Giáo trình sức khỏe môi trường_Bài 9

Chia sẻ: Love Love | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:48

Thêm vào BST

Báo xấu

156
lượt xem 59
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Để duy trì sự sống của bản thân và tiếp tục sự phát triển của nòi giống, ngay từ thời nguyên thủy của lịch sử nhân loại, con người đã có những hoạt động khai thác tài nguyên thiên nhiên, chế biến thành những vật phẩm cần thiết cho mình, hoặc để cải hiện những điều kiện thiên nhiên, tạo nên môi trường sống thích hợp cho mình.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình sức khỏe môi trường_Bài 9

BµI 9 PH¸T TRIÓN BÒN V÷NG MôC TI£U 1. Tr×nh bµy ®−îc c¸c nguyªn lý c¬ b¶n cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 2. HiÓu ®−îc vai trß cña nguyªn t¾c phßng ngõa, nguyªn t¾c c«ng b»ng trong cïng thÕ hÖ vµ gi÷a c¸c thÕ hÖ trong viÖc x©y dùng c¸c chÝnh s¸ch, ch−¬ng tr×nh vµ qu¶n lý søc khoÎ m«i tr−êng. 3. Tr×nh bµy ®−îc mét sè chØ sè vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 4. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng t¸c ®éng cña kü thuËt hiÖn ®¹i còng nh− kü thuËt lçi thêi lªn ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 1. PH¸T TRIÓN BÒN V÷NG Vµ C¸C NGUY£N T¾C CHUNG 1.1. Kh¸i niÖm chung vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng §Ó duy tr× sù sèng cña b¶n th©n vµ tiÕp tôc sù ph¸t triÓn cña nßi gièng, ngay tõ thêi kú nguyªn thuû cña lÞch sö nh©n lo¹i, con ng−êi ®· cã nh÷ng ho¹t ®éng khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn, chÕ biÕn thµnh nh÷ng vËt phÈm cÇn thiÕt cho m×nh, hoÆc ®Ó c¶i thiÖn nh÷ng ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn, t¹o nªn m«i tr−êng sèng thÝch hîp víi m×nh. Trong lóc tiÕn hµnh nh÷ng ho¹t ®éng ®ã, con ng−êi Ýt nhiÒu ®· biÕt r»ng mäi can thiÖp vµo tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ m«i tr−êng lu«n lu«n cã hai mÆt lîi, h¹i kh¸c nhau ®èi víi cuéc sèng tr−íc m¾t vµ l©u dµi cña con ng−êi. Mét sè kiÕn thøc vµ biÖn ph¸p thiÕt thùc ®Ó ng¨n ngõa nh÷ng t¸c ®éng th¸i qu¸ ®èi víi m«i tr−êng ®· ®−îc ®óc kÕt vµ truyÒn ®¹t tõ thÕ hÖ nµy qua thÕ hÖ kh¸c d−íi d¹ng nh÷ng tÝn ng−ìng vµ phong tôc. Trong c¸c x· héi c«ng nghiÖp, víi sù ph¸t hiÖn nh÷ng nguån n¨ng l−îng míi, vËt liÖu míi vµ kü thuËt s¶n xuÊt tiÕn bé h¬n nhiÒu, con ng−êi ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ m«i tr−êng, can thiÖp mét c¸ch trùc tiÕp vµ nhiÒu khi th« b¹o vµo c¸c hÖ thiªn nhiªn. §Ó chÕ ngù thiªn nhiªn, con ng−êi nhiÒu khi ®· t¹o nªn nh÷ng m©u thuÉn s©u s¾c gi÷a môc tiªu ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi víi c¸c qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña tù nhiªn. §Ó ®¹t tíi nh÷ng n¨ng suÊt cao trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, con ng−êi ®· chuyÓn ®æi c¸c dßng n¨ng l−îng tù nhiªn, c¾t nèi c¸c m¾t xÝch thøc ¨n vèn cã cña thiªn nhiªn, ®¬n ®iÖu ho¸ c¸c hÖ sinh th¸i, sö dông n¨ng l−îng bæ sung to lín ®Ó duy tr× nh÷ng c©n b»ng nh©n t¹o mong manh. §Æc biÖt lµ trong nöa cuèi thÕ kû XX, sau nh÷ng n¨m håi phôc hËu qu¶ cña thÕ chiÕn lÇn thø hai, hµng lo¹t n−íc t− b¶n chñ nghÜa còng nh− x· héi chñ nghÜa tiÕp tôc 201
®i s©u vµo c«ng nghiÖp ho¸, nhiÒu n−íc míi ®−îc gi¶i phãng khái chÕ ®é thùc d©n còng cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn m¹nh mÏ nÒn kinh tÕ cña m×nh. Mét sè nh©n tè míi nh− c¸ch m¹ng khoa häc vµ kü thuËt, sù bïng næ d©n sè, sù ph©n ho¸ c¸c quèc gia vÒ thu nhËp ®· t¹o nªn nhiÒu nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng míi vÒ khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ can thiÖp vµo m«i tr−êng. TrËt tù bÊt hîp lý vÒ kinh tÕ thÕ giíi ®· t¹o nªn hai lo¹i « nhiÔm: « nhiÔm do thõa th·i t¹i c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn vµ « nhiÔm do ®ãi nghÌo t¹i c¸c n−íc chËm ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ. Cã thÓ nãi r»ng mäi vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng ®Òu b¾t nguån tõ ph¸t triÓn. Nh−ng con ng−êi còng nh− tÊt c¶ mäi sinh vËt kh¸c kh«ng thÓ ngõng tiÕn ho¸ vµ ngõng sù ph¸t triÓn cña m×nh. §ã lµ quy luËt cña sù sèng, cña t¹o ho¸ mµ v¹n vËt ®Òu ph¶i tu©n theo mét c¸ch tù gi¸c hay kh«ng tù gi¸c. Con ®−êng ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn lµ ph¶i chÊp nhËn ph¸t triÓn, nh−ng gi÷ sao cho ph¸t triÓn kh«ng t¸c ®éng mét c¸ch tiªu cùc tíi m«i tr−êng. Ph¸t triÓn ®−¬ng nhiªn sÏ biÕn ®æi m«i tr−êng, nh−ng lµm sao cho m«i tr−êng vÉn lµm ®Çy ®ñ c¸c chøc n¨ng: ®¶m b¶o kh«ng gian sèng víi chÊt l−îng tèt cho con ng−êi, cung cÊp cho con ng−êi c¸c lo¹i tµi nguyªn cÇn thiÕt, t¸i xö lý c¸c phÕ th¶i cña ho¹t ®éng cña con ng−êi, gi¶m nhÑ t¸c ®éng bÊt lîi cña thiªn tai, duy tr× c¸c gi¸ trÞ lÞch sö v¨n ho¸, khoa häc cña loµi ng−êi. Hay nãi mét c¸ch kh¸c ®ã lµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng (PTBV). Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ sù ph¸t triÓn nh»m tho¶ m∙n c¸c nhu cÇu hiÖn t¹i cña con ng−êi nh−ng kh«ng tæn h¹i tíi sù tho¶ m∙n c¸c nhu cÇu cña thÕ hÖ t−¬ng lai. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ mét ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn ®−îc c¸c quèc gia trªn thÕ giíi ngµy nay h−íng tíi, ®ã lµ niÒm hy väng lín cña toµn thÓ loµi ng−êi. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng cã ®Æc ®iÓm: (1) Sö dông ®óng c¸ch nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn mµ kh«ng lµm tæn h¹i hÖ sinh th¸i vµ m«i tr−êng. (2) T¹o ra c¸c nguån vËt liÖu vµ n¨ng l−îng míi. (3) øng dông c«ng nghÖ s¹ch, c«ng nghÖ phï hîp víi hoµn c¶nh ®Þa ph−¬ng. (4) T¨ng s¶n l−îng l−¬ng thùc, thùc phÈm. (5) CÊu tróc vµ tæ chøc l¹i c¸c vïng sinh th¸i nh©n v¨n ®Ó phong c¸ch vµ chÊt l−îng cuéc sèng cña ng−¬× d©n ®Òu thay ®æi theo h−íng tÝch cùc. Cã kh¸ nhiÒu m« h×nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®· ®−îc ®Ò xuÊt. Tuy nhiªn, s¬ ®å kinh ®iÓn m« h×nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng th−êng ®−îc ®Ò cËp nh− lµ sù dung hoµ gi÷a ba lÜnh vùc: kinh tÕ - m«i tr−êng - x· héi (h×nh 9.1). 202
