Giáo trình Tâm lý học nghề nghiệp

Chia sẻ: Thiem Huu | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:218

Thêm vào BST

Báo xấu

303
lượt xem 99
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tâm lý học đại cương, tâm lý học sư phạm và nghề nghiệp, tâm lý học giáo dục nghề nghiệp là những nội dung chính trong 3 phần của giáo trình "Tâm lý học nghề nghiệp". Mời các bạn cùng tham khảo nội dung giáo trình để có thêm tài liệu phục vụ nhu cầu học tập và nghiên cứu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Tâm lý học nghề nghiệp

phÇn I: T©m lý häc ®¹i c−¬ng (General Psychology) Ch−¬ng I: Nh÷ng vÊn ®Ò chung cña T©m lý häc I. T©m lý häc lμ mét khoa häc 1. Kh¸i qu¸t vÒ t©m lý (Psyche) a. T©m lý lµ g×? §êi sèng t©m lý cña con ng−êi ®−îc bao gåm nhiÒu hiÖn t−îng phong phó, ®a d¹ng, phøc t¹p nh− c¶m gi¸c, tri gi¸c, trÝ nhí, t− duy, t−ëng t−ëng, t×nh c¶m, ý chÝ, khÝ chÊt, n¨ng lùc, lý t−ëng, niÒm tin..v.v… Trong tiÕng ViÖt, thuËt ng÷ “t©m lý”, “t©m hån” ®· cã tõ l©u. Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt (1988) ®Þnh nghÜa mét c¸ch tæng qu¸t r»ng: “t©m lý” lµ ý nghÜ, t×nh c¶m… lµm thµnh ®êi sèng néi t©m, thÕ giíi bªn trong cña con ng−êi. Theo nghÜa ®êi th−êng th× tõ “t©m” ®−îc dïng víi c¸c côm tõ “nh©n t©m”, “t©m ®¾c”, “t©m ®Þa”, “t©m can”… cã nghÜa nh− ch÷ “lßng”, thiªn vÒ t×nh c¶m, cßn ch÷ “hån” l¹i dïng diÔn ®¹t t− t−ëng, tinh thÇn, ý thøc, ý chÝ… cña con ng−êi. “T©m hån”, lu«n ®−îc g¾n víi thÓ x¸c. Nãi mét c¸ch tæng qu¸t nhÊt, kh¸i niÖm t©m lý bao gåm tÊt c¶ nh÷ng hiÖn t−îng tinh thÇn ®ang x¶y ra trong ®Çu ãc con ng−êi. C¸c hiÖn t−îng nµy lu«n tån t¹i g¾n liÒn vµ ®iÒu hµnh mäi ho¹t ®éng còng nh− quan hÖ cña con ng−êi. C¸c hiÖn t−îng t©m lý lu«n cã vai trß quan träng ®Æc biÖt trong ®êi sèng cña con ng−êi còng nh− trong quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con ng−êi vµ c¶ x· héi. T©m lý lµ mét lo¹i hiÖn t−îng tinh thÇn ®−îc n¶y sinh trong n·o cña chñ thÓ, do sù t¸c ®éng cña thÕ giíi kh¸ch quan vµo n·o mµ sinh ra, cã t¸c dông ®Þnh h−íng, chuÈn bÞ, ®iÒu khiÓn toµn bé ho¹t ®éng còng nh− giao tiÕp cña hä. TÝnh chÊt cña t©m lý mang tÝnh chñ quan trong néi dung vµ h×nh thøc biÓu hiÖn. Nã lu«n sèng ®éng trong ®êi sèng tinh thÇn cña mäi chñ thÓ. b. Chøc n¨ng cña t©m lý - T©m lý cã chøc n¨ng ph¶n ¸nh thùc t¹i ®Ó ®em l¹i cho chñ thÓ nh÷ng hiÓu biÕt, th¸i ®é vÒ nã. - Nhê cã c¸c chøc n¨ng ®Þnh h−íng, ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh nãi trªn mµ t©m lý sÏ gióp cho con ng−êi kh«ng chØ biÕt c¸ch thÝch øng víi hoµn c¶nh kh¸ch http://www.ebook.edu.vn 1
quan mµ cßn nhËn thøc, c¶i t¹o vµ s¸ng t¹o ra thÕ giíi. ChÝnh trong qu¸ tr×nh ®ã, con ng−êi sÏ l¹i nhËn thøc vµ c¶i t¹o ®−îc chÝnh b¶n th©n m×nh. Nhê chøc n¨ng ®iÒu hµnh nãi trªn mµ nh©n tè t©m lý sÏ gi÷ mét vai trß c¬ b¶n, cã tÝnh quyÕt ®Þnh trong tiÕn tr×nh thùc hiÖn hÖ thèng nhiÖm vô cña ho¹t ®éng vµ giao tiÕp cña con ng−êi. c. Ph©n lo¹i hiÖn t−îng t©m lý Cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i hiÖn t−îng t©m lý ®−îc tiÕn hµnh theo nh÷ng luËn ®iÓm kh¸c nhau. - Dùa trªn c¬ së cã sù tham gia chØ ®¹o cña ý thøc ®èi víi t©m lý, cã thÓ ph©n nã thµnh lo¹i hiÖn t−îng t©m lý cã ý thøc vµ kh«ng cã ý thøc nh− tiÒm thøc, siªu thøc, v« thøc. - Dùa trªn c¬ së cã sù biÓu hiÖn cña ho¹t ®éng t©m lý ra bªn ngoµi hµnh vi, quan hÖ mµ ng−êi ta cã thÓ chia nã ra lµm lo¹i t©m lý sèng ®éng vµ t©m lý tiÒm tµng. - Theo tÝnh chñ thÓ cña t©m lý, ng−êi ta chia nã ra thµnh t©m lý c¸ nh©n vµ t©m lý x· héi. - Theo néi dung còng nh− h×nh thøc biÓu hiÖn cña t©m lý ë tõng chñ thÓ ra bªn ngoµi mµ ng−êi ta gäi chóng lµ t©m lý c¸ nh©n. Nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý ®−îc tån ®äng trong sèng t©m lý chung cña nhãm x· héi, mang nh÷ng nÐt ®Æc thï cho ®êi sèng tinh thÇn cña tõng nhãm lín - nhá nh− phong tôc, tËp qu¸n, t©m tr¹ng, d− luËn x· héi vµ bÇu kh«ng khÝ t©m lý nhãm ®−îc gäi lµ t©m lý x· héi. Trong t©m lý häc ®¹i c−¬ng, nh×n chung, c¸c häc gi¶ ®· chia c¸c lo¹i hiÖn t−îng t©m lý con ng−êi thµnh ra ba ph¹m trï lín lµ qu¸ tr×nh, tr¹ng th¸i vµ thuéc tÝnh t©m lý Qu¸ tr×nh t©m lý ®−îc coi lµ nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý ®−îc diÔn biÕn ng¾n. Chóng cã më ®Çu, diÔn biÕn, kÕt thóc t−¬ng ®èi râ rµng vµ cã ®èi t−îng riªng biÖt. Cã c¸c qu¸ tr×nh nhËn thøc, xóc c¶m vµ ý chÝ. NhËn thøc, ý chÝ, xóc c¶m - t×nh c¶m lu«n ®−îc biÓu hiÖn ra trong hµnh ®éng vµ giao tiÕp cña chñ thÓ. Tr¹ng th¸i t©m lý ®−îc coi lµ c¸c hiÖn t−îng t©m lý diÔn ra trong thêi gian t−¬ng ®èi dµi, víi c−êng ®é x¸c ®Þnh. Chóng kh«ng cã sù më ®Çu vµ kÕt thóc râ rÖt. Chóng kh«ng cã ®èi t−îng riªng mµ th−êng ®i kÌm theo c¸c qu¸ tr×nh vµ c¸c thuéc tÝnh t©m lý kh¸c nh− c¸c tr¹ng th¸i chó ý, t©m tr¹ng, xóc ®éng, say mª, c¨ng th¼ng, lo ©u, t©m thÕ. http://www.ebook.edu.vn 2
C¸c thuéc tÝnh t©m lý c¸ nh©n ®−îc coi lµ nh÷ng hiÖn t−îng t©m lý t−¬ng ®èi æn ®Þnh, mang tÝnh bÒn v÷ng t−¬ng ®èi, khã h×nh thµnh vµ còng khã mÊt ®i ®Ó t¹o thµnh nh÷ng nÐt riªng cho c¸ tÝnh cña tõng nh©n c¸ch nh− xu h−íng, tÝnh c¸ch, n¨ng lùc, khÝ chÊt. 2. Kh¸i qu¸t vÒ t©m lý häc (Psychology) a. T©m lý häc lµ g×? T©m lý häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ b¶n chÊt vµ tÝnh quy luËt cña t©m lý, ý thøc, nh©n c¸ch. Nã nghiªn cøu quy luËt cña sù h×nh thµnh, n¶y sinh, ph¸t triÓn, diÔn biÕn, biÓu hiÖn cña hiÖn t−îng t©m lý. b. §èi t−îng cña t©m lý häc C¸i t©m lý lµ ®èi t−îng cña t©m lý häc. Nh÷ng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp lµ n¬i biÓu hiÖn còng nh− vËn hµnh cña t©m lý nªn chóng còng trë thµnh ®èi t−îng cña t©m lý häc. T©m lý häc nghiªn cøu quy luËt cña sù chuyÓn tiÕp tõ vËn ®éng ®èi t−îng sang vËn ®éng x· héi, t×m ra b¶n chÊt cña sù ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan vµo n·o con ng−êi ®Ó sinh ra c¸i t©m lý víi t− c¸ch lµ hiÖn t−îng tinh thÇn. Khi tiÕp cËn ®èi t−îng nµy, t©m lý häc sÏ nghiªn cøu b¶n chÊt vµ quy luËt cña t©m lý - ý thøc ®Ó x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cèt lâi cña nã. Nã t×m ra b¶n chÊt cña c¸c ho¹t ®éng t©m lý, x¸c ®Þnh ®Æc tÝnh cña qu¸ tr×nh n¶y sinh, ph¸t triÓn vµ c¬ chÕ h×nh thµnh cña chóng. C¸c ph¹m trï c¬ b¶n cña nã lµ t©m lý, ý thøc, nh©n c¸ch, ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. Nã t×m hiÓu nh÷ng ®Æc tr−ng cña c¸c nÐt t©m lý cña c¸ nh©n vµ cña nhãm x· héi, c¸c ®Æc ®iÓm t©m lý cña ho¹t ®éng còng nh− giao tiÕp nhãm cña chñ thÓ. C¸c hiÖn t−îng t©m lý ®−îc tån t¹i víi t− c¸ch lµ mét hiÖn t−îng tinh thÇn, do sù vËt vµ hiÖn t−îng cña thùc t¹i theo thêi gian, kh«ng gian t¸c ®éng vµo n·o ng−êi mµ sinh ra. C¸i ®ã sÏ ®−îc gäi chung lµ ho¹t ®éng t©m lý. T©m lý häc nghiªn cøu quy luËt cña sù h×nh thµnh, vËn hµnh, biÓu hiÖn vµ ph¸t triÓn cña c¸i t©m lý. c. NhiÖm vô, ph−¬ng ph¸p cña t©m lý häc Nghiªn cøu lý luËn, ph¸t triÓn khoa häc vµ phôc vô thùc tiÔn lµ ba nhiÖm vô c¬ b¶n cña t©m lý häc. §Ó lµm ®−îc viÖc ®ã, nã ph¶i gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò sau: 1) Nã sÏ v¹ch ra c¬ së khoa häc cña sù n¶y sinh ra c¸c hiÖn t−îng t©m lý, x¸c ®Þnh râ mèi t−¬ng quan gi÷a c¸i sinh lý víi c¸i x· héi vµ c¸i t©m lý. http://www.ebook.edu.vn 3
C¸i t©m lý C¸i sinh lý C¸i x· héi 2) Nã sÏ nghiªn cøu ®Ó x¸c ®Þnh râ c¸c yÕu tè kh¸ch quan, chñ quan nµo ®· quy ®Þnh sù ph¸t triÓn cña t©m lý ng−êi vµ c¸c quy luËt cña chóng mµ thùc hiÖn nh÷ng t¸c ®éng h×nh thµnh nªn t©m lý - ý thøc - nh©n c¸ch cho chñ thÓ, 3) Nã sÏ m« t¶, nhËn diÖn c¸c biÓu hiÖn cña tõng lo¹i hiÖn t−îng t©m lý trong ®êi sèng tinh thÇn cña mçi c¸ nh©n ®Ó tõ ®ã, chØ ra ®−îc mèi quan hÖ cña c¸c hiÖn t−îng t©m lý c¸ nh©n theo quan ®iÓm cu¶ lý luËn hÖ thèng - cÊu tróc còng nh− cña häc thuyÕt t©m lý häc ho¹t ®éng - giao tiÕp - nh©n c¸ch, 4) Nã sÏ ph¶i t×m hiÓu ®Ó v¹ch ra mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c hiÖn t−îng t©m lý cô thÓ kh¸c trong ®êi sèng tinh thÇn thèng nhÊt cña tõng nh©n c¸ch khi thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô cô thÓ cña c¸c d¹ng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp . Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu nh− lµ mét tæng thÓ khi tiÕp cËn ®èi t−îng. - Ph−¬ng ph¸p cã tÝnh chÊt kinh ®iÓn cña t©m lý häc nh− test, anket, quan s¸t, ®µm tho¹i, nghiªn cøu s¶n phÈm cña ho¹t ®éng, pháng vÊn vµ thùc nghiÖm tù nhiªn. Ph−¬ng ph¸p cã tÝnh chÊt hiÖn ®¹i nh− ph©n tÝch lý luËn, ph©n tÝch ho¹t ®éng - giao tiÕp cña nh©n c¸ch vµ thùc nghiÖm h×nh thµnh. MÆt kh¸c, ®Ó ®¶m b¶o ®−îc ®é tin cËy cho c¸c kÕt luËn, nhµ nghiªn cøu cßn ph¶i cã kü n¨ng sö dông tri thøc to¸n thèng kª - x¸c suÊt vµo x¸c ®Þnh hµm sè t−¬ng quan gi÷a c¸c th«ng sè - chØ sè biÓu hiÖn cña ®èi t−îng khi tiÕp cËn.. 3. Mét sè quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ hiÖn t−îng t©m lý a. Quan niÖm duy t©m Cã t− t−ëng duy t©m chñ quan vµ kh¸ch quan trong t©m lý häc. Quan niÖm cña t©m lý häc duy t©m cã néi dung sau: 1) B¶n chÊt cña thÕ giíi lµ tinh thÇn; 2) T©m lý, tinh thÇn lµ c¸i thø nhÊt - c¸i cã tr−íc cßn thùc t¹i lµ c¸i thø hai, cã sau; 3) Tinh thÇn, t©m lý cã t¸c dông quyÕt ®Þnh thùc t¹i. http://www.ebook.edu.vn 4
Chóng ®−îc tån t¹i kh«ng phô thuéc vµo ý thøc cña con ng−êi còng nh− thùc t¹i mµ l¹i do c¸i gäi lµ trÝ tuÖ toµn cÇu, ý chÝ tèi cao quyÕt ®Þnh. §¹i diÖn næi tiÕng cña dßng t©m lý häc duy t©m lµ Platon (428 - 348 TCN) b. Quan niÖm duy vËt th« s¬ Quan niÖm t©m lý häc duy vËt th« s¬ ®−îc thÓ hiÖn ë nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n sau : 1) B¶n chÊt cña thÕ giíi lµ vËt chÊt; 2) VËt chÊt lµ c¸i thø nhÊt, cã tr−íc cßn tinh thÇn lµ c¸i thø hai, cã sau. Mäi ®èi t−îng, hiÖn t−îng cña thÓ giíi vËt chÊt ®Òu cã linh hån ; 3) VËt chÊt quyÕt ®Þnh tinh thÇn. VËt chÊt t¹o ra tinh thÇn vµ t©m lý theo mét c¬ chÕ ®¬n gi¶n gièng nh− gan tiÕt ra mËt vËy. §¹i diÖn cho dßng t©m lý häc duy vËt th« s¬ lµ Aritt«te ( 348 - 322 TCN) vµ DÐmocrite (460- 370 TCN). Trong suèt tiÕn tr×nh lÞch