Giáo trình Quản lý tổng hợp vùng ven bờ part 2

Chia sẻ: Asd Avfssdg | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

236
lượt xem 83
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'giáo trình quản lý tổng hợp vùng ven bờ part 2', khoa học tự nhiên, công nghệ môi trường phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Quản lý tổng hợp vùng ven bờ part 2

12 Câu h i ôn t p chương 1 1. Vì sao c n có m t chương trình qu n lý t ng h p vùng ven b ? 2. Khái ni m vùng ven b . 3. c tính c a vùng ven b . 4. Các y u t sinh thái c a vùng ven b . 5. Khái ni m v qu n lý t ng h p vùng ven b . 6. Ch c năng c a qu n lý t ng h p vùng ven b . 7. Các m c tiêu c a qu n lý t ng h p vùng ven b . 8. Các nhân t thi t y u c a vi c t ng h p vùng ven b .
13 Chương 2. CÁC H SINH THÁI VÙNG VEN B I. H sinh thái c a sông 1. Các ki u c a sông C a sông (estuary) là thu v c ven b tương i kín, nơi mà nư c ng t và nư c bi n g p nhau và tr n l n vào nhau. Các c trưng v a m o, l ch s a ch t và i u ki n khí h u t o nên s khác bi t v tính ch t v t lý và hoá h c c a các ki u c a sông. Ki u tiêu bi u nh t là c a sông châu th ven b (coastal plain estuary). Các c a sông thu c ki u này ư c hình thành vào cu i k băng hà mu n, khi nư c bi n dâng lên ng p các châu th sông ven b bi n. Ki u c a sông th hai là v nh n a kín (semi-enclose bay) ho c m phá (lagoon). ây các doi cát song song v i ư ng b hình thành và ngăn c n m t ph n s trao i nư c t bi n. mu i trong các m khác nhau nhi u, ph thu c vào i u ki n khí h u. Ki u c a sông cu i cùng là v nh h p. Các thung lũng này b trũng b i ho t ng băng hà và sau ó b ng p b i nư c bi n. Chúng c trưng b i c a nông làm h n ch trao i nư c trong v nh v i bi n. Các ki u c a sông còn ư c phân chia b ng cơ s khác d a trên xu th bi n thiên c a mu i. Nư c ng t có t tr ng nh hơn nư c bi n, khi g p nhau nư c ng t s n i trên nư c bi n. Chúng s tr n l n khi ti p xúc, quá trình này khác nhau do nhi u y u t . Khi c t nư c th ng ng có mu i cao nh t áy và th p nh t t ng m t, ngư i ta g i là ki u c a sông dương (positive estuary). vùng khô h n, lư ng nư c ng t t sông nh và t c bay hơi cao, hình thành ki u c a sông âm (negative estuary). c trưng c a nó là nư c m n i vào b m t và ôi khi ư c pha loãng b i lư ng nư c ng t nh . Ki u c a sông mang tính ch t mùa (seasonal estuary) hình thành vùng có mùa mưa và mùa khô rõ r t. mu i ây thay i theo th i gian ch không ph i thay i theo không gian. 2. Các c trưng môi trư ng Ch thu lý hoá vùng c a sông thay i trong gi i h n l n làm cho môi trư ng gây ra nhi u áp l c i v i sinh v t. S thay i ch mu i là c trưng cơ b n c a sông và ph thu c vào mùa, a hình, thu tri u và lư ng nư c ng t. H u h t các vùng c a sông u có n n áy bùn. Tr m tích ư c mang n t nư c ng t và nư c bi n. Vai trò c a v t ch t t sông ho c t bi n trong quá trình hình thành n n áy bùn khác nhau gi a các c a sông. Thành ph n cơ h c c a tr m tích cũng b chi ph i b i dòng ch y, nơi dòng ch y m nh, ch t áy thô hơn; còn nơi nư c tĩnh, ch t áy r t m n. Các tai bi n như lũ l i, bão l n có th làm thay i l n c i m tr m tích và gây ch t hàng lo t sinh v t. Nhi t vùng c a sông thay i l n hơn so v i các thu v c ven b lân c n. Bi n thiên c a giá tr này mang tính mùa v và theo i u ki n khí quy n. Nhi t còn khác nhau gi a các t ng nư c. B m t có dao ng cao hơn do trao i v i khí quy n. C a sông ư c t li n che ch n 3 phía, nên nh hư ng t o sóng c a gió ư c gi m thi u và vì v y ch có sóng nh . Ho t ng y u c a sóng t o i u ki n cho n n áy m n hơn, cho phép th c v t có r phát tri n và n n áy n nh. Dòng ch y c a sông do tri u và nư c sông chi ph i. T c dòng ch y m nh nh t t ư c gi a lu ng. m t s vùng nơi c a sông b óng vào mùa khô, s v n chuy n nư c gi m nghiêm tr ng có th d n n ng nư c, hàm lư ng O2 gi m, t o n hoa và cá ch t. H u h t các c a sông u có lư ng nư c ng t ch y ra liên t c t ngu n. M t lư ng nư c ng t v n chuy n ra c a sông tr n l n vào nư c bi n theo m c khác nhau, th tích c a lư ng nư c này ư c t i ra kh i c a sông ho c bay hơi bù cho th tích nư c tương t ch y ra t ngu n. Th i gian c n thi t o kh i nư c ng t ã cho ư c t i ra kh i c a sông ư c g i là th i gian ch y. Kho ng th i gian này