Kinh tÕ X∙ héi M«i tr−êng H×nh 9.1. M« h×nh kinh ®iÓn vÒ mèi quan hÖ gi÷a Kinh tÕ - M«i tr−êng - X· héi 1.2. C¸c nguyªn t¾c cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng cña Liªn HiÖp Quèc (UNEP) trong t¸c phÈm H·y cøu lÊy tr¸i ®Êt - chiÕn l−îc cho mét cuéc sèng bÒn v÷ng n¨m 1991 ®· nªu ra 9 nguyªn t¾c cña mét x· héi bÒn v÷ng: (1) T«n träng vµ quan t©m ®Õn cuéc sèng céng ®ång. (2) C¶i thiÖn chÊt l−îng cuéc sèng cña con ng−êi. (3) B¶o vÖ søc sèng vµ tÝnh ®a d¹ng cña tr¸i ®Êt. (4) H¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt viÖc lµm suy gi¶m c¸c nguån tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o. (5) Gi÷ v÷ng trong kh¶ n¨ng chÞu ®ùng ®−îc cña tr¸i ®Êt. (6) Thay ®æi tËp tôc vµ thãi quen c¸ nh©n. (7) §Ó cho c¸c céng ®ång tù qu¶n lý m«i tr−êng cña m×nh. (8) T¹o ra mét khu«n mÉu quèc gia thèng nhÊt, thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ. (9) X©y dùng khèi liªn minh toµn cÇu. Tuy nhiªn, c¸c nguyªn t¾c nµy thùc sù khã ¸p dông trong thùc tÕ cña mét thÕ giíi ®Çy c¸c biÕn ®éng vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ v¨n ho¸. Thùc tÕ ®ßi hái cÇn thiÕt lËp mét hÖ thèng nguyªn t¾c kh¸c cã tÝnh kh¶ thi vµ s¸t thùc tÕ h¬n. Luc Hens (1995) ®· lùa chän trong sè c¸c nguyªn t¾c cña cña Tuyªn bè Rio de Janeiro vÒ M«i tr−êng vµ Ph¸t triÓn ®Ó x©y dùng mét hÖ thèng c¸c nguyªn t¾c míi cña PTBV. Nh÷ng nguyªn t¾c ®ã lµ: 203
1.2.1. Nguyªn t¾c vÒ sù uû th¸c cña nh©n d©n Nguyªn t¾c nµy yªu cÇu chÝnh quyÒn ph¶i hµnh ®éng ®Ó ng¨n ngõa c¸c thiÖt h¹i m«i tr−êng ë bÊt cø ®©u khi x¶y ra, bÊt kÓ ®· cã hoÆc ch−a cã c¸c ®iÒu luËt quy ®Þnh vÒ c¸ch gi¶i quyÕt c¸c thiÖt h¹i ®ã. Nguyªn t¾c nµy cho r»ng, c«ng chóng cã quyÒn ®ßi chÝnh quyÒn víi t− c¸ch lµ tæ chøc ®¹i diÖn cho hä ph¶i cã hµnh ®éng øng xö kÞp thêi c¸c sù cè m«i tr−êng. 1.2.2. Nguyªn t¾c phßng ngõa ë nh÷ng n¬i cã thÓ x¶y ra c¸c sù cè m«i tr−êng nghiªm träng vµ kh«ng ®¶o ng−îc ®−îc th× kh«ng thÓ lÊy lý do lµ ch−a cã nh÷ng hiÓu biÕt ch¾c ch¾n mµ tr× ho·n c¸c biÖn ph¸p ng¨n ngõa sù suy tho¸i m«i tr−êng. Nguyªn t¾c phßng ngõa ®−îc ®Ò xuÊt tõ c¸c bµi häc kinh nghiÖm cña thÕ giíi vÒ ph¸t minh ra thuèc trõ s©u DDT vµ t¸c h¹i cña viÖc khai th¸c rõng m−a Brazil. Ph¸t minh ra DDT vµo nh÷ng n¨m 50-60 cña thÕ kû XX ®−îc xem lµ ph¸t minh vÜ ®¹i cña loµi ng−êi, v× nã ®· t¹o ra cho con ng−êi mét lo¹i vò khÝ m¹nh ®Ó tiªu diÖt bÖnh sèt rÐt vµ c¸c lo¹i c«n trïng ph¸ ho¹i mïa mµng. Tuy nhiªn, viÖc ph¸t hiÖn ra tÝnh chÊt ®éc h¹i kÐo dµi vµ kh¶ n¨ng tÝch luü cña DDT trong c¸c m« mì cña c¬ thÓ con ng−êi vµ sinh vËt vÒ sau ®· dÉn tíi viÖc cÊm sö dông chóng. ThÝ dô liªn quan ®Õn rõng m−a Brazil còng x¶y ra vµo nh÷ng n¨m ®ã, khi chÝnh phñ Brazil ®−îc c¸c cè vÊn khoa häc t− vÊn r»ng: ®Ó ph¸t triÓn nhanh vÒ kinh tÕ, cÇn ph¶i khai th¸c khu rõng m−a nhiÖt ®íi, n¬i chØ cã nh÷ng ng−êi Indian nguyªn thuû sinh sèng. ChÝnh phñ Brazil ®· cho phÐp më ®−êng khai th¸c khu vùc rõng m−a. KÕt qu¶ lµ nhiÒu khu rõng bÞ ph¸ huû, tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña rõng suy gi¶m, l¸ phæi hµnh tinh bÞ thu hÑp. B¶n th©n ng−êi Indian kh«ng ph¸t triÓn ®−îc mµ cßn bÞ tiªu diÖt bëi c¸c chøng bÖnh cña nÒn v¨n minh du nhËp nh−: viªm phæi, HIV/AIDS, v.v. Nguyªn t¾c phßng ngõa cã mét sè lý do ®Ó tån t¹i: khoa häc, kinh tÕ vµ x· héi. Lý do khoa häc tån t¹i nguyªn lý phßng ngõa nh− ®· nãi trªn liªn quan ®Õn sù hiÓu biÕt ch−a ®Çy ®ñ hoÆc thiÕu kinh nghiÖm cña con ng−êi vÒ ¶nh h−ëng cña c¸c ph¸t minh míi, s¶n phÈm míi, hµnh ®éng míi, v.v. Lý do kinh tÕ cña nguyªn lý phßng ngõa lµ biÖn ph¸p phßng ngõa bao giê còng cã chi phÝ thÊp h¬n biÖn ph¸p kh¾c phôc. Lý do x· héi cña nguyªn lý phßng ngõa liªn quan tíi søc khoÎ vµ sù tån t¹i an toµn cña con ng−êi. 1.2.3. Nguyªn t¾c c«ng b»ng gi÷a c¸c thÕ hÖ §©y lµ nguyªn t¾c cèt lâi cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng, yªu cÇu râ rµng r»ng viÖc tho¶ m·n nhu cÇu cña thÕ hÖ hiÖn nay kh«ng ®−îc lµm ph−¬ng h¹i ®Õn c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai tho¶ m·n nhu cÇu cña hä. Nguyªn t¾c nµy phô thuéc vµo viÖc ¸p dông tæng hîp vµ cã hiÖu qu¶ c¸c nguyªn t¾c kh¸c cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 204
Tµi nguyªn vµ c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng cña tr¸i ®Êt ®ang lµ c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh sù tån t¹i cña loµi ng−êi chóng ta. Tµi nguyªn vµ c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng cña tr¸i ®Êt theo kh¶ n¨ng t¸i t¹o cã thÓ chia thµnh hai lo¹i: t¸i t¹o vµ kh«ng t¸i t¹o. Lo¹i kh«ng t¸i t¹o râ rµng sÏ mÊt dÇn ®i trong qu¸ tr×nh khai th¸c vµ sö dông. Lo¹i t¸i t¹o còng cã thÓ suy tho¸i, c¹n kiÖt do khai th¸c qu¸ møc t¸i t¹o vµ do « nhiÔm m«i tr−êng. Sù ph¸t triÓn cña loµi ng−êi hiÖn nay ®ang ph¶i ®èi mÆt víi hµng lo¹t c¸c khñng ho¶ng: khñng ho¶ng n¨ng l−îng, khñng ho¶ng l−¬ng thùc, khung ho¶ng m«i tr−êng vµ khñng ho¶ng d©n sè. C¸c khñng ho¶ng nµy ®ang lµm c¹n kiÖt c¸c d¹ng tµi nguyªn thiªn nhiªn, suy tho¸i c¸c d¹ng tµi nguyªn x· héi vµ c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng. Nh− vËy, c¸c thÕ hÖ con ch¸u chóng ta trong t−¬ng lai sÏ ph¶i ®èi mÆt víi mét nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn cã thÓ bÞ c¹n kiÖt vµ mét kh«ng gian m«i tr−êng sèng cã thÓ bÞ « nhiÔm. §Ó thùc hiÖn c«ng b»ng gi÷a c¸c thÕ hÖ chóng ta cÇn: khai th¸c tµi nguyªn t¸i t¹o ë møc thÊp h¬n kh¶ n¨ng t¸i t¹o, khai th¸c vµ sö dông hîp lý c¸c d¹ng tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o vµ thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ m«i tr−êng sèng cña tr¸i ®Êt. 1.2.4. Nguyªn t¾c c«ng b»ng trong cïng mét thÕ hÖ Con ng−êi trong cïng thÕ hÖ hiÖn nay cã quyÒn ®−îc h−ëng lîi mét c¸ch b×nh ®¼ng trong viÖc khai th¸c c¸c nguån tµi nguyªn vµ b×nh ®¼ng trong viÖc chung h−ëng mét m«i tr−êng trong s¹ch. Nguyªn t¾c nµy ®−îc ¸p dông ®Ó xö lý mèi quan hÖ gi÷a c¸c nhãm ng−êi trong cïng mét quèc gia vµ gi÷a c¸c quèc gia. Nguyªn t¾c nµy ngµy cµng ®−îc sö dông nhiÒu h¬n trong ®èi tho¹i quèc tÕ. Tuy nhiªn, trong ph¹m vi mét quèc gia, nã cùc kú nh¹y c¶m ®èi víi c¸c nguån lùc kinh tÕ - x· héi vµ v¨n ho¸. LÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi trong qu¸ khø, hiÖn t¹i ®ang diÔn ra trong bèi c¶nh sù ph©n chia vµ c¹nh tranh giai cÊp, d©n téc vµ quèc gia trong viÖc x¸c lËp quyÒn lîi khai th¸c, sö dông tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng. Do vËy ®Ó ®¶m b¶o c«ng b»ng trong cïng mét thÕ hÖ ®ßi hái: (1) X¸c lËp quyÒn qu¶n lý khai th¸c vµ sö dông tµi nguyªn cña c¸c céng ®ång d©n c− trong ph¹m vÞ mét ®Þa bµn l·nh thæ; x¸c lËp quyÒn qu¶n lý quèc gia ®èi víi mäi nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ x· héi trong l·nh thæ quèc gia; ph©n ®Þnh quyÒn qu¶n lý khai th¸c vµ sö dông tµi nguyªn gi÷a c¸c quèc gia trªn ph¹m vi phÇn l·nh thæ ngoµi quyÒn tµi ph¸n cña c¸c quèc gia. (2) X¸c lËp quyÒn vµ nghÜa vô cña c¸c céng ®ång vµ c¸c quèc gia trong viÖc khai th¸c vµ sö dông c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng cña c¸c vïng l·nh thæ vµ toµn bé kh«ng gian tr¸i ®Êt. (3) Thu hÑp sù chªnh lÖch kinh tÕ gi÷a c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn vµ c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, kÐm ph¸t triÓn. T¨ng viÖn trî ph¸t triÓn cho c¸c n−íc nghÌo ®ång thêi víi viÖc gi¶m sù l·ng phÝ trong tiªu thô tµi nguyªn cña d©n c− ë c¸c quèc gia ph¸t triÓn, gi¶m ®ãi nghÌo ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. 1.2.5. Nguyªn t¾c c«ng b»ng vÒ quyÒn tån t¹i cña con ng−êi vµ sinh vËt tr¸i ®Êt Con ng−êi vµ sinh vËt tr¸i ®Êt lµ c¸c thµnh phÇn h÷u sinh trong hÖ thèng m«i tr−êng sèng v« cïng phøc t¹p cña hµnh tinh chóng ta: tù nhiªn - con ng−êi vµ x· héi 205