sö triÕt häc, hai dßng t©m lý häc duy vËt vµ duy t©m ®· lu«n tån t¹i vµ cã nh÷ng quan ®iÓm ®èi nghÞch nhau. §Õn thÓ kû thø XVII ®· xuÊt hiÖn t− t−ëng t©m lý häc nhÞ nguyªn luËn cña DÐscartes (1569 -1650). LuËn ®iÓm næi tiÕng cña «ng ta lµ : “T«i t− duy tøc lµ t«i tån t¹i”. c. Quan ®iÓm S. Freud Häc thuyÕt t©m lý häc ph©n t©m do S. Freud (1859- 1939) - mét b¸c sÜ ng−êi ¸o dùng lªn. LuËn ®iÓm c¬ b¶n cña S.Freud lµ t¸ch c¸i t©m lý cña con ng−êi thµnh ra ba khèi nh− c¸i nã, c¸i t«i vµ c¸i siªu t«i. Quan niÖm cña dßng t©m lý häc ph©n t©m ®−îc biÓu hiÖn mét c¸ch kh¸i qu¸t ë c¸c vÊn ®Ò sau: 1) B¶n n¨ng t×nh dôc (Libido) ®−îc coi lµ céi nguån cña toµn bé thÕ giíi tinh thÇn còng nh− hµnh vi, quan hÖ vµ sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña con ng−êi. 2) Nh©n c¸ch ®−îc hîp thµnh bëi ba khèi v« thøc (Inconscient), tiÒm thøc (PrÐconscient) vµ ý thøc (Conscience). Khèi v« thøc ®−îc coi lµ khèi cña c¸c b¶n n¨ng mµ b¶n n¨ng t×nh dôc ®−îc coi lµ quan träng nhÊt. C¸c b¶n n¨ng nµy cã t¸c dông ®¶m b¶o ®−îc n¨ng l−îng, tr−¬ng lùc cho mäi hµnh vi, quan hÖ còng nh− ho¹t ®éng t©m lý cña con ng−êi. Khèi tiÒm thøc ®−îc coi lµ khèi qu¸ ®é mµ n¨ng l−îng tõ khèi b¶n n¨ng sÏ tho¸t ra tíi ®ã hoÆc bÞ ng¨n c¶n råi sÏ l¹i bÞ lao vµo khèi ý thøc. Khèi ý thøc chøa http://www.ebook.edu.vn 5
®ùng nh÷ng néi dung th«ng tin cã gi¸ trÞ x· héi, mang tÝnh chuÈn mùc sÏ kh«ng cho phÐp ý t−ëng tõ khèi b¶n n¨ng qua ®−îc khèi tiÒm thøc ®Ó vµo m×nh. 3) ë trong ®êi sèng t©m lý con ng−êi sÏ lu«n lu«n tån t¹i c¶ ba yÕu tè c¬ b¶n nh− c¸i Nã (It-Es), c¸i T«i (Le moi - Ego) vµ c¸i Siªu T«i (Le Surmoi - Superego). C¸i Nã ®−îc coi lµ con ng−êi trung tÝnh, con ng−êi b¶n n¨ng ®Ó tån t¹i theo nguyªn t¾c tho¶ m·n. C¸i T«i ®−îc coi lµ con ng−êi th−êng nhËt, tån t¹i theo nguyªn t¾c hiÖn thùc. C¸i Siªu T«i ®−îc coi lµ c¸i cã gi¸ trÞ siªu phµm mµ con ng−êi kh«ng bao giê v−¬n tíi vµ thùc hiÖn theo nguyªn t¾c chÌn Ðp, kiÓm duyÖt kh«ng cho c¸i b¶n n¨ng còng nh− c¸i tiÒm thøc th©m nhËp vµo m×nh. d. T©m lý häc hµnh vi T− t−ëng hµnh vi lµ mét tr−êng ph¸i cña t©m lý häc MÜ do E. Thorndike, J. Watson vµ B. Skinner s¸ng lËp. ChÝnh J. Watson ®· cho r»ng c¸c nhµ t©m lý häc kh«ng tiÕn hµnh m« t¶, gi¶ng gi¶i c¸c tr¹ng th¸i cña ý thøc mµ chØ nghiªn cøu hµnh vi cña c¬ thÓ. ë con ng−êi còng nh− ®éng vËt, hµnh vi ®−îc hiÓu lµ tæng sè c¸c cö ®éng bªn ngoµi, nÈy sinh trong c¬ thÓ nh»m ®¸p l¹i mét kÝch thÝch nµo ®ã. Toµn bé néi dung t©m lý cña hµnh vi, ph¶n øng cña con ng−êi vµ ®éng vËt ®−îc ph¶n ¸nh b»ng c«ng thøc: S – R. ( S lµ kÝch thÝch vµ R lµ ph¶n øng ) VÒ sau nµy c¸c ®¹i biÓu cña chñ nghÜa hµnh vi míi nh− T«nmen, Hul¬, Skinner vv… cã ®−a bæ xung vµo c«ng thøc S - R nh÷ng “biÕn sè trung gian” ®−îc bao gåm mét sè yÕu tè nh− nhu cÇu, tr¹ng th¸i chê ®ãn, kinh nghiÖm sèng cña con ng−êi hoÆc hµnh vi thao t¸c- opÐranto nh»m ®¸p l¹i c¸c kÝch thÝch cã lîi cho c¬ thÓ. VÒ c¬ b¶n, chñ nghÜa hµnh vi míi vÉn mang tÝnh m¸y mãc, thùc dông theo t− t−ëng hµnh vi cæ ®iÓn cña J.Wats¬n. T©m lý häc hµnh vi - Behavior lµ mét tr−êng ph¸i cña t©m lý häc Mü víi c¸c ®¹i biÓu næi tiÕng nh− J.Watson, E.Thorndike, B.Skinner. T− t−ëng chung cña dßng t©m lý häc hµnh vi cã thÓ ®−îc nªu ra ë nh÷ng ý c¬ b¶n nh− sau: 1) Nhµ t©m lý häc hµnh vi kh«ng m« t¶ hay gi¶i thÝch c¸c tr¹ng th¸i cña ý thøc mµ tiÕn hµnh nghiªn cøu t©m lý qua quan s¸t trùc tiÕp c¸c biÓu hiÖn hµnh vi cña chñ http://www.ebook.edu.vn 6