14 có th nh lư ng ư c tính n nh c a h c a sông. Th i gian ch y kéo dài r t quan tr ng cho s duy trì qu n xã sinh v t n i. Do có s lư ng l n v t lơ l ng trong nư c vùng c a sông, ít nh t là vào m t th i kỳ nào ó trong năm, c c a thu v c thư ng r t cao. c có giá tr cao nh t khi lư ng nư c ng t ch y ra nhi u nh t và gi m d n khi ra phía c a, nơi lư ng nư c bi n ưu th . nh hư ng sinh thái chính c a c là làm gi m áng k chi u sáng, vì th gi m quang h p c a th c v t phù du và th c v t áy làm gi m năng su t sinh h c. Trong i u ki n c quá cao, sinh kh i th c v t phù du g n như không có và kh i lư ng v t ch t h u cơ ư c t o thành ch y u b i th c v t bãi l y n i. S hoà tan oxy trong nư c gi m theo quá trình tăng nhi t và mu i. Vì v y lư ng oxy thay i khi các thông s này bi n thiên. các c a sông có sâu l n, thư ng xu t hi n l p ng nhi t vào mùa hè và t n t i s phân t ng mu i. Trong i u ki n ó, trao i khí gi a l p m t giàu oxy và t ng áy sâu di n ra r t kém. Hi n tư ng này cùng v i ho t ng sinh h c tích c c, s trao i nư c ch m gây ra s thi u oxy t ng áy. 3. Qu n xã sinh v t ng v t bi n là nhóm l n nh t vùng c a sông khi xét v phương di n s lư ng loài và ư c x p vào hai phân nhóm. Các ng v t h p mu i (stenohaline) không th ch u ư c s mu i l n hơn 250/00. ây th c s bi n thiên mu i và ch s ng ư c vùng c a sông v i là nh ng ng v t s ng bi n. Phân nhóm r ng mu i (euryhaline) có th thích nghi ư c v i mu i 15 - 180/00, th m chí m t s loài ch u ư c mu i nh t n 50/00. Các loài nư c l hay còn g i là các loài c a sông i n hình, có chu kỳ s ng hoàn toàn mu i trong kho ng t 5-180/00 nhưng không xu t vùng c a sông, s ng ch y u vùng có hi n trong nư c ng t hay nư c bi n th c s . M t s gi ng loài nư c l có th h n ch phân b v phía bi n không ph i vì y u t sinh lý mà do các m i quan h sinh h c như c nh tranh ho c v t d . mu i trên 50/00 và ch s ng ph n Nhóm ng v t nư c ng t không th ch u ư c trên c a sông. Ngoài ra, vùng c a sông còn có nhóm sinh v t quá g m nh ng loài như cá di cư. Chúng có th i qua c a sông trên ư ng n bãi ngoài bi n ho c trong sông. Ví d thông thư ng là cá h i ho c cá chình. M t s sinh v t ch tr i qua m t ph n cu c i trong c a sông, thư ng g p là giai o n u trùng. S lư ng loài ng v t c a sông thư ng nghèo hơn các qu n cư bi n ho c các vùng nư c ng t lân c n. ây là vùng kh c nghi t mà nhi u sinh v t bi n ho c nư c ng t không th ch u ng ư c. Các sinh v t c a sông th c s ch y u có ngu n g c bi n. Sinh v t bi n ch u s gi m mu i t t hơn sinh v t nư c ng t ch u ng mu i tăng, vì v y sinh v t c a sông có ưu th b i ng v t bi n. Tính a d ng kém c a thành ph n loài c a sông ư c gi i thích b i vài lý do. Ý ki n ph bi n nh t cho r ng i u ki n môi trư ng bi n ng ch cho phép nh ng loài v i s chuyên hoá ch c năng sinh lý c bi t thích nghi. Cách gi i thích th hai c p n th i gian a ch t c a quá trình hình thành các c a sông. S t n t i c a chúng không dài khu h c a sông phát tri n y . Lý do cu i cùng có th là do hình thái vùng c a sông kém a d ng nên có ít nơi s ng và có ít loài ng v t. Thành ph n loài th c v t l n c a sông kém phong phú. H u h t các vùng ng p nư c thư ng xuyên u có áy mùn không phù h p rong bám. Hơn n a, nư c c h n ch chi u sáng, vì v y vùng nư c sâu h u như không có th c v t. Vùng tri u và vùng nư c nông cho phép phân b m t s loài rong l c, c bi n và c bi t là th c v t ng p m n vùng nhi t i. T o Silic khá ph phong phú trên các bãi tri u g n bùn vùng c a sông. Chúng có th di ng lên b m t ho c vào trong bùn ph thu c vào chi u sáng. Bùn c a sông cũng là nơi
15 s ng thích h p c a t o lam s i. Vi khu n là thành ph n phong phú c trong nư c và trong bùn, nơi giàu có v t ch t h u cơ. Sinh v t phù du vùng c a sông khá nghèo v thành ph n loài. T o Silic thư ng chi m ưu th trong mùa nóng và th m chí quanh năm m t s khu v c. ng v t phù du cũng nghèo v thành ph n cũng như bi n ng l n theo mùa. Các loài c a sông th c s ch t n t i các c a sông l n và n nh. các c a sông nông, thành ph n ng v t phù du bi n i n hình chi m ưu th . 4. Các quá trình sinh thái Năng su t sinh h c sơ c p vùng c a sông ch y u do t o Silic s ng áy. Tuy nhiên, c a sông l i có m t lư ng l n ch t h u cơ và năng su t th c p cao. Ngu n năng su t sơ c p ch y u ư c cung c p b i th m th c v t vùng tri u bao quanh c a sông. Ngoài ra, c a sông còn nh n v t ch t h u cơ t sông và t bi n v i lư ng áng k . Vùng c a sông có r t ít ng v t ăn th c v t và vì v y, v t ch t có ngu n g c th c v t ph i ư c phân hu thành mùn b i vào chu i th c ăn. Quá trình này có s tham gia c a vi khu n. Mùn bã h u cơ l ng ng hình thành n n áy giàu vi khu n và t o. ây là nh ng ngu n th c ăn quan tr ng cho các ng v t ăn mùn bã và ch t lơ l ng. V phương di n ngu n th c ăn, khái ni m mùn bã ư c hi u v i nghĩa r ng bao g m các mãnh h u cơ, vi khu n, t o và th m chí c ng v t ơn bào. Lương v t ch t h u