loµi ng−êi, c¸c sinh vËt lµ c¸c m¾t xÝch cña hÖ thèng ®ã, nªn sù tån t¹i cña chóng liªn quan ®Õn sù bÒn v÷ng vµ æn ®Þnh cña hÖ thèng m«i tr−êng. Do vËy, c¸c sinh vËt tù nhiªn cã quyÒn tån t¹i trong kh«ng gian tr¸i ®Êt, cho dï nã cã gi¸ trÞ trùc tiÕp nh− thÕ nµo ®èi víi loµi ng−êi. Sù diÖt vong cña c¸c loµi sinh vËt sÏ lµm mÊt ®i nguån gen quý hiÕm mµ tr¸i ®Êt chØ cã thÓ t¹o ra nã trong nhiÒu triÖu n¨m ph¸t triÓn 1.2.6. Nguyªn t¾c ph©n quyÒn vµ uû quyÒn C¸c quyÕt ®Þnh cÇn ph¶i ®−îc so¹n th¶o bëi chÝnh c¸c céng ®ång bÞ t¸c ®éng hoÆc bëi c¸c tæ chøc thay mÆt hä vµ gÇn gòi nhÊt víi hä. V× vËy, c¸c quyÕt ®Þnh quan träng cÇn ë møc ®Þa ph−¬ng h¬n lµ møc quèc gia, møc quèc gia h¬n lµ møc quèc tÕ. Nh− vËy, cÇn cã sù ph©n quyÒn vµ uû quyÒn vÒ së h÷u tµi nguyªn, vÒ nghÜa vô ®èi víi m«i tr−êng vµ vÒ c¸c gi¶i ph¸p riªng cña ®Þa ph−¬ng ®èi víi c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng. Tuy nhiªn, ®Þa ph−¬ng chØ lµ mét bé phËn cña quèc gia vµ lµ mét phÇn nhá cña c¸c hÖ thèng quèc tÕ réng lín. Th«ng th−êng, c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng cã thÓ ph¸t sinh ngoµi tÇm kiÓm so¸t ®Þa ph−¬ng, vÝ dô nh− sù « nhiÔm n−íc vµ kh«ng khÝ kh«ng cã ranh giíi ®Þa ph−¬ng vµ quèc gia. Trong tr−êng hîp ®ã, nguyªn t¾c uû quyÒn cÇn ®−îc xÕp xuèng thÊp h¬n c¸c nguyªn t¾c kh¸c. 1.2.7. Nguyªn t¾c ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i tr¶ tiÒn, ng−êi sö dông m«i tr−êng ph¶i tr¶ tiÒn Ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i chÞu mäi chi phÝ ng¨n ngõa vµ kiÓm so¸t « nhiÔm ®èi víi m«i tr−êng, b»ng c¸ch tÝnh ®Çy ®ñ c¸c chi phÝ m«i tr−êng n¶y sinh tõ c¸c ho¹t ®éng cña hä vµ ®−a c¸c chi phÝ nµy vµo gi¸ c¶ cña hµng hãa vµ dÞch vô mµ hä cung øng. Ng−êi sö dông c¸c thµnh phÇn m«i tr−êng, t−¬ng tù nh− vËy còng ph¶i tr¶ thªm chi phÝ vÒ nh÷ng thµnh phÇn m«i tr−êng hä ®· sö dông. C¸c nguyªn t¾c nµy lµ c¬ së quan träng ®Ó tÝnh thuÕ m«i tr−êng, phÝ m«i tr−êng vµ c¸c kho¶n tiÒn ph¹t trong sö dông tµi nguyªn vµ c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng cña doanh nghiÖp vµ c¸ nh©n. 2. C¸C CHØ Sè VÒ PH¸T TRIÓN BÒN V÷NG Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ môc tiªu ph¸t triÓn cña c¸c quèc gia trªn thÕ giíi. Tuy nhiªn, lµm thÕ nµo ®Ó chóng ta cã thÓ ®¸nh gi¸ ®−îc sù ph¸t triÓn cña mét quèc gia lµ bÒn v÷ng hay kh«ng bÒn v÷ng? §é bÒn v÷ng cña sù ph¸t triÓn th−êng ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua møc bÒn v÷ng cña 3 lÜnh vùc kinh tÕ, x· héi nh©n v¨n vµ m«i tr−êng. 2.1. BÒn v÷ng vÒ kinh tÕ BÒn v÷ng vÒ kinh tÕ cã thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua gi¸ trÞ vµ møc æn ®Þnh cña c¸c chØ sè t¨ng tr−ëng kinh tÕ truyÒn thèng nh−: tæng s¶n phÈm trong n−íc GDP, GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi, tæng s¶n phÈm quèc gia GNP, møc t¨ng tr−ëng GDP, c¬ cÊu GDP... Mét quèc gia ph¸t triÓn bÒn v÷ng vÒ kinh tÕ ph¶i b¶o ®¶m t¨ng tr−ëng GDP vµ GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi cao. C¸c n−íc thu nhËp thÊp cã møc t¨ng tr−êng GDP vµo 206
kho¶ng 5%. NÕu cã møc t¨ng tr−ëng GDP cao nh−ng GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi thÊp th× vÉn xem lµ ch−a ®¹t tíi møc bÒn v÷ng (NguyÔn, 2003). ChØ tiªu bÒn v÷ng míi vÒ kinh tÕ ®−îc thiÕt lËp trªn c¬ së ®iÒu chØnh c¸c bÊt hîp lý trong c¸ch tÝnh truyÒn thèng: ChØ tiªu tæng s¶n phÈm quèc néi ®iÒu chØnh ANP (Anderson, 1991) ®−îc tÝnh b»ng c¸ch lÊy GNP trõ vèn ®Çu t−, tæn thÊt tµi nguyªn thiªn nhiªn, céng gi¸ cña lao ®éng gia ®×nh vµ dÞch vô th−¬ng m¹i kh«ng tr¶ tiÒn; ChØ sè phóc lîi kinh tÕ bÒn v÷ng ISEW (Daly vµ Cobb, 1989) ®−îc tÝnh b»ng thu nhËp c¸ nh©n cã bæ sung gi¸ trÞ lao ®éng t¹i gia ®×nh, gi¸ cña c¸c dÞch vô tËp thÓ c«ng céng, suy tho¸i m«i tr−êng vµ suy gi¶m c¸c gi¸ trÞ liªn quan tíi an toµn cña con ng−êi. 2.2. BÒn v÷ng vÒ x∙ héi TÝnh bÒn v÷ng x· héi cña mét quèc gia ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua c¸c chØ sè nh−: chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi (HDI- Human Development Index), chØ sè bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp, chØ sè vÒ gi¸o dôc, dÞch vô y tÕ vµ c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa. ChØ sè ph¸t triÓn con ng−êi HDI lµ chØ sè tæng hîp cña ®é ®o vÒ søc khoÎ cña con ng−êi thÓ hiÖn qua tuæi thä trung b×nh (T1), ®é ®o häc vÊn trung b×nh cña ng−êi d©n (HV2), ®é ®o vÒ kinh tÕ thÓ hiÖn qua søc mua t−¬ng ®−¬ng (Purchase Parity Power - PPP/ng−êi, ký hiÖu lµ KT3). HDI = f (T1.HV2. KT3) ChØ sè HDI < 0, 500 lµ chËm ph¸t triÓn, HDI tõ 0,501 - 0, 799 ph¸t triÓn trung b×nh, HDI > 0, 800 ph¸t triÓn cao. Ngoµi chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi, ph¸t triÓn bÒn v÷ng vÒ mÆt x· héi cßn ®−îc thÓ hiÖn qua chØ sè b×nh ®¼ng thu nhËp (hÖ sè GINI); chØ sè gi¸o dôc ®µo t¹o (th−êng ®−îc cô thÓ hãa thµnh nh÷ng sè liÖu nh− tû lÖ ng−êi biÕt ch÷ theo ®é tuæi, tû lÖ trÎ em häc tiÓu häc, trung häc, sè sinh viªn trªn 10.000 d©n v.v.); chØ sè vÒ dÞch vô x· héi y tÕ (th−êng ®−îc cô thÓ hãa thµnh sè b¸c sÜ trªn 1000 d©n, sè gi−êng bÖnh trªn 1000 d©n, tû lÖ % d©n ®−îc h−ëng dÞch vô y tÕ x· héi, tû lÖ % d©n ®−îc sö dông n−íc s¹ch v.v.); vµ chØ sè vÒ ho¹t ®éng v¨n hãa (th−êng ®−îc cô thÓ hãa b»ng sè tê b¸o, Ên phÈm ®−îc ph¸t hµnh cho 1000 d©n, sè th− viÖn trªn 10.000 d©n v.v.) 2.3. BÒn v÷ng vÒ m«i tr−êng §Ó b¶o ®¶m bÒn v÷ng vÒ m«i tr−êng tr−íc hÕt cÇn ph¶i b¶o ®¶m bÒn v÷ng vÒ kh«ng gian sèng cho con ng−êi. Muèn vËy th× d©n sè ph¶i kh«ng ®−îc v−ît qu¸ kh¶ n¨ng chÞu t¶i cña kh«ng gian; chÊt l−îng m«i tr−êng ®−îc duy tr× ë møc tèt h¬n hoÆc tèi thiÓu ph¶i b»ng tiªu chuÈn cho phÐp; l−îng x¶ th¶i ph¶i kh«ng v−ît qu¸ kh¶ n¨ng tù xö lý, ph©n huû tù nhiªn cña m«i tr−êng. Sù bÒn v÷ng vÒ tµi nguyªn thiªn nhiªn thÓ hiÖn ë chç l−îng sö dông ph¶i nhá h¬n hoÆc b»ng l−îng kh«i phôc t¸i t¹o ®−îc víi tµi nguyªn t¸i t¹o, hoÆc l−îng thay thÕ víi tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o. 207