thÓ. Hµnh vi ®−îc hiÓu lµ tæng sè c¸c cö ®éng bªn ngoµi cña c¬ thÓ n¶y sinh nh»m ®¸p l¹i c¸c kÝch thÝch nhÊt ®Þnh theo c«ng thøc S - R. C¸c cö ®éng nµy ®−îc thùc hiÖn nh»m gióp cho c¬ thÓ thÝch øng víi m«i tr−êng xung quanh. 2) Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn mçi mét hµnh vi, nhê cã c¸i gäi lµ ®iÒu kiÖn ho¸ mµ c¬ thÓ sÏ tiÕp thu ®−îc nh÷ng kinh nghiÖm sèng cÇn thiÕt theo ph−¬ng thøc thö - sai. §iÒu nµy cã ý nghÜa lý luËn ®èi víi viÖc x©y dùng c¸c ®iÒu kiÖn cho c¸c t¸c ®éng s− ph¹m. 3) Nh÷ng ph¸t kiÕn vÒ c¬ chÕ t©m lý vµ cÊu tróc cña sù lÜnh héi còng nh− vai trß, vÞ trÝ cña kÝch thÝch, ph¶n øng trong c«ng thøc S - R cña häc thuyÕt t©m lý häc hµnh vi ®· gãp phÇn x©y dùng t©m lý häc trë thµnh mét ngµnh khoa häc kh¸ch quan. Nh÷ng luËn ®iÓm cña t©m lý häc hµnh vi cã tÝnh chÊt sinh vËt ho¸ con ng−êi, kh«ng thÊy ®−îc b¶n chÊt x· héi cña nh©n c¸ch. 4. Quan ®iÓm MacxÝt vÒ hiÖn t−îng t©m lý a. B¶n chÊt cña hiÖn t−îng t©m lý Quan ®iÓm t©m lý häc macxÝt cho r»ng t©m lý, ý thøc cña con ng−êi lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan bëi n·o. Nã ®−îc coi lµ h×nh ¶nh chñ quan vÒ thÕ giíi kh¸ch quan. T©m lý ng−êi lµ kinh nghiÖm x· héi - lÞch sö loµi ng−êi ®· ®−îc chuyÓn vµo thµnh c¸i riªng cña tõng c¸ nh©n. b. Ho¹t ®éng, giao tiÕp trong sù ph¸t triÓn cña t©m lý NÕu ta thõa nhËn r»ng t©m lý, ý thøc cña chñ thÓ lµ sù ph¶n ¸nh thùc t¹i th× tån t¹i ®ã chÝnh lµ cuéc sèng thùc, nh÷ng qu¸ tr×nh ho¹t ®éng vµ nh÷ng mèi quan hÖ giao tiÕp ®an xen vµo nhau trong suèt cuéc ®êi cña hä. Nh÷ng ho¹t ®éng vµ nh÷ng mèi quan hÖ giao tiÕp cña chñ thÓ mµ cµng phong phó, ®a d¹ng th× thÕ giíi t©m lý cña hä sÏ l¹i cµng ph¸t triÓn. §Ó cã thÓ tæ chøc ®−îc mét c¸ch khoa häc c¸c qu¸ tr×nh ho¹t ®éng vµ giao tiÕp nh»m h×nh thµnh nªn t©m lý cho ng−êi häc, chóng ta cÇn t×m hiÓu râ vÒ kh¸i niÖm ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. b1. Ho¹t ®éng (Action) Ho¹t ®éng thÓ hiÖn mèi quan hÖ, sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ng−êi vµ thÕ giíi ®èi t−îng - kh¸ch thÓ ®Ó t¹o ra s¶n phÈm. Ho¹t ®éng ®−îc hiÓu lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng cña chñ thÓ vµo ®èi t−îng nh»m ®¹t tíi nh÷ng môc ®Ých x¸c ®Þnh ®Ó lµm tho¶ m·n http://www.ebook.edu.vn 7
nh÷ng nhu cÇu cña m×nh. Trong ho¹t ®éng, mét mÆt chñ thÓ sÏ béc lé râ lùc l−îng t©m lý vµ thÓ chÊt cña m×nh khi t¸c ®éng vµo ®èi t−îng, ghi dÊu Ên cña m×nh vµo s¶n phÈm ho¹t ®éng, tù kh¸ch quan ho¸ nh÷ng phÈm chÊt cïng n¨ng lùc cña m×nh ra bªn ngoµi b»ng c¬ chÕ xuÊt t©m. MÆt kh¸c, chñ thÓ sÏ lÜnh héi, ph¶n ¸nh ®−îc nh÷ng thuéc tÝnh cña ®èi t−îng, cña nh÷ng c«ng cô, ph−¬ng tiÖn mµ m×nh sö dông trong qu¸ tr×nh m×nh ho¹t ®éng ®Ó tù lµm phong phó, ph¸t triÓn t©m lý, “trÝ kh«n” cña m×nh b»ng c¸c qu¸ tr×nh chñ thÓ ho¸ theo c¬ chÕ nhËp t©m. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng sÏ ®−îc chóng ta ph©n tÝch theo néi dung cña c¸c ý d−íi ®©y. Ho¹t ®éng bao giê còng ®−îc hiÓu lµ ho¹t ®éng cã ®èi t−îng. Ho¹t ®éng bao giê còng cã tÝnh ®èi t−îng, tÝnh gi¸n tiÕp, tÝnh môc ®Ých vµ tÝnh chñ thÓ. Ho¹t ®éng do chñ thÓ thùc hiÖn. Chñ thÓ cña ho¹t ®éng cã thÓ lµ mét hoÆc nhiÒu ng−êi trong nhãm x· héi . Ho¹t ®éng bao giê còng cã tÝnh môc ®Ých. Môc ®Ých cña ho¹t ®éng lµ lµm biÕn ®æi thÕ giíi ®èi t−îng thµnh s¶n phÈm nh»m tháa m·n nhu cÇu, th«ng qua ®ã, nã còng lµm biÕn ®æi chÝnh b¶n th©n chñ thÓ. TÝnh môc ®Ých ®−îc g¾n liÒn víi tÝnh ®èi t−îng. TÝnh môc ®Ých cña ho¹t ®éng sÔ lu«n lu«n bÞ bÞ chÕ −íc bëi néi cña c¸i t©m lý - x· héi. Ho¹t ®éng ®−îc vËn hµnh theo nguyªn t¾c gi¸n tiÕp. Cã nhiÒu c¸ch m« t¶ cÊu tróc cña ho¹t ®éng. Nh×n mét c¸ch chung nhÊt, cã thÓ ph©n tÝch cÊu tróc vÜ m« cña ho¹t ®éng theo s¬ ®å nh− sau: 1) Ho¹t ®éng cô thÓ ®−îc thùc hiÖn nh»m vµo mét ®èi t−îng x¸c ®Þnh ®Ó “chiÕm lÜnh” chÝnh néi dung cña ®èi t−îng ®ã sÏ trë thµnh ®éng c¬ kÝch thÝch ho¹t ®éng; 2) Hµnh ®éng ®−îc thùc hiÖn th«ng qua mét hÖ thèng c¸c thao t¸c ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô nhÊt ®Þnh nh»m ®¹t tíi mét môc ®Ých cô thÓ kh«ng thÓ chia nhá h¬n; 3) Thao t¸c ®−îc chñ thÓ thùc hiÖn sÏ g¾n liÒn víi viÖc sö dông c«ng cô, ph−¬ng tiÖn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ. Cã ®iÒu kiÖn t©m - sinh lý c¸ nh©n, t©m lý - x· héi cña nhãm vµ kinh tÕ - v¨n hãa - x· héi . Cã ph−¬ng tiÖn vËt chÊt vµ tinh thÇn. Nh− vËy, ho¹t ®éng cã thµnh phÇn cña ho¹t ®éng vµ néi dung ®èi t−îng cña ho¹t ®éng. Néi bé tõng thµnh phÇn còng nh− c¶ hai mÆt cña ho¹t ®éng lu«n cã mèi quan hÖ kh¨ng khÝt, t¸c ®éng qua l¹i vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau theo nh÷ng quy luËt rÊt phøc t¹p. Cã thÓ m« h×nh hãa cÊu tróc vÜ m« cña ho¹t ®éng theo s¬ ®å sau: http://www.ebook.edu.vn 8
Chñ thÓ Dßng c¸c ho¹t ®éng Kh¸ch Kh¸chthÓ thÓ Chñ thÓ Ho¹t Ho¹t ®éng ®éngcô côthÓ thÓ §éng c¬ Hµnh Hµnh ®éng ®éng Môc ®Ých Thao Thaot¸c t¸c Ph−¬ng Ph−¬ng tiÖn tiÖn, ®iÒu kiÖn S¶n phÈm Ho¹t ®éng cã vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi sù n¶y sinh, biÓu hiÖn, vËn hµnh, ph¸t sinh vµ sù ph¸t triÓn cña t©m lý - ý thøc - nh©n c¸ch. Khi cã sù gÆp gì gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t−îng cña ho¹t ®éng th× nhu cÇu cña hä vèn ë d¹ng tiÒm tµng sÏ ®−îc hiÖn thùc ho¸. Khi t¸c ®éng vµo ®èi t−îng, nhu cÇu sÏ kÝch thÝch chñ thÓ v−¬n tíi chiÕm lÜnh vµ biÕn néi dung cña nã thµnh ®éng c¬ thóc ®Èy ho¹t ®éng. b2. Giao tiÕp (Contact) Giao tiÕp ®−îc hiÓu lµ qu¸ tr×nh thiÕt lËp mèi quan hÖ hai chiÒu lÉn nhau gi÷a ng−êi - ng−êi - nhãm, sù t¸c ®éng qua l¹i vÒ mÆt t©m lý gi÷a hai hay nhiÒu ng−êi diÔn ra trong qu¸ tr×nh trao ®æi th«ng tin hoÆc cã tÝnh chÊt ®Þnh h−íng gi¸ trÞ. Giao tiÕp cã nh÷ng nÐt ®Æc thï, kh¸c víi ho¹t ®éng ®èi t−îng. Giao tiÕp cßn cã chøc n¨ng truyÒn th«ng tin trong nhãm ng−êi vµ x· héi. VÝ dô nh− cã th«ng tin qu¶ng c¸o, qu¶n lý x· héi, th«ng tin vÒ ho¹t ®éng cña mäi ng−êi, nh÷ng mÖnh lÖnh nh»m ®¶m b¶o tÝnh thèng trong s¶n xuÊt, chiÕn ®Êu vv... Nh÷ng http://www.ebook.edu.vn 9
th«ng tin nµy ®Òu mang tÝnh chÊt kh¸ch quan, “trung tÝnh”, kh¸c víi néi dung cña giao tiÕp t©m t×nh. Cã lo¹i h×nh giao tiÕp trùc tiÕp, gi¸n tiÕp, chÝnh thøc, kh«ng chÝnh thøc, ®Þnh h−íng c¸ nh©n, ®Þnh h−íng nhãm x· héi, vËt chÊt, ng«n ng÷ vµ giao tiÕp tÝn - ký hiÖu. II. Nh©n c¸ch 1. Kh¸i niÖm nh©n c¸ch (Personality) a. §Þnh nghÜa Tr−íc hÕt, chóng ta cÇn chó ý ®Õn c¸c kh¸i niÖm nh©n c¸ch, chñ thÓ, con ng−êi, c¸ nh©n vµ c¸ tÝnh. Kh¸i niÖm con ng−êi ®−îc dïng ®Ó chØ mét ®¹i biÓu cña loµi Homosapiens cã ý thøc, cã