cơ r t giàu c a sông, có th t giá tr 110 mg/l cao hơn nhi u so v i vùng bi n ngoài 1-3 mg/l. Năng su t sơ c p c a c t nư c th p, nghèo ng v t ăn th c v t và s phong phú c a mùn bã cho th y mùn bã là cơ s c a chu i th c ăn c a sông. Tuy nhiên, i u này không có nghĩa là t t c ng v t ăn mùn bã có th tiêu hoá các mãnh h u cơ. H u như chúng ch tiêu hoá vi khu n và các vi sinh v t khác s ng trên các mãnh h u cơ và bài ti t nguyên v n các m nh này. Nhìn chung, nh giàu dinh dư ng và tương i ít các v t d , c a sông tr thành nơi nuôi dư ng u trùng c a nhi u loài ng v t mà khi trư ng thành chúng s ng vùng khác. ây cũng là bãi ki m ăn c a nhi u loài ng v t di cư. Bên c nh ó, nh s b o v t nhiên c a m phá và vùng c a sông mà nó có giá tr l n cho s phát tri n c ng và c ng bi n, ti p n là các khu công nghi p và dân cư lân c n. C a sông cũng ư c xem như là môi trư ng ti p nh n các lo i rác th i công nghi p và sinh ho t dân cư. Ho t ng ánh b t th y s n thư ng d a trên h sinh thái c a sông m phá. Cu i cùng thì c a sông, m phá còn ư c s d ng cho m c ích ngh ngơi, du l ch gi i trí. II. H sinh thái vùng tri u Vùng tri u là vùng không ng p nư c m t kho ng th i gian trong ngày v i các y u t t nhiên thay i do nư c và không khí chi ph i. Qu n xã sinh v t thích nghi môi trư ng này và s liên k t gi a sinh v t và môi trư ng t o nên h sinh thái vùng tri u. 1. Môi trư ng vùng tri u Thu tri u là y u t quan tr ng nh t tác ng lên m i sinh v t vùng tri u. Thi u s ho t ng c a thu tri u v i s lên xu ng theo chu kỳ c a m c nư c bi n h sinh thái này s không t n t i và các y u t khác h t b chi ph i. Có ba ch thu tri u khác nhau g m nh t tri u, bán nh t tri u và h n h p tri u. cao thu tri u khác nhau t ngày này sang ngày khác do so sánh gi a v trí m t tr i và m t trăng. Thu tri u cùng v i th i gian có th nh hư ng tr c ti p lên s t n t i và c u trúc qu n xã sinh v t vùng tri u. nh hư ng u tiên là th i gian vùng tri u phơi ra không khí và th i gian ng p nư c. Trong th i gian phơi bãi, sinh v t ph i ch u ng s dao ng nhi t l n và d b m t nư c. Do h u h t sinh v t vùng tri u ph i ch ng p nư c m i b t m i, th i gian phơi bãi càng dài cơ h i ki m ăn và tích lu năng lư ng càng ng n. ng th c v t khác nhau v kh năng ch ng ch u v i th i gian phơi bãi và s chuyên hóa này là m t trong nh ng lý do t o
16 nên s phân vùng phân b . nh hư ng th hai lên i s ng sinh v t là th i gian phơi bãi vào ban ngày. Tri u th p vùng nhi t i di n ra lúc tr i t i thu n l i hơn i v i sinh v t do nhi t th p hơn và ít m t nư c hơn. Thu tri u là chu kỳ có th d báo trư c và hình thành nh p i u c a nhi u loài sinh v t. Nh p i u này liên quan n các quá trình sinh s n, dinh dư ng,... Nh c trưng v t lý, môi trư ng nư c, nh t là các thu v c l n như i dương có bi n thiên nhi t không l n. Gi i h n nhi t bi n hi m quá ngư ng gây ch t i v i sinh v t. Tuy nhiên, vùng tri u thư ng ph i ch u ch nhi t c a không khí. Trong th i gian khác nhau, nhi t có th vư t quá ngư ng gây ch t ho c có nh hư ng gián ti p làm cho sinh v t suy y u và không th duy trì ho t ng bình thư ng. Sóng bi n nh hư ng n các cá th và qu n th sinh v t vùng tri u nhi u hơn các thu v c khác. Tác ng u tiên v i sinh v t là p v ho c xé nát v t th . S ch u sóng là gi i h n phân b c a các sinh v t không thích nghi sóng và là nhu c u i v i các sinh v t ưa sóng. Sóng còn có tác ng m r ng vùng tri u nh y nư c lên cao so v i cao c a tri u. Nh v y, nhi u sinh v t có th s ng cao hơn vùng có sóng so v i vùng che ch n trong cùng m t m c tri u. mu i vùng cũng thay i l n. Khi tri u th p, mưa l n ho c dòng nư c t t li n làm gi m mu i, có th làm ch t sinh v t do kh năng ch ng ch u h n ch c a chúng. 2. Thích nghi c a sinh v t vùng tri u Các sinh v t vùng tri u ch y u có ngu n g c bi n. S thích nghi cơ b n là tránh s c ép c a i u ki n khí quy n. S m t nư c là quá trình di n ra ngay sau khi sinh v t bi n ra kh i môi trư ng nư c. Sinh v t vùng tri u s ng sót ư c khi phơi bãi khi s m t nư c m c t i thi u ho c c u t o cơ th thích nghi v i s m t nư c trong m t th i gian nh t nh. Cơ ch ơn gi n nh t là tr n ch y trong các hang h c, rãnh ho c tìm nơi trú n vùng m ư t ph rong t o. Rong bi n ch u ng s m t nư c nh c u t o mô. Sau khi b khô do tri u rút, chúng nhanh chóng l y nư c và ph c h i ho t ng bình thư ng lúc tri u lên. Nhi u ng v t vùng tri u có cơ ch thích nghi khác thông qua c u trúc, t p tính ho c c hai. thích nghi v i nhi t dao ng l n, sinh v t vùng tri u ph i duy trì cân b ng nhi t trong cơ th . Sinh v t tránh nhi t cao b ng cách gi