3. HµNH §éNG ë CÊP §ÞA PH¦¥NG V× Sù BÒN V÷NG TOµN CÇU 3.1. Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 cña ViÖt Nam N¨m 1992, Héi nghÞ Th−îng ®Ønh thÕ giíi vÒ m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn ®· ®−îc tæ chøc t¹i Rio de Janeiro (Brazin) víi 170 n−íc tham gia. Héi nghÞ ®· th«ng qua Tuyªn bè Rio de Janeiro vÒ m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn gåm 27 nguyªn t¾c c¬ b¶n vµ Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 (Agenda 21). Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 v¹ch ra c¸c hµnh ®éng cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña toµn thÕ giíi. Héi nghÞ khuyÕn nghÞ c¸c quèc gia vµ ®Þa phu¬ng tõng b−íc c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn vµ ®Æc ®iÓm cô thÓ cña m×nh mµ x©y dùng Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 cho phï hîp. Nh»m h−íng tíi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng ViÖt Nam ®· x©y dùng Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 cña ViÖt Nam. §©y lµ ®Þnh h−íng ho¹t ®éng ®Ó ®−a ®Êt n−íc chuyÓn sang con ®−êng ph¸t triÓn bÒn v÷ng. NhËn thøc ®−îc ph¸t triÓn lµ mét qu¸ tr×nh tæng thÓ cña t¨ng tr−ëng kinh tÕ, n©ng cao c«ng b»ng x· héi vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 cña ViÖt Nam nªu lªn nh÷ng th¸ch thøc mµ quèc gia ®ang ph¶i ®èi mÆt, ®Ò ra nh÷ng chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch vµ nh÷ng lÜnh vùc ho¹t ®éng cÇn ®−îc −u tiªn ®Ó cã thÓ ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong thÕ kû XXI. Nh÷ng ho¹t ®éng cÇn −u tiªn ®−îc ®Ò cËp trong Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 cña ViÖt Nam lµ: (1) T¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ nhanh vµ bÒn v÷ng, bao gåm: t¨ng tr−ëng kinh tÕ nhanh, thay ®æi m« h×nh tiªu dïng, c«ng nghiÖp hãa s¹ch, ph¸t triÓn bÒn v÷ng n«ng -l©m-ng− nghiÖp vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng kinh tÕ vïng. (2) T¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn bÒn v÷ng vÒ mÆt x· héi: xãa ®ãi gi¶m nghÌo, tiÕp tôc h¹ thÊp møc t¨ng d©n sè, ®Þnh h−íng qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa vµ di d©n, n©ng cao chÊt l−îng gi¸o dôc, c¶i thiÖn dÞch vô ch¨m sãc søc kháe vµ vÖ sinh m«i tr−êng sèng. (3) Sö dông hîp lý tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng, gåm c¸c ho¹t ®éng sau: chèng suy tho¸i vµ sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn ®Êt, sö dông vµ qu¶n lý tµi nguyªn n−íc, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng, gi¶m « nhiÔm kh«ng khÝ ë c¸c khu c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ, qu¶n lý chÊt th¶i r¾n, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. (4) Tæ chøc qu¸ tr×nh chuyÓn sang con ®−êng ph¸t triÓn bÒn v÷ng, gåm c¸c ho¹t ®éng nh−: huy ®éng toµn d©n tham gia thùc hiÖn ph¸t triÓn bÒn v÷ng, t¨ng c−êng vai trß l·nh ®¹o cña Nhµ n−íc trong viÖc tæ chøc thùc hiÖn ph¸t triÓn bÒn v÷ng vµ hîp t¸c v× sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 3.2. ChiÕn l−îc m«i tr−êng cho ph¸t triÓn bÒn v÷ng cÊp quèc gia vµ ®Þa ph−¬ng ë ViÖt Nam, ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ quan ®iÓm cña §¶ng vµ ®−îc kh¼ng ®Þnh trong nghÞ quyÕt §¹i héi §¶ng Céng s¶n toµn quèc lÇn thø IX, trong ChiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi 10 n¨m 2001-2010 vµ trong ChiÕn l−îc m«i tr−êng quèc gia. 208
ChiÕn l−îc m«i tr−êng quèc gia ®· ®−îc so¹n th¶o víi sù tham gia réng r·i cña c¸c tæ chøc chÝnh phñ, c¸c ®oµn thÓ x· héi vµ ®¹i biÓu c¸c tÇng líp nh©n d©n. KÕ ho¹ch nµy bao gåm 3 yÕu tè: x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò −u tiªn, x¸c ®Þnh c¸c hµnh ®éng −u tiªn vµ ®¶m b¶o cho sù thùc thi thµnh c«ng. §Ó chiÕn l−îc m«i tr−êng cã thÓ thùc thi, c¸c ph©n tÝch kinh tÕ vµ kü thuËt cÇn ph¶i ®−îc tæ chøc mét c¸ch s¾c s¶o víi sù tham gia tÝch cùc vµ uû th¸c cña c¸c ®èi t¸c. ViÖc qu¶n lý m«i tr−êng h÷u hiÖu ®ßi hái c¸c ®èi t−îng chiÕn l−îc ph¶i thùc hiÖn vµ g¾n kÕt víi c¸c yªu cÇu x· héi, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ réng r·i h¬n. ViÖc x©y dùng khung chiÕn l−îc m«i tr−êng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i xuÊt ph¸t tõ con sè kh«ng mµ cã thÓ ®−îc x©y dùng trªn c¬ së c¸c chÝnh s¸ch vµ kÕ ho¹ch cã s½n cña nhµ n−íc hoÆc c¸c ban ngµnh ®Þa ph−¬ng. ChiÕn l−îc m«i tr−êng kh«ng ph¶i lµ mét kÕ ho¹ch cøng nh¾c, mµ cÇn ®−îc liªn tôc bæ sung, n¾n chØnh khi cã nh÷ng vÊn ®Ò míi n¶y sinh. T− vÊn cho viÖc x©y dùng chiÕn l−îc m«i tr−êng ph¶i bao gåm nh÷ng ng−êi cã chøc tr¸ch vÒ m«i tr−êng, nh÷ng ng−êi bÞ ¶nh h−ëng bëi c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng, nh÷ng ng−êi kiÓm so¸t c¸c c«ng cô gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, nh÷ng ng−êi n¾m ®−îc th«ng tin vµ cã tr×nh ®é chuyªn m«n cao. C¸c vÊn ®Ò −u tiªn ®−îc lùa chän trªn c¬ së c©n nh¾c gi÷a tÝnh cÊp b¸ch cña vÊn ®Ò, tÝnh minh b¹ch vÒ chÝnh trÞ, kh¶ n¨ng tµi chÝnh, sù c©n b»ng c¸c quyÒn lîi chuyªn ngµnh vµ ®Þa ph−¬ng, n¨ng lùc cña c¸c c¬ quan sö dông ®Çu t−. Sù thiÕu th«ng tin, thiÕu minh b¹ch chÝnh trÞ, nguy c¬ phøc t¹p hãa vÊn ®Ò khi cã sù tham gia cña céng ®ång, søc Ðp cña c¸c nhãm quyÒn lîi hïng m¹nh ë ®Þa ph−¬ng hoÆc khu vùc, thiÕu t«n träng c¸c −u tiªn m«i tr−êng cña c¸c c¬ quan ®Þa ph−¬ng... lµ nh÷ng trë ng¹i ®¸ng kÓ trong s¾p xÕp c¸c vÊn ®Ò −u tiªn. §Ó ®¶m b¶o triÓn khai thµnh c«ng chiÕn l−îc m«i tr−êng cÇn thiÕt ph¶i lång ghÐp c¸c môc tiªu m«i tr−êng vµo c¸c môc ®Ých ph¸t triÓn réng h¬n, nh− c¸c dù ¸n vµ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn ngµnh, c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ më. C¸c môc tiªu m«i tr−êng trong chiÕn l−îc cÇn mang tÝnh hiÖn thùc, cè g¾ng g¾n kÕt víi viÖc gi¶m chi phÝ hoÆc t¨ng c−êng s¶n xuÊt. Nguån tµi chÝnh cho thùc thi ch−¬ng tr×nh cã thÓ ®−îc huy ®éng tõ ng©n s¸ch, ®ãng gãp cña ng−êi g©y « nhiÔm, phÝ m«i tr−êng do ng−êi h−ëng dÞch vô m«i tr−êng ®ãng gãp, tµi trî cña c¸c tæ chøc c¸ nh©n; cã thÓ thµnh lËp quü m«i tr−êng quèc gia vµ ®Þa ph−¬ng. 3.3. ChÝnh s¸ch m«i tr−êng ChÝnh s¸ch m«i tr−êng lµ c¸c quy ®Þnh cña c¬ quan hµnh chÝnh quèc gia hoÆc céng ®ång nh»m sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. ChÝnh s¸ch cã thÓ cã d¹ng v¨n b¶n ph¸p quy (d−íi luËt) hoÆc ë d¹ng bÊt thµnh v¨n. ChÝnh s¸ch m«i tr−êng ph¶i ®−îc ban hµnh vµ thùc hiÖn hîp hiÕn, hîp ph¸p vµ thèng nhÊt, ®¶m b¶o c¸c nguyªn t¾c: 209