lao ®éng, ng«n ng÷ vµ sèng thµnh x· h«Þ. Con ng−êi ®−îc coi lµ mét thùc thÓ tù nhiªn - x· héi cã ý thøc. C¸ nh©n ®−îc hiÓu lµ con ng−êi cô thÓ, mét thµnh viªn cña céng ®ång, sèng trong c¸c ®iÒu kiÖn x· héi - lÞch sö x¸c ®Þnh. Khi dïng kh¸i niÖm “c¸ tÝnh” lµ ta muèn chØ c¸i ®¬n nhÊt, cã mét kh«ng hai, kh«ng lÆp l¹i trong t©m - sinh lý cña c¸ thÓ ng−êi - c¸ nh©n. Nh©n c¸ch ®−îc coi lµ tæ hîp nh÷ng thuéc tÝnh t©m lý cña c¸ nh©n, biÓu hiÖn b¶n s¾c vµ quy ®Þnh gi¸ trÞ x∙ héi cña hä. VËy, nh©n c¸ch cña mét chñ thÓ sÏ kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm cña sù b¶m sinh vµ di truyÒn. Nã sÏ ph¶i ®−îc h×nh thµnh dÇn dÇn b»ng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp cña chñ thÓ trong suèt cuéc ®êi tõ Êu th¬ ®Õn khi tr−ëng thµnh. Gi¸ trÞ cña nh©n c¸ch sÏ kh«ng bÞ mÊt ®i cïng víi c¸i chÕt sinh häc cña chñ thÓ. Gi¸ trÞ ®ã sÏ ®−îc tån t¹i trong s¶n vËt mµ hä ®· lµm ra còng nh− trong ®êi sèng t©m lý - x· héi cña nhãm. §Æc ®iÓm cña nh©n c¸ch Nh©n c¸ch mét khi ®· h×nh thµnh sÏ ®−îc biÓu hiÖn ë ba møc ®é - cÊp ®é kh¸c nhau lµ c¸ tÝnh, quan hÖ liªn nh©n c¸ch vµ siªu c¸ nh©n. Nh©n c¸ch con ng−êi tr−íc hÕt sÏ ®−îc thÓ hiÖn d−íi d¹ng c¸ tÝnh cña hä. C¸i ®ã thÓ hiÖn râ sù kh¸c biÖt cïng sù ®éc ®¸o vÒ thÕ giíi t©m lý cña ng−êi nµy so víi ng−êi kh¸c. Trªn b×nh diÖn nµy, nh©n c¸ch cña mçi mét chñ thÓ sÏ ®−îc biÓu lé ra ë http://www.ebook.edu.vn 10
tÝnh kh«ng ®ång nhÊt gi÷a c¸ tÝnh cña nã víi c¸c nh©n c¸ch kh¸c còng nh− víi nh÷ng c¸i chung vÒ mÆt t©m lý gi÷a mäi ng−êi. Do vËy, gi¸ trÞ ®Ých thùc cña nh©n c¸ch sÏ ®−îc biÓu hiÖn râ nÐt ë tÝnh tÝch cùc cña chñ thÓ trong viÖc kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n do hoµn c¶nh sèng ®em l¹i còng nh− nh÷ng h¹n chÕ cña b¶n th©n m×nh ®Ó thùc thi cã hiÖu qu¶ toµn bé nh÷ng nhiÖm vô cña c¸c ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. ë ®©y, chóng ta ®· xem xÐt nh©n c¸ch tõ gãc ®é bªn trong b¶n th©n cña c¸ nh©n nh− lµ mét ®¹i diÖn cña toµn x∙ héi. Nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch cña chñ thÓ sÏ lu«n lu«n ®−îc biÓu hiÖn ra mét c¸ch sinh ®éng vµ râ nÐt ë toµn bé nh÷ng mèi quan hÖ còng nh− liªn hÖ víi mäi ng−êi trong c¸c ho¹t ®éng cïng nhau. Trong c¸c mèi quan hÖ nµy, toµn bé nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch cña mäi ng−êi sÏ kh«ng bÞ hoµ tan vµo nhau. PhÈm chÊt t©m lý cña tõng nh©n c¸ch sÏ lu«n lu«n ®−îc biÓu hiÖn mét c¸ch tËp trung trong toµn bé hµnh vi, cö chØ, th¸i ®é vµ c¸c mèi quan hÖ cña chñ thÓ. ChÝnh nh÷ng mèi quan hÖ giao tiÕp gi÷a nh÷ng con ng−êi víi nhau trong mét nhãm x¸c ®Þnh sÏ ®−îc coi lµ nh÷ng nh©n tè kh¸ch quan quy ®Þnh néi dung t©m lý cña tõng nh©n c¸ch. Trªn b×nh diÖn thø hai nµy néi dung t©m lý cña nh©n c¸ch sÏ lu«n lu«n ®−îc xem xÐt, ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ ë møc ®é còng nh− tÝnh chÊt cña nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a c¸c c¸ nh©n trong qóa tr×nh giao tiÕp nhãm - tËp thÓ mµ nã gia nhËp vµo. Khi nh©n c¸ch ®· ®−îc ph¸t triÓn th× nh÷ng phÈm chÊt cña nã sÏ cã thÓ cã kh¶ n¨ng v−ît ra khái khu«n khæ cña c¸ tÝnh còng nh− c¸c mèi quan hÖ liªn nh©n c¸ch ®Ó ®−îc coi nh− lµ mét chñ thÓ ®ang thùc hiÖn mét c¸ch tÝch cùc vµ cã chñ ®Þnh nh÷ng t¸c ®éng biÕn ®æi c¸c nh©n c¸ch kh¸c th«ng qua mäi hµnh vi, quan hÖ cña