân b và c u trúc c a th m c bi n. 10. Ch c năng c a th m c bi n. 11. Các m i quan h trong qu n xã h sinh thái r n san hô. 12. T m quan tr ng c a h sinh thái r n san hô.