(1) Ng−êi g©y « nhiÔm vµ hÖ qu¶ xÊu ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm chi phÝ xö lý « nhiÔm, kh¾c phôc hËu qu¶ vµ ®Òn bï thiÖt h¹i. (2) Hîp t¸c gi÷a c¸c ®èi t¸c vµ cã sù tham gia cña céng ®ång. (3) Nguyªn t¾c phßng ngõa. Th«ng th−êng cã mét chÝnh s¸ch m«i tr−êng tèt quan träng h¬n lµ cã nhiÒu chÝnh s¸ch m«i tr−êng. Do ®ã cÇn chän −u tiªn c¸c vÊn ®Ò bøc xóc ®Ó ra quyÕt ®Þnh. §èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, c¸c vÊn ®Ò cÇn ®−îc −u tiªn lµ: kh¾c phôc nh÷ng ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng ®Õn søc khoÎ vµ n¨ng suÊt lao ®éng nh− « nhiÔm n−íc, kh«ng khÝ ë ®« thÞ, qu¶n lý ®Êt ®ai, rõng, tµi nguyªn n−íc; x©y dùng kÕ ho¹ch hµnh ®éng quèc gia vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng theo c¸c vÊn ®Ò −u tiªn, vÝ dô nh− kÕ ho¹ch hµnh ®éng b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam (QuyÕt ®Þnh 845/TTg ngµy 22/12/1995 cña Thñ t−íng ChÝnh phñ). Theo Ng©n hµng ThÕ giíi, kÕ ho¹ch hµnh ®éng toµn diÖn vÒ m«i tr−êng cho c¸c n−íc cã 5 yªu cÇu chÝnh: (1) c¬ cÊu luËt ph¸p râ rµng; (2) c¬ cÊu hµnh chÝnh thÝch hîp; (3) cã c¸c kü n¨ng vÒ chuyªn m«n; (4) ng©n s¸ch t−¬ng xøng; (5) ph©n quyÒn tr¸ch nhiÖm tèt ®i ®«i víi chuyÓn giao tµi chÝnh. 3.4. Qu¶n lý m«i tr−êng Qu¶n lý m«i tr−êng lµ bé m«n khoa häc cã môc ®Ých qu¶n lý vµ ®iÒu chØnh ho¹t ®éng cña con ng−êi dùa trªn sù tiÕp cËn cã hÖ thèng, cã tæ chøc, cã kÕ ho¹ch ®èi víi c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan víi con ng−êi; ®−îc thùc hiÖn b»ng tËp hîp c¸c c«ng cô kinh tÕ, x· héi, luËt ph¸p, c«ng nghÖ kü thuËt, h−íng tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng vµ sö dông hîp lý tµi nguyªn. Qu¶n lý m«i tr−êng sö dông c¸c kü thuËt sau: (1) Gi¸m s¸t m«i tr−êng vµ ra quyÕt ®Þnh. (2) LuËt vµ chÝnh s¸ch m«i tr−êng. (3) Hoµ gi¶i xung ®ét m«i tr−êng. (4) B¸o c¸o tæng quan m«i tr−êng. (5) C¸c kü thuËt hç trî nh− th«ng tin viÔn th¸m, m« h×nh to¸n lý, ®¸nh gi¸ nhanh. (6) C¸c c«ng cô kinh tÕ. (7) TruyÒn th«ng m«i tr−êng. 4. C¤NG NGHÖ, Kü THUËT BÒN V÷NG C«ng nghÖ lµ kiÕn thøc, kinh nghiÖm, quy tr×nh, thiÕt bÞ ®−îc sö dông trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi nh»m t¹o ra cña c¶i vËt chÊt vµ c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn sèng cña con ng−êi. Kü thuËt lµ tËp hîp c¸c c«ng nghÖ ®Ó s¶n xuÊt ra mét lo¹i s¶n phÈm 210
hµng ho¸ nhÊt ®Þnh nµo ®ã. C«ng nghÖ, kü thuËt bÒn v÷ng bao gåm c¸c lo¹i c«ng nghÖ vµ kü thuËt cho phÐp khai th¸c bÒn v÷ng c¸c lo¹i tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ x· héi, h−íng tíi viÖc x©y dùng x· héi ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Tuy ch−a cã c¸c tiªu chÝ ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh bÒn v÷ng cña c«ng nghÖ vµ kü thuËt bÒn v÷ng nh−ng mét sè môc tiªu c¬ b¶n cña c«ng nghÖ vµ kü thuËt bÒn v÷ng cã thÓ liÖt kª bao gåm: − Duy tr× l©u dµi c¸c d¹ng tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o cña tr¸i ®Êt (n¨ng l−îng, tµi nguyªn kho¸ng s¶n, gen di truyÒn, v.v.). − B¶o tån vµ duy tr× vÜnh h»ng c¸c d¹ng tµi nguyªn t¸i t¹o cña tr¸i ®Êt (n−íc ngät, ®Êt, sinh häc, rõng, biÓn, v.v.). − N©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng vÒ vËt chÊt cña con ng−êi (quèc gia vµ vïng l·nh thæ) theo 4 ®é ®o: ®é ®o kinh tÕ, ®é ®o m«i tr−êng, ®é ®o x· héi vµ ®é ®o v¨n ho¸. Mét sè h−íng ¸p dông cô thÓ cña c«ng nghÖ vµ kü thuËt bÒn v÷ng bao gåm: + C«ng nghÖ vµ kü thuËt t¹o ra c¸c nguån tµi nguyªn vµ n¨ng l−îng míi cho loµi ng−êi (vÝ dô nh− c¸c lo¹i c«ng nghÖ khai th¸c an toµn n¨ng l−îng ph¶n øng ph©n r· vµ tæng hîp h¹t nh©n, c«ng nghÖ vËt liÖu míi: gèm, chÊt dÎo, sîi tæng hîp tõ sîi cellulose sîi tõ ®Êt ®¸, sîi thuû tinh). + C«ng nghÖ khai th¸c c¸c nguån tµi nguyªn kh«ng truyÒn thèng vµ khã tiÕp cËn (nh−: c«ng nghÖ khai th¸c n¨ng l−îng mÆt trêi, n¨ng l−îng thñy triÒu, n¨ng l−îng lßng ®Êt, c«ng nghÖ khÝ hãa than...). + C«ng nghÖ khai th¸c bÒn v÷ng c¸c nguån tµi nguyªn n¨ng l−îng s¹ch (nh− c«ng nghÖ vµ kü thuËt khai th¸c n¨ng l−îng giã dïng trong giao th«ng, s¶n xuÊt ®iÖn d©n dông, chÕ biÕn nguyªn vËt liÖu, c«ng nghÖ vµ kü thuËt s¶n xuÊt thuû ®iÖn v.v.). + C«ng nghÖ gi¶m tiªu dïng nguyªn liÖu vµ n¨ng l−îng (vÝ dô: c«ng nghÖ vµ kü thuËt t¨ng c−êng hiÖu qu¶ ®èt cñi, than, dÇu, gi¶m tiªu thô nguyªn liÖu trong ngµnh luyÖn kim, ho¸ chÊt, s¶n xuÊt vËt liÖu x©y dùng v.v.). + C«ng nghÖ vµ kü thuËt xanh vÝ dô: kü thuËt xö lý cuèi ®−êng èng nh»m ph©n t¸n phÕ th¶i, xö lý vµ tiªu huû chÊt th¶i, kü thuËt gi¶m thiÓu chÊt th¶i « nhiÔm., c«ng nghÖ s¹ch vµ s¶n phÈm s¹ch. + C«ng nghÖ sinh häc trong n«ng nghiÖp (vÝ dô: c«ng nghÖ vµ kü thuËt lai t¹o gièng c©y trång vµ vËt nu«i, canh t¸c hoÆc nu«i trång c©y vµ con, chÕ biÕn vµ b¶o qu¶n s¶n phÈm n«ng nghiÖp). + C«ng nghÖ vµ kü thuËt gen, lµ mét d¹ng ®Æc biÖt cña c«ng nghÖ sinh häc, dùa trªn viÖc nghiªn cøu kh¶ n¨ng thay ®æi ®Æc ®iÓm cña gen gèc b»ng c¸c t¸c ®éng ngo¹i lai hoÆc cÊy ghÐp gen tõ loµi sinh vËt nµy sang loµi sinh vËt kh¸c. B¶ng 9.1 liÖt kª mét sè s¶n phÈm mong muèn vµ kh«ng mong muèn cña c«ng nghÖ gen. 211
B¶ng 9.1. S¶n phÈm mong muèn vµ kh«ng mong muèn cña c«ng nghÖ gen C¸c s¶n phÈm mong muèn 1. C©y l−¬ng thùc kh¸ng bÖnh do virus vµ nÊm 2. C©y l−¬ng thùc kh¸ng c«n trïng 3. C¸c v¾c xin phßng c¸c bÖnh ë vËt nu«i 4. T¨ng c−êng thµnh phÇn chÊt dinh d−ìng ë c©y l−¬ng thùc 5. Sö dông c¸c gièng c©y trång vËt nu«i ph¸t triÓn nhanh ®Ó c¶i tiÕn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp 6. C©y l−¬ng thùc chÞu h¹n 7. C©y l−¬ng thùc chÞu mÆn 8. C©y l−¬ng thùc chèng chÞu nhiÖt ®é 9. Cè ®Þnh ®¹m ë ng«, lóa vµ lóa m× 10. Thuèc b¶o vÖ thùc vËt khái bÖnh vµ s©u bä 11. Ph¸t triÓn c¸c c©y l−¬ng thùc l©u n¨m 12. C¶i tiÕn c¸c lo¹i thuèc trõ s©u cho c©y trång nh− “neem” 13. T¸i chÕ c¶i tiÕn c¸c chÊt th¶i ®éc h¹i nh− c¸c s¶n phÈm phô cña TNT C¸c s¶n phÈm kh«ng mong muèn 1. Hormon t¨ng tr−ëng ë bß (BGH) cho bß s÷a 2. Gen ng−êi ®−îc cÊy ghÐp sang lîn, sang c¸c lo¹i gia sóc kh¸c vµ c©y trång 3. Gen ng−êi ®−îc cÊy ghÐp sang bÊt kú lo¹i l−¬ng thùc nµo 4. øng dông BT trong nhiÒu mïa vô liªn tôc 5. C¸c vi khuÈn qua xö lý gen gióp kiÓm so¸t sinh häc c«n trïng ®· ®−îc kiÓm so¸t mét c¸ch tù nhiªn vµ hiÖu qu¶ (VD: lo¹i virus ë Tricoplusiani) 6. §−a ra sö dông c¸c vi sinh vËt b¶n thÓ ®· ®−îc xö lý gen 7. Sù ®Ò kh¸ng thuèc trõ s©u vµ thuèc diÖt cá ë c©y l−¬ng thùc ngo¹i trõ mét sè tr−êng hîp cá d¹i ký sinh ë thÕ giíi thø III. 8. C¸c ho¸ chÊt ®éc sinh ra trong l−¬ng thùc vµ c©y thøc ¨n cho gia sóc 9. C¸c kü thuËt c«ng nghÖ sinh häc trong t−¬ng lai lµm gia t¨ng c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ -x· héi trong x· héi cã thÓ g©y hËu qu¶ cßn lín h¬n lîi Ých cña nã (VD: BGH xem ®iÓm 1 ë phÇn tr−íc) 10. C¸c gen ®−îc ®−a vµo trong c©y l−¬ng thùc cã thÓ sÏ chuyÓn sang víi c¸c loµi c©y d¹i gÇn víi loµi ®ã (VD: gen kh¸ng thuèc trõ s©u diÖt cá ë c©y c¶i ®−îc chuyÓn sang c©y gièng hä c¶i) 11. Sö dông c¸c lo¹i gen lµm gi¶m hµm l−îng dinh d−ìng cña hoa qu¶ hoÆc rau xanh 212