m s tăng nhi t t môi trư ng nh kích thư c cơ th l n hơn. Kích thư c l n có nghĩa là vùng b m t ti p xúc trên th tích nh hơn và vùng thoát nhi t nh hơn. Nh m ch ng l i tác ng cơ h c c a sóng, nhi u sinh v t s ng c nh vào n n áy như hà, h u,... M t s sinh v t khác có cơ quan bám t m th i nhưng v ng ch c và v n ng h n ch như ví d v tơ bám c a v m. V dày ho c th p và d t cũng là m t cách ch ng sóng. H u h t sinh v t vùng tri u có cơ quan hô h p thích nghi v i h p th O2 t nư c. Chúng có xu th d u b m t hô h p trong khoang kín ch ng khô. M t s ng v t thân m m có mang trong màng áo và ư c v b o v . Các thân m m tri u cao gi m mang và hình thành khoang áo v i nhi u mao m ch có ch c năng như ph i h p thu khí. b o toàn O2 và nư c, h u h t ng v t n m yên l ng khi tri u rút. Cá vùng tri u c trưng b i hô h p qua da do tiêu gi m mang và n y n nhi u m ch máu trên da. ng v t vùng tri u trên n n áy c ng ch ki m ăn khi ng p tri u. i u này úng v i t t c các nhóm ăn th c v t, ăn l c, ăn mùn bã và ăn th t. Sinh v t s ng trên n n áy m m có th ki m ăn khi tri u th p nh trong áy có nư c. S thay i mu i l n là m t s c ép cho sinh v t vùng tri u b i l h u h t sinh v t vùng tri u không có kh năng thích nghi t t như sinh v t c a sông. Chúng không có cơ ch ki m soát hàm lư ng mu i trong d ch cơ th . Do v y chúng là sinh v t có kh năng th m th u. Chính vì v y, mưa l n có th gây ra nh ng tai bi n l n.
17 Do r t nhi u sinh v t vùng tri u s ng nh cư ho c s ng bám, tr ng ã th tinh và u trùng c a chúng ph i trôi n i t do như sinh v t n i phát tán. Do v y, chu trình sinh s n c a h u h t các sinh v t này ph i ng b v i chu kỳ tri u nào ó b o m hi u s u t t h tinh. Ví d v m Mytilus edilis thành th c sinh d c trong th i kỳ tri u cư ng và tr ng vào th i kỳ tri u ki t sau ó. 3. c trưng c a các lo i bãi tri u Bãi tri u á: So v i các lo i bãi tri u, b tri u á, c bi t vùng ôn i có nhi u sinh v t có kích thư c l n cư trú và t tính a d ng v thành ph n loài ng th c v t cao nh t. c trưng n i b t t t c bãi tri u á là s phân vùng c a sinh v t t c hình thành các dãi theo chi u ngang rõ r t. Bãi tri u cát: y u t môi trư ng quan tr ng nh t chi ph i i s ng sinh v t các bãi tri u cát là không ư c che ch n sóng bi n và m i liên quan c a nó n h t và d cc a bãi. Sóng gây ra s di chuy n c a bãi, làm n n áy không n nh. Sinh v t có hai con ư ng thích nghi, chúng có th vùi vào cát sâu l n hơn nơi mà tr m tích không còn b sóng xô y. Kh năng này ư c quan sát th y các loài sò. Cách thích nghi th hai là t c vùi nhanh c a m t s ng v t thu c nhóm giun, giáp xác. Bãi tri u bùn: s phân bi t gi a bãi tri u cát và bãi tri u bùn là không rõ ràng. Vùng tri u càng ư c che ch n càng có tr m tích m n hơn và tích lu nhi u ch t h u cơ hơn. áy bùn cũng là c trưng c a h sinh thái c a sông và qu n xã sinh v t c a hai h có nh ng nét tương ng. Bãi tri u bùn ch xu t hi n vùng ư c che ch n, không b sóng v như trong các v nh kín, m và c bi t là c a sông. Bãi tri u bùn tích lu nhi u ch t h u cơ, t o nên ti m năng th c ăn l n cho sinh v t. Sinh v t s ng bãi tri u bùn ch y u thu c nhóm s ng trong áy v i các ng, hang thông lên b m t. Ki u dinh dư ng ưu th trong môi trư ng này là ăn ch t l ng ng và ch t lơ l ng. 4. Vai trò c a h sinh thái vùng tri u H sinh thái vùng tri u có vai trò r t quan tr ng trong h sinh thái nư c m n, bao g m các ch c năng sau: Là nơi cư trú, sinh s ng c a các loài sinh v t bi n, như các loài hai m nh v , các • loài rong t o,... Là nơi cung c p ngu n l i kinh t và cũng là nơi di n ra s trao i v t ch t, năng • lư ng, t o nên ngu n sinh kh i l n trong h sinh thái; Là nơi cung c p năng su t sơ c p cho vùng c a sông, ch y u là th m th c v t bao • quanh c a sông, làm tăng s a d ng vùng c a sông; H sinh thái vùng tri u góp ph n vào vi c i u hòa khí h u nh vào s hình thành • các th m th c v t, ngoài ra th m th c v t còn góp phân hình thành nên h sinh thái r ng ng p m n; Ch c năng quan tr ng c a h sinh thái vùng tri u óng vai trò quan tr ng trong • chu trình dinh dư ng cũng như góp ph n hình thành các khu du l ch, khu vui chơi gi i trí cho con ngư i. H sinh thái vùng tri u có vai trò quan tr ng, to l n trong vi c duy trì và b o v tính a d ng sinh h c. Có th nói r ng, vùng tri u là ngu n g c, là n n t ng cho vi c hình thành và phát tri n các h sinh thái vùng ven b . Do v y, c n ph i có chính sách h p lý trong vi c qu n lý cũng như khai thác tài nguyên vùng tri u, t ó có s khai thác úng m c ngu n l c to l n này góp ph n thúc y n n kinh t vùng bi n m t cách b n v ng.
18 III. H sinh thái r ng ng p m n 1. Phân b và c trưng môi trư ng R ng ng p m n (mangroves) là thu t ng mô t m t h sinh thái thu c vùng nhi t i và c n nhi t i hình thành trên n n các th c v t vùng tri u v i t h p ng, th c v t c trưng. Trong h sinh thái này, các ng, th c v t, vi sinh v t trong t và môi trư ng t nhiên ư c liên k t v i nhau thông qua thông qua quá trình trao i và ng hoá năng lư ng. Các quá trình n i t i như c nh năng lư ng, tích lu sinh kh i, phân hu v t ch t h u cơ và chu trình dinh dư ng ch u nh hư ng m nh m b i các nhân t bên ngoài g m cung c p nư c, thu tri u, nhi t và lư ng mưa. Theo l ch s ti n hoá, th c v t ng p m n có l ã hình thành t các th c v t s ng trên c n d n d n thích nghi v i i u ki n ng p m n qua các t bi n ti n và bi n lùi. T ng di n tích r ng ng p m n trên th gi i lên n trên 16 tri u ha trong ó có hơn 6 tri u ha thu c Châu Á nhi t i và kho ng 3,5 tri u ha thu c châu Phi. t ng p nư c r t quan tr ng cho s t n t i và phát tri n c a h sinh thái. Thành ph n cơ h c tr m tích cũng nh hư ng tr c ti p lên thành ph n loài và tăng trư ng c a cây ng p m n. Các h p ph n sét, bùn, cát cùng v i kích thư c h t i u khi n tính th m nư c c a t, chi ph i mu i và lư ng nư c trong t. thích nghi, các th c v t ng p m n có c u t o r r t a d ng và c bi t nh m giúp chúng bám ch t vào n n áy. C u trúc c a r còn có tác d ng tăng cư ng trao i khí và thúc y quá trình l ng ng phù sa. Ngu n nư c cung c p cho ng, th c v t r ng ng p m n ph thu c vào t n s và kh i lư ng c a các t tri u cũng như nư c ng t ch y t i và lư ng b c hơi c a khí quy n. Cây ng p m n có kh năng thích nghi v i môi trư ng nư c m n nh có c u t o nh m gi m s thoát hơi nư c như lá dày có lông che ph ho c l thoát khí n m m t dư i lá, nhi u mô tích lu nư c trong cây và nh áp su t th m th u c a t bào, cây luôn cao hơn dung d ch nư c trong t (thư ng cách bi t t 7-9 atmosphe). Ngoài ra, cây ng p m n còn có cơ ch lo i b lư ng mu i quá nhi u trong lá sau khi thoát hơi nư c. M t s loài có tuy n bài ti t mu i tr c ti p qua b m t lá. Các loài khác có th phát tri n mô tích nư c h bì pha loãng n ng mu i. Tuy nhiên, trong i u ki n thi u nư c ng t b sung thì n ng mu i trong t có th vư t quá s c ch u ng sinh lí c a các loài th c v t. Khi ó, th m th c v t s tr nên kém phát tri n. S phát tri n t t nh t c a h sinh thái r ng ng p m n t ư c nh ng nơi mà vùng tri u cao ư c cung c p nư c ng t thư ng xuyên nh lư ng mưa cao hơn lư ng b c hơi, nhi u nư c ng t th m t vùng n i a ho c có ngu n nư c u ngu n phong phú. R ng ng p m n phát tri n t t nh t nh ng vùng có n ng mu i thích h p nh t n m trong kho ng 15-250/00, tuy nhiên, kho ng thích nghi cũng khác nhau l n gi a các loài. Cung c p dinh dư ng cho cây r t quan tr ng trong vi c duy trì h sinh thái r ng ng p m n. Ngu n khoáng vô cơ t bên ngoài ư c ưa vào h b ng quá trình trao i nư c t sông và bi n ho c nh gió cu n b bi n. S phân hu ch t h u cơ do vi sinh v t k t h p v i ho t ng c a nh ng ng v t l n hơn ( c bi t là cua) t o ra ch t dinh dư ng dư i d ng dung d ch vô cơ. S ch bi n ch t dinh dư ng n i t i này làm cho ch t dinh dư ng ư c b o t n trong h . 2. C u trúc và ch c năng Thành ph n cây ng p m n ư c phân chia làm hai nhóm g m cây ng p m n ch y u (true mangroves) và cây tham gia r ng ng p m n (associate mangroves). H th c v t trong r ng ng p m n ông Nam Á a d ng nh t th gi i v i 46 loài ch y u thu c 17 h và 158 loài tham gia r ng ng p m n thu c 55 h . Vi t Nam ã ghi nh n 35 loài ch y u và 40 loài tham gia r ng ng p m n. Ngoài thành ph n ch o là cây ng p m n, t h p ng th c v t trong h r t a d ng. M t s sinh v t s ng trong r ng ng p m n ch m t giai o n trong vòng i ho c dùng r ng ng p m n như m t qu n cư t m th i. Thành ph n sinh v t s ng thư ng xuyên trong h và có vai trò sinh thái quan tr ng g m vi khu n, n m, t o, ài tiên, dương x ,
19 a y, cây m t và hai lá m m, ng v t nguyên sinh, ru t khoang, s a lư c, giun, giáp xác, côn trùng, thân m m, da gai, h i quì, cá, bò sát, lư ng thê, chim và thú. Ch c năng c a h sinh thái r ng ng p m n liên quan n dòng năng lư ng và chu trình v t ch t có th tóm t t như sau: Lá c a cây ng p m n s d ng năng lư ng m t tr i chuy n hoá khí CO2 thành các • h p ph n h u cơ nh quang h p. Các ch t này cùng ch t dinh dư ng t t cung c p v t li u thô cho cây sinh trư ng. Lá r ng và th i r a phóng thích carbon và dinh dư ng cho các sinh v t trong h s d ng. Mùn bã t lá ư c phân hu b i n m và vi khu n ho c tr thành th c ăn cho cua nh . ng v t thân m m cua, tôm, cá ăn v t ch t h u cơ ư c phân hu và n lư t chúng là th c ăn cho các ng v t l n hơn. Ch t dinh du ng phóng