+ C«ng nghÖ vµ kü thuËt xö lý chÊt th¶i, t¸i quay vßng vµ t¸i chÕ chÊt th¶i (vÝ dô: c«ng nghÖ xö lý n−íc th¶i vµ sö dông n−íc th¶i sinh ho¹t ®Ó nu«i trång thuû h¶i s¶n, c«ng nghÖ ®èt r¸c tËn dông n¨ng l−îng ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y, c«ng nghÖ chÕ biÕn r¸c th¶i sinh ho¹t nguån gèc h÷u c¬ thµnh ph©n Compost, c«ng nghÖ s¶n xuÊt khÝ biogas). + C«ng nghÖ vµ kü thuËt xö lý, phôc håi m«i tr−êng, vÝ dô: c«ng nghÖ vµ kü thuËt thay thÕ vËt liÖu x©y dùng g©y « nhiÔm m«i tr−êng, s¶n xuÊt ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt Ýt g©y « nhiÔm m«i tr−êng, thay thÕ c¸c thiÕt bÞ g©y « nhiÔm m«i tr−êng, c«ng nghÖ vµ kü thuËt xö lý « nhiÔm dÇu, « nhiÔm phãng x¹ trong ®Êt vµ n−íc, xö lý c¸c hå bÞ phó d−ìng, bÞ acid ho¸ vµ c«ng nghÖ ®iÒu chØnh c©n b»ng sinh th¸i cña c¸c vïng ®Êt n−íc vµ hÖ sinh th¸i. 5. QU¶N Lý BÒN V÷NG TµI NGUY£N T¸I T¹O Vµ KH¤NG T¸I T¹O 5.1. C¬ së khoa häc cña viÖc qu¶n lý khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn Tµi nguyªn thiªn nhiªn bao gåm c¸c d¹ng n¨ng l−îng, vËt chÊt, th«ng tin tù nhiªn, tån t¹i kh¸ch quan ngoµi ý muèn cña con ng−êi, cã gi¸ trÞ tù th©n mµ con ng−êi ®· biÕt hoÆc ch−a biÕt vµ con ng−êi cã thÓ sö dông ®−îc trong hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai ®Ó phôc vô cho sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi. HiÖn tr¹ng sö dông tµi nguyªn cña con ng−êi phô thuéc vµo tri thøc, tr×nh ®é khoa häc, c«ng nghÖ, kh¶ n¨ng tµi chÝnh, v¨n ho¸ truyÒn thèng, thãi quen, t«n gi¸o tÝn ng−ìng... TÝnh thèng nhÊt vµ cã quy luËt cña tù nhiªn ®ßi hái c¸c ho¹t ®éng khai th¸c tµi nguyªn m«i tr−êng ph¶i dùa trªn c¬ së: (1) HiÓu biÕt vµ cã thÓ vËn dông c¸c nguyªn lý sinh th¸i, quy luËt tù nhiªn ®Ó khai th¸c tèi −u tµi nguyªn, phßng tr¸nh, h¹n chÕ rñi ro vµ tai biÕn thiªn nhiªn; (2) HiÓu biÕt ®Çy ®ñ nguyªn nh©n g©y nªn c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng ®Ó phßng tr¸nh vµ øng xö hîp lý, h¹n chÕ vµ xö lý « nhiÔm m«i tr−êng. C¬ së triÕt häc cña mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi thiªn nhiªn kh¼ng ®Þnh sù phô thuéc cña con ng−êi vµ tù nhiªn vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn cña x· héi. Nã còng chøng tá vai trß ®iÒu khiÓn cã ý thøc cña con ng−êi trong mèi quan hÖ gi÷a hÖ x· héi vµ hÖ tù nhiªn, vai trß vµ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng v¨n ho¸ trong ph¸t triÓn. C¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng, h×nh thµnh mét c¸ch cã chän läc trong qu¸ tr×nh hÖ x· héi kh«ng ngõng t−¬ng t¸c víi hÖ tù nhiªn, tá ra cã tÝnh thÝch nghi phï hîp nhÊt ®Þnh víi ®iÒu kiÖn ®Þa ph−¬ng, cho phÐp hÖ x· héi khai th¸c bÒn v÷ng hÖ tù nhiªn cña m×nh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, ®Æc biÖt lµ khi d©n sè h¹n chÕ. Do ®ã, chóng ta cÇn b¶o vÖ vµ ph¸t huy vai trß cña ®a d¹ng v¨n ho¸, ph¸t huy bµi häc truyÒn thèng vÒ chung sèng hoµ b×nh, cïng tån t¹i víi thiªn nhiªn vµ n©ng cao hiÖu qu¶ cña tæ chøc x· héi c¸c cÊp trong ®iÒu chØnh hµnh vi ®Ó sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. 213
Tµi nguyªn thiªn nhiªn ®−îc ph©n thµnh 3 lo¹i: − Tµi nguyªn v« tËn, bao gåm n¨ng l−îng bøc x¹ mÆt trêi, thuû triÒu, ®Þa nhiÖt, sãng, giã... §©y lµ d¹ng tµi nguyªn cã kh¶ n¨ng cung cÊp rÊt l©u dµi, ®a phÇn thuéc lo¹i kh«ng chøa ®ùng nguy c¬ g©y « nhiÔm m«i tr−êng nªn cÇn ®−îc khai th¸c tèi ®a. Tuy nhiªn, do c−êng ®é cÊp cña c¸c lo¹i n¨ng l−îng nµy th−êng nhá, biÕn tr×nh cÊp biÕn ®éng phøc t¹p vµ kh«ng trïng pha víi nhu cÇu, c«ng nghÖ khai th¸c hiÖn nay ch−a hoµn thiÖn, tiªu tèn nhiÒu ®Êt ®ai, nªn ch−a ®−îc c¸c ®èi t−îng sö dông lùa chän. − Tµi nguyªn cã kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o, nh−: ®Êt thæ nh−ìng, sinh vËt, n−íc... Kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o cña c¸c lo¹i tµi nguyªn nµy lµ cã giíi h¹n vµ cã ®iÒu kiÖn, nghÜa lµ nÕu sö dông qu¸ giíi h¹n kh¶ n¨ng t¸i t¹o, hay lµm tæn th−¬ng c¸c ®iÒu kiÖn cÇn cho kh¶ n¨ng t¸i t¹o th× tµi nguyªn sÏ bÞ c¹n kiÖt. Nguyªn t¾c sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn nµy lµ: sö dông trong ph¹m vi kh¶ n¨ng t¸i t¹o vµ kh«ng lµm tæn th−¬ng c¸c ®iÒu kiÖn cÇn cho kh¶ n¨ng t¸i t¹o. − Tµi nguyªn kh«ng cã kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o: bao gåm c¸c lo¹i tµi nguyªn kho¸ng s¶n cã kh¶ n¨ng t¸i chÕ (nh− kim lo¹i) vµ c¸c kho¸ng s¶n kh«ng cã kh¶ n¨ng t¸i chÕ (phi kim, nhiªn liÖu ho¸ th¹ch), lµ tµi nguyªn bÞ gi¶m dÇn trong qu¸ tr×nh sö dông vµ cã nguy c¬ bÞ c¹n kiÖt. Nguyªn t¾c tiÕp cËn sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn nµy lµ: sö dông tiÕt kiÖm, hiÖu qu¶, tËn dông kh¶ n¨ng t¸i chÕ vµ t×m kiÕm c«ng nghÖ thay thÕ hîp lý. 5.2. Quy luËt tù nhiªn ®Þnh h−íng nguyªn t¾c qu¶n lý tµi nguyªn n−íc Tµi nguyªn n−íc h×nh thµnh theo l−u vùc, do vËy qu¶n lý tµi nguyªn n−íc kh«ng ®¬n thuÇn lµ qu¶n lý l−îng n−íc cã trong s«ng, mµ ph¶i b¶o vÖ toµn bé c¸c ®iÒu kiÖn h×nh thµnh dßng ch¶y trªn l−u vùc, nghÜa lµ qu¶n lý ph¸t triÓn, sö dông tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng theo l−u vùc. Tµi nguyªn n−íc cña mét ®Þa ph−¬ng bao gåm hai lo¹i chÝnh: nguån néi ®Þa, do m−a r¬i trªn vïng ®ã sinh ra vµ nguån ngo¹i lai, theo c¸c s«ng ch¶y vµo. ChÊt vµ l−îng n−íc ngo¹i lai kh«ng chÞu sù kiÓm so¸t trùc tiÕp cña ®Þa ph−¬ng, nªn nh÷ng chÝnh s¸ch dïng n−íc dùa vµo nguån cÊp nµy kh«ng ®¶m b¶o ®é an toµn vµ thµnh c«ng cao. Tµi nguyªn n−íc cã kh¶ n¨ng t¸i t¹o vÒ l−îng. Chu kú t¸i t¹o (®æi míi) cµng ng¾n gi¸ trÞ sö dông cña tµi nguyªn cµng cao. N−íc trong khÝ quyÓn vµ s«ng ngßi cã tèc ®é ®æi míi nhanh nhÊt, n−íc ngÇm n»m s©u vµ n−íc trong b¨ng tuyÕt vÜnh cöu cã tèc ®é ®æi míi chËm nhÊt. Møc sö dông mét lÇn l−îng n−íc, vÒ mÆt nguyªn t¾c, kh«ng ®−îc v−ît qu¸ kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o vÒ l−îng, tÝnh b»ng tæng l−îng dßng ch¶y cña khu vùc trong thêi gian ®ã. Tµi nguyªn n−íc biÕn ®éng mang tÝnh chu kú mïa vµ nhiÒu n¨m râ nÐt, do vËy møc trÇn l−îng khai th¸c theo thêi gian biÕn ®éng theo quy 214
luËt tù nhiªn. Kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt cña kho n−íc gióp ®iÒu chØnh trÇn møc khai th¸c æn ®Þnh vÒ b»ng trung b×nh (theo chu kú trän vÑn) trÇn møc khai th¸c tù nhiªn cña tµi nguyªn. TrÇn møc khai th¸c n−íc trong thuû vùc ph¶i ®¶m b¶o kh«ng lµm cho mùc n−íc s«ng xuèng d−íi møc thÊp nhÊt mµ hÖ sinh th¸i n−íc nãi riªng vµ hÖ sinh th¸i tù nhiªn l−u vùc nãi chung tån t¹i ®−îc, cã thÓ lÊy b»ng mùc n−íc trung b×nh th¸ng thÊp nhÊt øng víi nh÷ng tÇn suÊt nhÊt ®Þnh. Kh¶ n¨ng t¸i t¹o vÒ chÊt cña tµi nguyªn n−íc ®−îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh pha lo·ng, l¾ng ®äng, ph¸t t¸n vËt chÊt theo dßng trong chu tr×nh tuÇn hoµn, ph¶n øng ho¸ häc t¹o chÊt míi Ýt ®éc h¬n, biÕn ®æi sinh häc vµ tÝch luü sinh häc theo d©y chuyÒn thøc ¨n. Kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o vÒ chÊt phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm nguån cÊp, tèc ®é ®æi míi n−íc, ®Æc ®iÓm ho¸ lý, sinh khèi n−íc vµ c¸c qu¸ tr×nh ®éng lùc trong nã. Khai th¸c tèi −u kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch vÒ chÊt chØ thùc hiÖn ®−îc khi c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn æn ®Þnh vµ cÇn tho¶ m·n c¸c ®iÒu kiÖn: l−îng th¶i, c−êng ®é th¶i vµo thuû vùc kh«ng v−ît qu¸ kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch cña nã, thµnh phÇn chÊt th¶i chØ bao gåm nh÷ng chÊt kh«ng ®éc h¹i cho m«i