thích vào nư c cũng là ngu n v t ch t nuôi s ng cây ng p m n, sinh v t n i và rong. Mùn bã h u cơ còn óng góp nâng cao năng su t sinh h c vùng ven b và bi n khơi. R ng ng p m n là ngôi nhà c a vô s sinh v t trên c n và dư i nư c. Cá s u và r n • bi n vào r ng ng p m n ki m ăn. H u h t các loài cá u tr i qua m t ph n trong vòng i c a mình r ng ng p m n. Các loài giáp xác (hà, tôm, cua) th c s phong phú. Nhi u loài thân m m thư ng ư c g p g c c a cây ng p m n. Nhi u loài chim n r ng ng p m n theo mùa ki m ăn ho c trú n và có th hình thành nh ng àn l n. Hàng lo t tôm cá tr i qua giai o n u trùng trong r ng ng p m n và ra khơi khi trư ng thành. M t s ng v t như cua l i s ng ch y u r ng ng p m n và ch i ra bi n khi sinh s n. 3. T m quan tr ng Công d ng c a các loài th c v t r t a d ng. T l các loài ư c s d ng so v i t ng s loài r t l n. ã t lâu các loài th c v t này ã cung c p nh ng nhu c u c p thi t hàng ngày như g xây d ng, lá l p nhà, th c ph m, ch t t, th c ăn gia súc,... Vi t Nam, trong s 51 loài th c v t ã ư c th ng kê ch m t s loài ít giá tr , còn thì có th x p vào các nhóm ch y u sau: 30 loài cây cho g , than, c i • 14 loài cây cho tamin • 24 loài cây làm phân xanh • 21 loài cây dùng làm thu c • 9 loài cây ch th cánh ki n • 21 loài cây cho m t nuôi ong • 1 loài cho nh a s n xu t nư c gi i khát, ư ng, c n • Ngoài ra còn có m t s loài cây s d ng cho công nghi p như lie làm nút chai, c t mũ, cho s i. Cũng còn m t s công d ng chưa ư c chú ý như làm gi y, ván ép,... L i ích c a r ng ng p m n mang l i không ch là nh ng s n ph m tr c ti p có th khai thác ư c mà còn bao g m nhi u tác d ng gián ti p. M t khi r ng ng p m n hình thành, mùn bã do lá và các b ph n khác c a cây r ng xu ng ư c vi sinh v t phân hu là ngu n th c ăn quan tr ng cho nhi u ng v t nư c. M t khác, r ng v i h th ng r ch ng ch t ã gi phù sa, t o ra môi trư ng s ng thích h p cho nhi u loài ng v t áy. R ng ng p m n óng vai trò quan tr ng trong chu trình dinh dư ng, là ngu n cung c p ch t h u cơ tăng năng su t vùng ven bi n, là nơi sinh , nuôi dư ng ho c nơi s ng lâu dài cho nhi u loài h i s n có giá tr như tôm, cá, cua, sò,...
20 Nhi u k t qu nghiên c u cho th y r ng vi c ánh b t thu s n cho năng su t cao ch y u các vùng nư c sông, ven b , c a sông có r ng ng p m n. Có th gi i thích: vùng này là nơi t p trung ch t dinh dư ng do sông mang t n i a ra và do nư c tri u mang t bi n vào. i u áng quan tâm là gi ng tôm, cua, cá trong r ng ng p m n r t phong phú. So sánh thành ph n các loài cá và tôm trong m t vùng có r ng ng p m n vào các mùa v trong năm, u th y lư ng u trùng c a chúng cao hơn h n vùng t, cát ngoài bi n và vùng có c bi n. T ó rút ra nh n xét r ng ng p m n là nơi nuôi dư ng chính cho u trùng c a tôm, cua và m t s loài sò, cá khác. Do ó kênh r ch trong r ng ng p m n là nơi cung c p ngu n gi ng ch y u cho ngh nuôi h i s n. R ng ng p m n có tác ng n i u hoà khí h u trong vùng Blasco (1975) nghiên c u khí h u và vi khí h u r ng, ã có nh n xét: các qu n xã r ng ng p m n là m t tác nhân làm cho khí h u d u mát hơn, gi m nhi t t i a và biên nhi t. Trên th gi i có r t nhi u ví d i n hình v vi c m t r ng ng p m n kéo theo s thay i vi khí h u c a khu v c. Sau khi th m th c v t không còn thì cư ng b c hơi nư c tăng làm cho m n c a nư c và t tăng theo. Có nơi, sau khi r ng ng p m n b phá hu , t c gió c a khu v c tăng lên t ng t, gây ra hi n tư ng sa m c hoá do hi n tư ng cát di chuy n vùi l p kênh r ch và ng ru ng. T c gió tăng lên gây ra sóng l n làm v ê p, xói l b bi n. M t r ng ng p m n s nh hư ng n lư ng mưa c a ti u khu v c. S phát tri n c a r ng ng p m n và m r ng di n tích t b i là hai quá trình luôn luôn i kèm nhau, tr m t s trư ng h p c bi t. Nhìn chung, nh ng bãi b i có i u ki n th như ng, khí h u phù h p, có ngu n gi ng và ư c b o v u có cây r ng ng p m n. Các d i r ng ng p m n u có th th y trên t bùn m m, t sét pha cát, cát và ngay c trên các v a san hô. nh ng vùng t m i b i có m n cao thư ng phân b các th c v t tiên phong thu c chi m m, b n i. 4. Hi n tr ng r ng ng p m n Trên th gi i có kho ng 16.670.000 ha r ng ng p m n v i hơn 100 loài cây, trong ó Châu Á nhi t i và Châu Úc là 8.487.000 ha và Châu Phi nhi t i là 3.402.000 ha. Hai nư c có di n tích r ng ng p m n l n nh t là Indonesia và Brazil. các nư c ông Nam Á như Malaysia, Philippines, Thái Lan, Vi t Nam,... r ng ng p m n cũng phát tri n vì nơi ây có nhi u i u ki n thu n l i như nhi t cao, ít bi n ng, lư ng mưa d i dào, bãi l y r ng, giàu ch t bùn và phù sa. Hi n nay, do dân s gia tăng quá nhanh, nh t là các nư c kém phát tri n, r ng ng p m n b khai thác quá m c dùng trong sinh ho t hay trong các m c ích kinh t khác, do v y mà di n tích r ng ng p m n trên th gi i b thu h p d n. R ng ng p m n t nhiên ch còn l i m t s qu c gia. M t s nư c cũng ã thành l p các vư n Qu c gia, Khu b o t n tài nguyên thiên nhiên, Khu b o v các loài ng th c v t, nơi nghiên c u, h c t p, du l ch trong r ng ng p m n. Vi t Nam v i b bi n dài 3200 km v i nhi u c a sông giàu phù sa, nên r ng ng p m n sinh trư ng t t, c bi t là bán o Cà Mau. Trong th i gian qua, cùng v i s phát tri n vùng ven b , di n tích r ng ng p m n trong c nư c ã b gi m sút nghiêm tr ng, trong ó ho t ng chuy n i r ng ng p m n sang s n xu t nông nghi p và nuôi tôm h u h t các t nh ven bi n ã làm r ng ng p m n nư c ta b nh hư ng nhi u nh t. N u như năm 1943, r ng ng p m n c a Vi t Nam còn che ph n 400.000 ha, năm 1982 còn kho ng 252.000 ha thì năm 2002 ch còn l i trên 155.000 ha. Bên c nh nguyên nhân l n do b M r i ch t c hoá h c, vi c khai hoang s n xu t nông nghi p và phá r ng chuy n sang nuôi tr ng thu s n ã óng góp không nh vào xu hư ng suy thoái này.
21 Hi n nay, di n tích r ng ng p m n Vi t Nam ư c ư c lư ng là kho ng trên 250.000 ha, trong ó châu th sông Mêkong chi m t i 191.800 ha. Trong hơn năm th p k qua, Vi t Nam ã m t i ít nh t 200.000 ha r ng ư c. Hơn 80% r ng che ph ã b nh hư ng. M t trong nh ng nguyên nhân ch y u c a tình tr ng phá hu này là m r ng các m nuôi tôm. M c dù vi c m r ng nông nghi p, làm mu i, s d ng hóa ch t trong chi n tranh trư c ây là m i e do l n nh t cho các r ng ư c, nhưng trong nh ng th p k qua m i e do l n nh t chính là nuôi tôm. Trong vòng 38 năm (1954-1992), vùng ven b bi n H i Phòng, Qu ng Ninh ã dùng 6.039 ha bãi tri u ven bi n, ch y u là các r ng ng p m n tr ng lúa. Do thi u nư c nên ph n l n t b b hoang, s ít v n tr ng lúa nhưng năng su t th p. Vào u năm 1960, t nh Qu ng Ninh ch trương phá hơn 2.000 ha r ng ng p m n t nhiên (Xã H i L ng, Tiên Yên) p ê s n xuât nông nghi p nhưng do thi u nư c nên ph i b hoang, sau ó chuy n sang nuôi th y s n nhưng không thành công. T nh Minh H i trư c ây (nay là Cà Mau và B c Liêu) là nơi có di n tích r ng ng p m n l n nh t, cũng là m t trong nh ng nơi r ng b tàn phá nuôi tôm nhi u nh t t i Vi t Nam. Trong 2 năm 1980, 1981 di n tích nuôi tôm t i ây ch có 4.000 ha, n năm 1992 ã tăng 20 l n là 80.000 ha. Cho n năm 1995 thì Minh H i ch còn l i 51.492 ha. Ch trong vòng 8 năm, t 1983 – 1995 Minh H i ã m t i 66.253 ha r ng do làm m tôm, bình quân m i năm m t i 8.280 ha. T i Cà Mau, di n tích nuôi tôm c a t nh tăng g p 3 l n trong năm 2003 và nay ã t 250.000 ha. Ư c tính di n tích r ng ư c ây ã gi m t hơn 200.000 ha trư c năm 1975 xu ng ch còn 60 - 70.000 ha, và h u h t di n tích m t i là l y ch nuôi tôm. T i các t nh vùng c a sông C u Long như B n Tre, Trà Vinh và Sóc Trăng ã phá h u h t di n tích r ng ng p m n ven bi n làm m tôm nên di n tích r ng ng p m n và t l che ph còn l i là r t th p. R t nhi u r ng ng p m n bán o Cam Ranh, các huy n Ninh Hòa, V n Ninh (Khánh Hòa) nay h u như không còn do làm m ươm và nuôi tôm. m N i (Ninh Thu n) hơn 200 ha r ng ng p m n t o vành ai r ng hàng trăm mét b o v cho m kh i b xói l , nay ã b thay th b ng m tôm bán thâm canh, ch còn l i 2 ha. C n Chim n m gi a m Th N i (Qui Nhơn, Bình nh) trư c ây có g n 200 ha r ng ng p m n là nơi cư ng c a nhi u loài h i s n và c a nhi u loài chim thì nay ã b tri t phá nuôi tôm. Theo H i B o v Tài nguyên và Môi trư ng Vi t Nam (2004), vào th i gian trư c Cách m ng tháng Tám năm 1945, c nư c có 408.500 ha r ng ng p m n, trong ó có 329.000 ha Nam B . B n Tre có 48.000 ha v i che ph là 29,29% nay ch còn 2,60%; Sóc Trăng có 41.000 ha, che ph 12,72% nay ch còn 2,81%; Cà Mau có 140.000 ha che ph 27% nay ch còn 11,21%. Theo k ho ch hành ng cho h p ph n R ng ng p m n trong d án Bi n ông, m c tiêu t ra n 2010 là t di n tích r ng ng p m n b ng 85% di n tích c a năm 1982, ng th i thay i cơ b n nh n th c c a các nhà qu n lý và dân cư v giá tr c a h sinh thái r ng ng p m n và s d ng b n v ng lo i tài nguyên này. t m c tiêu ó, các chuyên gia ã xu t thành l p m i các khu b o t n và vư n qu c gia, như c a sông Tiên Yên (Qu ng Ninh), c a sông Văn Úc (H i Phòng), Thái Thu (Thái Bình), Nghĩa Hưng (Nam nh). IV. H sinh thái th m c bi n 1. Phân b và c u trúc H sinh thái c bi n tuy có s lư ng loài không nhi u nhưng chúng óng vai trò quan tr ng trong bi n và và i dương. V i các ch c năng quan tr ng như i u ch nh môi trư ng th y v c, b o t n ngu n gen, cung c p nơi cho các loài, cung c p nguyên nhiên v t li u, năng lư ng và thông tin nghiên c u khoa h c, du l ch.