tr−êng hoÆc nh÷ng chÊt mµ thuû vùc cã thÓ lµm s¹ch ®−îc. 5.3. Chu tr×nh vËt chÊt trong hÖ kinh tÕ vµ nguyªn t¾c qu¶n lý sö dông tµi nguyªn 3T (tiÕt kiÖm, t¸i sö dông, t¸i chÕ) Tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ mét ®Çu vµo quan träng cña c¸c hÖ kinh tÕ. Khi khai th¸c sö dông l−îng tµi nguyªn ∆N, mét phÇn sÏ tæn hao biÕn thµnh r¸c WN, phÇn cßn l¹i ®−îc ®−a vµo hÖ thèng s¶n xuÊt S. Tõ hÖ thèng s¶n xuÊt cã mét phÇn th¶i ra ngoµi thµnh r¸c WS, phÇn cßn l¹i t¹o thµnh hµng ho¸ ®−a vµo hÖ thèng tiªu thô D. Hµng ho¸ sau tiªu thô sÏ thµnh r¸c WD. Tæng chÊt th¶i tõ hÖ kinh tÕ ®−a vµo m«i tr−êng sÏ lµ W = WN + WS + WD. Theo ®Þnh luËt b¶o toµn vËt chÊt th× ∆N = W. M«i tr−êng cã kh¶ n¨ng tù ®ång ho¸ chÊt th¶i ë møc nhÊt ®Þnh Emt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, khi l−îng th¶i vµo m«i tr−êng kh«ng qu¸ lín: Khi Emt > W th× chÊt l−îng m«i tr−êng ®−îc ®¶m b¶o v× toµn bé l−îng th¶i ®−a ra m«i tr−êng sÏ bÞ ph©n huû vµ ®ång ho¸. Khi Emt < W th× chÊt l−îng m«i tr−êng sÏ bÞ suy tho¸i do chÊt th¶i kh«ng bÞ ®ång ho¸ tÝch luü ngµy cµng nhiÒu trong m«i tr−êng. HÖ kinh tÕ - sinh th¸i lµ mét hÖ thèng khÐp kÝn, trong ®ã bao gåm nhiÒu tiÓu hÖ, bé phËn; VËt chÊt th¶i ra cña mét tiÓu hÖ, c«ng ®o¹n nµy cã thÓ trë thµnh ®Çu vµo cña mét tiÓu hÖ hay c«ng ®o¹n kh¸c. Do ®ã, vÒ nguyªn t¾c, trong mçi c«ng ®o¹n th¶i ®Òu cã nh÷ng c¬ héi tËn dông, t¸i chÕ, t¸i sö dông, quay vßng sö dông t¹o ra hai xu thÕ lîi Ých c¬ b¶n: gi¶m nhu cÇu khai th¸c tµi nguyªn tõ ∆N xuèng cßn ∆N = ∆N - nTTT vµ gi¶m l−îng th¶i (W = WNT + WST + WDT < ∆N). ViÖc gi¶m l−îng th¶i mét mÆt gi¶m nguån g©y « nhiÔm m«i tr−êng nãi chung, mÆt kh¸c khi l−îng th¶i nhá th× t¸c ®éng cña nã tíi c¸c quy luËt tù nhiªn chi phèi qu¸ tr×nh tù lµm s¹ch m«i tr−êng sÏ gi¶m, c¸c chøc n¨ng tù nhiªn cña m«i tr−êng cã c¬ héi ®−îc duy tr× vµ ph¸t huy (xem thªm h×nh 9.2). 215
Kh¶ n¨ng t¸i sö dông tµi nguyªn bÞ h¹n chÕ bëi ®Þnh luËt nhiÖt ®éng häc hai, ph¸t biÓu nh− sau: Mçi qu¸ tr×nh vËt lý hay c«ng nghÖ ®Òu dÉn ®Õn sù suy gi¶m n¨ng l−îng vµ vËt chÊt tõ nh÷ng d¹ng tËp trung sang nh÷ng d¹ng kÐm tËp trung h¬n. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ: (1) Trong hÖ kinh tÕ vËt chÊt sau mçi c«ng ®o¹n sö dông bÞ ph¸t t¸n vµ ph¶i chi phÝ mét l−îng tiÒn vµ n¨ng l−îng nhÊt ®Þnh ®Ó thu gom chóng. (2) VËt liÖu dïng ®Ó s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm bÞ suy tho¸i khi t¸i chÕ l¹i nhiÒu lÇn, do vËy sè lÇn t¸i chÕ lµ cã h¹n. (3) N¨ng l−îng trong qu¸ tr×nh sö dông bÞ suy gi¶m tõ d¹ng hµm l−îng cao sang d¹ng hµm l−îng thÊp h¬n, do vËy kh«ng thÓ t¸i sö dông toµn bé n¨ng l−îng ®· tiªu thô. S¶n xuÊt Tiªu thô Tµi nguyªn ∆N D D TN WN WS WD WNT WST WDT W = WNT + WST + WDT R¸c th¶i g©y « nhiÔm m«i H×nh 9.2. S¬ ®å dßng tµi nguyªn trong hÖ kinh tÕ tr−êng 216
5.4. C«ng cô qu¶n lý tµi nguyªn 5.4.1. C¸c nguyªn t¾c ®¹o ®øc míi Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ sù ph¸t triÓn mang tÝnh ®¹o ®øc, nã ®ßi hái cã nh÷ng thay ®æi quan träng mang tÝnh ®Þnh h−íng trong quan niÖm còng nh− hµnh vi liªn quan ®Õn khai th¸c, sö dông tµi nguyªn m«i tr−êng, do vËy cÇn thiÕt ph¶i cã nh÷ng nguyªn t¾c ®¹o ®øc míi dùa trªn nÒn t¶ng khoa häc cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng nh− phÇn trªn ®· tr×nh bµy. 5.4.2. C«ng cô luËt ph¸p LuËt ph¸p quèc tÕ lµ c¸c v¨n kiÖn quèc tÕ ®−îc ký kÕt gi÷a c¸c quèc gia mét c¸ch tù nguyÖn, nh»m Ên ®Þnh, söa ®æi hoÆc huû bá nh÷ng quyÒn vµ nghÜa vô ®èi víi nhau, cã néi dung phï hîp víi nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n ®−îc thõa nhËn réng r·i cña luËt quèc tÕ hiÖn ®¹i. C¸c v¨n b¶n luËt ph¸p quèc tÕ liªn quan ®Õn qu¶n lý tµi nguyªn m«i tr−êng hiÖn nay gåm: (1) HiÕn ch−¬ng: lµ mét lo¹i ®iÒu −íc quèc tÕ nhiÒu bªn, Ên ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c lín trong quan hÖ gi÷a c¸c n−íc víi nhau. (2) C«ng −íc: lµ nh÷ng ®iÒu −íc quèc tÕ cã tÝnh chuyªn m«n. (3) NghÞ ®Þnh th−: lµ v¨n kiÖn dïng ®Ó gi¶i thÝch bæ sung, söa ®æi mét ®iÒu −íc quèc tÕ ®· ®−îc ký kÕt, hoÆc ®Ó Ên ®Þnh nh÷ng biÖn ph¸p cô thÓ thùc hiÖn c¸c hiÖp −íc, hiÖp ®Þnh nµo ®ã. (4) Tuyªn bè chung: lµ v¨n kiÖn ghi nhËn nh÷ng tho¶ thuËn hai hay nhiÒu n−íc vÒ nh÷ng nguyªn t¾c hoÆc ph−¬ng h−íng hµnh ®éng chung ®èi víi mét vÊn ®Ò quèc tÕ nµo ®ã. (5) Tho¶ −íc: lµ ®iÒu −íc quèc tÕ cã tÝnh chuyªn m«n trong mét khu vùc. (6) HiÖp ®Þnh: lµ lo¹i ®iÒu −íc quèc tÕ Ên ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c vµ nh÷ng biÖn ph¸p hµnh chÝnh nh»m gi¶i quyÕt mét quan hÖ cô thÓ nµo ®ã gi÷a hai hay nhiÒu n−íc. TÝnh ®Õn cuèi 1992 ®· cã 840 v¨n b¶n ph¸p lý quèc tÕ vÒ m«i tr−êng hoÆc liªn quan ®Õn m«i tr−êng ®−îc ký kÕt. LuËt vµ chÝnh s¸ch qu¶n lý tµi nguyªn, m«i tr−êng quèc gia lµ c¸c quy t¾c øng xö m«i tr−êng do c¸c c¬ quan Nhµ n−íc ban hµnh, nh»m ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi, t¹o ra khu«n mÉu øng xö thèng nhÊt trong lÜnh vùc sö dông, khai th¸c tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Nguyªn t¾c chñ ®¹o cña viÖc ban hµnh vµ thùc thi luËt vµ chÝnh s¸ch lµ: (1) Hîp hiÕn, hîp ph¸p vµ thèng nhÊt. (2) Ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i tr¶ tiÒn. (3) Phßng bÖnh h¬n ch÷a bÖnh. (4) Hîp t¸c gi÷a c¸c ®èi t¸c. 217
(5) Sù tham gia cña céng ®ång. ViÖt Nam cã c¸c v¨n b¶n luËt ph¸p vÒ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng sau: LuËt B¶o vÖ M«i tr−êng (1994), LuËt B¶o vÖ vµ Ph¸t triÓn rõng (1991), LuËt §Êt ®ai (1993), LuËt DÇu khÝ (1993), LuËt Kho¸ng s¶n (1996), LuËt Tµi nguyªn n−íc (1998), Ph¸p lÖnh vÒ Thu thuÕ tµi nguyªn (1989), Ph¸p lÖnh Nu«i trång thuû s¶n. 5.4.3. C«ng cô kinh tÕ qu¶n lý tµi nguyªn − QuyÒn së h÷u tµi nguyªn: quyÒn së h÷u lµ c¬ së quan träng cho viÖc sö dông cã hiÖu qu¶ tµi nguyªn. Khi quyÒn së h÷u ®−îc x¸c ®Þnh râ rµng, mang tÝnh ®éc chiÕm, ®−îc ®¶m b¶o, dµi h¹n, cã thÓ chuyÓn nh−îng vµ cã tÝnh c−ìng chÕ th× chØ cã chñ së h÷u míi cã quyÒn khai th¸c tµi nguyªn. Khi tµi nguyªn kh«ng thuéc së h÷u riªng, vÝ dô nh− c¸c ng− tr−êng trªn biÓn sÏ x¶y ra nh÷ng kh¶ n¨ng sau: nÕu lîi nhuËn khai th¸c tµi nguyªn lín, chi phÝ khai th¸c thÊp trong khi gi¸ b¸n cao th× nh÷ng ng−êi míi sÏ bÞ cuèn hót vµo khai th¸c, g©y khã kh¨n cho viÖc kiÓm so¸t khai th¸c theo quy luËt sinh th¸i vµ b¶o vÖ m«i tr−êng, dÔ g©y c¹n kiÖt tµi nguyªn (vÝ dô nh− viÖc b¾t voi); khi lîi Ých khai th¸c tµi nguyªn kh«ng lín h¬n lîi Ých trung b×nh tõ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ kh¸c trong khu vùc, viÖc khai th¸c tµi nguyªn kh«ng nh÷ng kh«ng hÊp dÉn thªm ®−îc ng−êi míi, mµ cßn khiÕn mét sè ng−êi tõ bá khai th¸c. Râ rµng, nghÌo khã, mÆt b»ng kinh tÕ thÊp lµ nh÷ng nguy c¬ lín g©y c¹n kiÖt tµi nguyªn ®Þa ph−¬ng. Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ më cöa, tµi nguyªn kh«ng cã chñ së h÷u riªng vµ ®Ó b¶o vÖ, khai th¸c hîp lý tµi nguyªn th× mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p cÇn lµ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo. − ThuÕ tµi nguyªn: tr−íc ®©y lµ lo¹i thuÕ ®iÒu tiÕt thu nhËp trong ho¹t ®éng khai th¸c tµi nguyªn. §Ó b¶o vÖ tµi nguyªn, cã thÓ sö dông thuÕ tµi nguyªn nh− mét c«ng cô gióp ®iÒu chØnh møc ®é khai th¸c kh«ng v−ît qu¸ ng−ìng mong muèn. Mét sè c«ng cô kinh tÕ cã vai trß gióp b¶o vÖ m«i tr−êng nªn còng cã ý nghÜa tÝch cùc ®èi víi b¶o vÖ tµi nguyªn, ®ã lµ: − ThuÕ m«i tr−êng: lµ kho¶n thu vµo ng©n s¸ch nhµ n−íc nh»m ®iÒu tiÕt c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng quèc gia, g©y quü ®Ó tµi trî cho ho¹t ®éng (thuÕ « nhiÔm ®Ó xö lý hoÆc ®Òn bï « nhiÔm), bï ®¾p c¸c chi phÝ x· héi ph¶i bá ra ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng nh−: chi phÝ y tÕ, nghØ ch÷a bÖnh, phôc håi m«i tr−êng, phôc håi tµi nguyªn, xö lý vµ ng¨n ngõa « nhiÔm... vµ còng lµ h×nh thøc h¹n chÕ mét s¶n phÈm hay ho¹t ®éng kh«ng cã lîi, thóc ®Èy thay ®æi mÆt hµng, c¸ch s¶n xuÊt (®¸nh thuÕ cao vµo c¸c hµng ho¸ g©y « nhiÔm trong s¶n xuÊt hoÆc tiªu dïng), khuyÕn khÝch c¸c ho¹t ®éng tÝch cùc (gi¶m thuÕ cho c¸c s¶n phÈm t¸i chÕ, t¨ng thuÕ c¸c hµng ho¸ tiªu thô tµi nguyªn gèc, tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o...). − PhÝ m«i tr−êng: lµ kho¶n thu cña nhµ n−íc nh»m bï ®¾p mét phÇn chi phÝ th−êng xuyªn vµ kh«ng th−êng xuyªn vÒ x©y dùng, b¶o d−ìng, tæ chøc qu¶n lý 218
hµnh chÝnh cña nhµ n−íc ®èi víi ho¹t ®éng cña ng−êi nép thuÕ, vÝ dô nh− phÝ xö lý n−íc th¶i, khÝ th¶i, ch«n lÊp vµ phôc håi m«i tr−êng trªn b·i r¸c... PhÝ m«i tr−êng cã vai trß quan träng nhÊt trong kiÓm so¸t « nhiÔm c«ng nghiÖp. PhÝ m«i tr−êng cã thÓ ®−îc thu dùa vµo: l−îng chÊt « nhiÔm th¶i ra m«i tr−êng, møc tiªu thô nguyªn nhiªn liÖu g©y « nhiÔm, tæng doanh thu hoÆc tæng s¶n l−îng hµng ho¸, lîi nhuËn cña doanh nghiÖp. − LÖ phÝ m«i tr−êng: lµ kho¶n thu cã tæ chøc, b¾t buéc ®èi víi c¸c c¸ nh©n, ph¸p nh©n ®−îc h−ëng mét lîi Ých hoÆc sö dông mét dÞch vô nµo ®ã do nhµ n−íc cung cÊp, vÝ dô lÖ phÝ vÖ sinh m«i tr−êng, thu gom r¸c, gi¸m s¸t thanh tra m«i tr−êng, cÊp giÊy phÐp m«i tr−êng... − Ph¹t « nhiÔm: møc ph¹t hµnh chÝnh ®¸nh vµo c¸c vi ph¹m m«i tr−êng, ®−îc quy ®Þnh cao h¬n chi phÝ ng¨n ngõa ph¸t sinh « nhiÔm, nh»m môc tiªu võa r¨n ®e ®èi t−îng vi ph¹m, võa cã kinh phÝ cho kh¾c phôc « nhiÔm. − C«ta th¶i (®Þnh møc th¶i cho phÐp): møc th¶i cho phÐp ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së kh¶ n¨ng tiÕp nhËn chÊt th¶i cña m«i tr−êng, ®−îc chia thµnh c¸c ®Þnh møc (c«ta) vµ ph©n phèi cho c¸c c¬ së ®−îc quyÒn ph¸t th¶i trong khu vùc. C¸c c¬ së nµy chØ ®−îc quyÒn ph¸t x¶ theo h¹n ng¹ch, nÕu v−ît qu¸ sÏ bÞ xö ph¹t. Trong thùc tÕ, nhu cÇu x¶ th¶i cña c¸c c¬ së lµ kh¸c nhau vµ thay ®æi theo nhÞp ®é s¶n xuÊt; Mét sè c¬ së cã c«ng nghÖ xö lý chÊt th¶i sÏ kh«ng cã nhu cÇu x¶ th¶i tù do. Tõ ®ã xuÊt hiÖn c¸c kh¶ n¨ng thõa hoÆc thiÕu quyÒn ph¸t x¶ theo ®Þnh møc, dÉn tíi h×nh thµnh thÞ tr−êng mua b¸n quyÒn ®−îc x¶ th¶i, t¹o ra hiÖu qu¶ kinh tÕ tèi −u cho khu vùc. − Ký quü vµ hoµn tr¶: ¸p dông cho c¸c ngµnh kinh tÕ dÔ g©y « nhiÔm m«i tr−êng trÇm träng nh− khai th¸c tµi nguyªn kho¸ng s¶n. Kho¶n ký quü ph¶i lín h¬n hoÆc xÊp xØ kinh phÝ cÇn thiÕt ®Ó xö lý, kh¾c phôc « nhiÔm m«i tr−êng trong tr−êng hîp rñi ro. Nã sÏ ®−îc tr¶ l¹i khi nguy c¬ « nhiÔm kh«ng cßn. − Nh·n sinh th¸i: danh hiÖu cña c¸c tæ chøc m«i tr−êng dµnh cho c¸c s¶n phÈm cã sö dông nh÷ng c«ng nghÖ hoÆc gi¶i ph¸p th©n m«i tr−êng, nh»m cung cÊp th«ng tin vµ khuyÕn c¸o ng−êi tiªu dïng lùa chän hµng ho¸ v× môc tiªu b¶o vÖ m«i tr−êng. − Trî cÊp m«i tr−êng: cÊp ph¸t ng©n s¸ch cho nghiªn cøu khoa häc, triÓn khai c«ng nghÖ, ¸p dông kü thuËt míi, khuyÕn khÝch vÒ thuÕ vµ l·i suÊt vay vèn, qu¶n lý m«i tr−êng, kiÓm so¸t m«i tr−êng, gi¸o dôc m«i tr−êng... Trî cÊp tµi chÝnh cã thÓ t¹o ra c¸c kh¶ n¨ng gi¶m thiÓu « nhiÔm, nh−ng kh«ng khuyÕn khÝch doanh nghiÖp ®Çu t− cho m«i tr−êng, kh«ng t¹o ra c¹nh tranh b×nh ®¼ng vµ tiªu tèn ng©n s¸ch. − Quü m«i tr−êng: ®−îc thµnh lËp tõ c¸c nguån kinh phÝ kh¸c nhau, nh− ng©n s¸ch nhµ n−íc, ®ãng gãp cña c¸c c¬ së s¶n xuÊt kinh doanh, ®ãng gãp tù nguyÖn, ®ãng gãp tõ c¸c c«ng cô kinh tÕ m«i tr−êng kh¸c, hç trî ph¸t triÓn tõ n−íc ngoµi...; Dïng chi khuyÕn khÝch c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng. HiÖn cã quü m«i tr−êng toµn cÇu GEF víi kinh phÝ ho¹t ®éng hµng n¨m kho¶ng 2-3 tû USD. 219
5.4.4. C«ng cô kü thuËt qu¶n lý m«i tr−êng C«ng cô nµy bao gåm: thiÕt bÞ ®o ®¹c kiÓm so¸t m«i tr−êng, xö lý chÊt th¶i, c«ng nghÖ, kü thuËt bÒn v÷ng... Tiªu chuÈn ISO 14001, do Tæ chøc Tiªu chuÈn Quèc tÕ (ISO) ban hµnh, lµ bé tiªu chuÈn vÒ thùc hiÖn qu¶n lý m«i tr−êng trong ho¹t ®éng kinh doanh cña ISO, ®· cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc tíi kiÓm so¸t « nhiÔm m«i tr−êng. 5.4.5. Qu¶n lý hµnh chÝnh vÒ m«i tr−êng X©y dùng c¸c chÝnh s¸ch m«i tr−êng, quy ho¹ch m«i tr−êng, ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng v× m«i tr−êng, ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng, x©y dùng bé tiªu chuÈn m«i tr−êng. BµI TËP T×NH HUèNG Môc tiªu 1. ¸p dông ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong t×nh huèng thùc tÕ. 2. Ph©n tÝch ®−îc mèi quan hÖ gi÷a viÖc sö dông kh«ng bÒn v÷ng c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ suy tho¸i m«i tr−êng. 3. §Ò xuÊt ®−îc nh÷ng chiÕn l−îc kh¶ thi ®Ó gi¶m thiÓu nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña con ng−êi lªn m«i tr−êng vµ søc khoÎ céng ®ång. T×nh huèng Th¸ng 3 vµ th¸ng 5 n¨m 2002, hai vô ch¸y rõng lín ®· x¶y ra lµm huû ho¹i kho¶ng 5000 hecta rõng trµm ë miÒn Nam, ViÖt Nam. Mét c«ng ty lín cña Mü ®ang ®Ò xuÊt mét kÕ ho¹ch cho dù ¸n ph¸t triÓn t¹i khu rõng trµm nµy. KÕ ho¹ch ®Ò xuÊt x©y dùng trªn khu vùc rõng võa bÞ ch¸y 2 lµng víi d©n sè khoµng 10.000 d©n, mét diÖn tÝch khoµng 1000 hÐc ta dµnh cho trång c©y keo lai vµ 1000 hÐc ta nu«i t«m xuÊt khÈu sang thÞ tr−êng Hång K«ng. ChÝnh phñ ViÖt Nam rÊt quan t©m tíi ®Ò c−¬ng cña dù ¸n nµy nh−ng còng ®ang c©n nh¾c vÒ nh÷ng t¸c ®éng tiÒm tµng cña dù ¸n lªn sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña khu rõng. ChÝnh v× vËy, chÝnh phñ yªu cÇu c¸c chuyªn gia vÒ lÜnh vùc ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®Õn tõ Tr−êng §¹i häc Y tÕ c«ng céng xem xÐt ®Ò c−¬ng vµ b¸o c¸o l¹i víi chÝnh phñ vÒ nh÷ng t¸c ®éng cña dù ¸n lªn m«i tr−êng, con ng−êi vµ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. B¹n lµ nh÷ng chuyªn gia ®Õn tõ Tr−êng §¹i häc Y tÕ c«ng céng vµ b¹n sÏ b¸o c¸o víi ChÝnh phñ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy. Trong b¸o c¸o cña b¹n, h·y xem xÐt nh÷ng c©u hái sau ®©y: 220