22 C bi n (seagrass) là m t nhóm th c v t có hoa s ng dư i nư c vùng nhi t i và ôn i. Chúng phát tri n m nh vùng nư c nông có kh năng thích nghi v i môi trư ng nư c m n, ch u ư c sóng gió và có kh năng th ph n nh nư c. Các th m c bi n bao ph m t s vùng r ng l n d i ven b v i nhi u ch c năng lý-sinh h c và t o nên m t h sinh thái c thù. H u h t các th m c bi n xu t hi n các vùng nư c trũng n sâu 30 m. C bi n là m t c trưng c a các h sinh thái vùng nhi t i, có năng su t ngang v i các r n san hô. Các th m c bi n t p trung n - Tây Thái Bình Dương, v nh Caribbe và vùng b Thái Bình Dương thu c Trung M . Vùng ông Á có khu h c bi n a d ng nh t th gi i và có th ây là trung tâm phát tán c a c bi n. Chính vì v y, chúng r t phong phú d i ven bi n thu c vùng này. S t n t i và phát tri n c a các loài c bi n ph thu c ch t ch vào các nhân t môi trư ng mà quan tr ng nh t là mu i, nhi t , c, sâu và h t tr m tích. S a d ng c a loài c bi n ch u nh hư ng c a các nhân t t i ch . S loài nhi u nh t ư c ghi nh n vùng có n n áy bùn cát, ư c che ch n m t ph n tác ng m nh c a sóng gió. Ngư c l i, thành ph n loài r t nghèo vùng i sóng v i n n áy c ng ho c không n nh và nh ng nơi hoàn toàn b che ch n v i n n áy bùn. Như khái ni m v h sinh thái c bi n, các th c v t có hoa này là thành ph n quan tr ng nh t trong h . Chúng bao g m 58 loài ư c mô t trên các i dương th gi i; thu c vào 12 gi ng, 4 h và 2 b . Tuy nhiên, th m c bi n ch có th là m t loài ho c qu n xã nhi u loài, t i a là 12 loài. T ng th m c bi n có tính phân i t vùng tri u th p n vùng dư i tri u. M i i có loài ưu th và t h p loài kèm theo trong m i quan h v i d ng sinh trư ng c a cây. C u trúc c a qu n h p c bi n còn thay i theo mùa. Tuy nhiên, s bi n thiên cũng r t khác nhau gi a các loài. Tuỳ theo kh năng thích nghi v i bi n ng i u ki n môi trư ng. Sinh v t bám (periphyton) là thành ph n quan tr ng c a th m c bi n. Thu c nhóm này là các sinh v t nh như t o, vi khu n, n m, ng v t và mùn bã vô cơ và h u cơ. Chúng óng góp m t ph n áng k cho dòng carbon t ng s trong th m c bi n và tr nên có ý nghĩa sinh thái i v i vùng ven b nhi t i. Các nghiên c u ông Nam Á ch ra r ng rong (Phodophytes) chi m ưu th trong qu n h p s ng bám. Tính ưu th th p hơn thu c v rong l c (Chlorophytes) rong nâu (Phaeophytes) và vi khu n lam (Cyanobacteria). Tuy v y, s ưu th thay i và ph thu c vào i u ki n t i ch . T o lam xanh (blue-green algae) thư ng g p hơn th m c bi n nư c l , còn các nhóm khác nhi u hơn trong vùng bi n m . S lư ng loài cá trong th m c bi n nhi u hơn 5 l n so v i trên n n áy bi n là bùn, xác sinh v t và cát. ng v t áy l n thư ng g p trong th m c bi n g m tôm, h i sâm, c u gai, cua, i p, v m và c. M t s trong chúng có th t s lư ng và m t cao. Trong khi ó, rong bi n l n tương i kém phát tri n do c bi n làm thay i tr m tích áy và chi m lĩnh thành công. Tuy v y, m t s ít loài rong cũng xu t hi n theo mùa v và có th tr nên phong phú. M t khác, giai o n non, nhi u rong bám trên c bi n và ch bám áy khi trư ng thành. M t s sinh v t quý hi m như bò sát và thú bi n ư c ghi nh n là có m i quan h v i th m c bi n. Trong các loài bò sát, rùa Xanh Chelonia mydas, rùa Lepidochelys olivacea, Vích Caretta caretta, rùa Lưng d t Chelonia depressa và loài r n Acrochirdus granulatus thư ng xu t hi n trong các th m c dày Thái Lan, Malaysia, Indonesia và Philippines. i m i cũng ăn c bi n, dù ây không ph i là th c ăn chính. Phân b c a bò bi n Dugong dugong trùng h p v i vùng có c bi n. C bi n là th c ăn chính c a loài thú quý hi m và nhi u huy n tho i này. 2. Chu trình dinh dư ng