m×nh. B»ng nh÷ng hµnh ®éng - quan hÖ cña m×nh khi tiÕp xóc, nh÷ng nh©n c¸ch ph¸t triÓn sÏ cã thÓ lu«n lu«n ®Ó l¹i ®−îc nh÷ng dÊu Ên rÊt s©u ®Ëm cña m×nh trong ®êi sèng tinh thÇn cña nh÷ng nh©n c¸ch kh¸c. §iÒu ®ã tùa nh− lµ ®· cã nh÷ng ®ãng gãp vÒ mÆt tinh thÇn cña nh©n c¸ch nµy vµo viÖc x©y dùng nªn nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch tèt ®Ñp ë c¸c nh©n kh¸ch kh¸c. Nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch cao ®Ñp cña ng−êi gi¸o viªn sÏ m·i m·i ®Ó l¹i ®−îc nh÷ng dÊu Ên s©u ®Ëm trong ®êi sèng tinh thÇn cña mäi thÕ hÖ häc sinh. Cã thÓ cho r»ng toµn bé nh÷ng biÕn ®æi c¬ b¶n mµ c¸ nh©n nµy t¹o ra ®−îc ë nh÷ng chñ thÓ kh¸c th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng ®èi t−îng còng nh− giao tiÕp sÏ t¹o thµnh nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch ®Æc tr−ng vµ cã gi¸ trÞ nhÊt cña nh©n c¸ch cña nã. DÜ nhiªn, http://www.ebook.edu.vn 11
nh©n c¸ch chØ cã thÓ ®−îc xem xÐt trong sù thèng nhÊt cña c¶ ba b×nh diÖn c¸i t«i (F: Le moi), c¸i nã (F: It) vµ c¸i siªu t«i (F:Surmoi). Nh©n c¸ch cã thÓ ®−îc coi nh− lµ sù ®¹i diÖn mét c¸ch lý t−ëng cña mét c¸ nh©n trong ®êi sèng tinh thÇn cña nh÷ng c¸ nh©n kh¸c còng nh− trong c¸c mèi liªn hÖ cña nã víi hä vµ trong chÝnh b¶n th©n nã nh− lµ mét ®¹i biÓu cña c¸i toµn thÓ ®∙ ®−îc kh¸m ph¸ ra th«ng qua thùc tÕ x∙ héi (A.V.Petrovskij). ViÖc xem xÐt nh©n c¸ch ë trªn c¶ ba b×nh diÖn nµy sÏ gióp cho chóng ta cã ®ñ ®iÒu kiÖn t©m lý ®Ó nhËn thøc ®−îc mét c¸ch râ rµng nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nh©n c¸ch. Vµ nh− vËy, nã sÏ cã ý nghÜa rÊt quan träng ®èi víi nh÷ng qu¸ tr×nh thùc thi nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc ®Ó ®µo t¹o ra ®−îc nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch tèt cho häc sinh. Nh©n c¸ch cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nh− tÝnh æn ®Þnh còng nh− tÝnh thèng nhÊt, tÝnh tÝch cùc vµ tÝnh giao tiÕp. Toµn bé nh÷ng phÈm chÊt cña nh©n c¸ch sÏ lu«n lu«n ®−îc tån t¹i ë tr¹ng th¸i vËn ®éng vµ ph¸t triÓn trong tiÕn tr×nh thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô cña ho¹t ®éng còng nh− giao tiÕp cña chñ thÓ. TÊt c¶ nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch, nh÷ng phÈm chÊt nµy ®Òu sÏ ®−îc kÕt hîp l¹i thµnh mét chØnh thÓ cã cÊu tróc x¸c ®Þnh vµ æn ®Þnh. Tuy nh©n c¸ch ®−îc ph¸t triÓn, vËn ®éng vµ thay ®æi ®i cïng víi sù biÕn ®æi cña hoµn c¶nh nh−ng nh÷ng phÈm chÊt cña nã vÉn cã sù æn ®Þnh t−¬ng ®èi. Nhê ®ã, ë chóng ta míi cã ®−îc nh÷ng c¬ së t©m lý ®Ó cã thÓ tiÕn hµnh chÈn ®o¸n sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña häc sinh mét c¸ch cã luËn cø còng nh− thùc hiÖn tèt nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc c¸ biÖt ho¸. Nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch ®Òu cã sù bÒn v÷ng th−êng xuyªn, t−¬ng ®èi æn ®Þnh vµ biÓu hiÖn nh÷ng ®Æc tr−ng cho tõng c¸ nh©n mµ dùa vµo ®ã, ng−êi ta cã thÓ ph©n biÖt ®−îc nã víi ng−êi kh¸c. Nh÷ng phÈm chÊt nµy sÏ d−îc coi lµ nh÷ng thuéc tÝnh t©m lý c¸ nh©n. Nh©n c¸ch ®−îc coi lµ sù phøc hîp cña nh÷ng phÈm chÊt t©m lý c¸ nh©n. Nã lµ mét cÊu tróc thèng nhÊt cña tÊt c¶ nh÷ng nÐt nh©n c¸ch ®−îc vËn ®éng trong mét chØnh thÓ. §©y kh«ng ph¶i lµ mét phÐp céng ®¬n gi¶n cña c¸c thuéc tÝnh t©m lý c¸ nh©n mµ lµ mét hÖ thèng - cÊu tróc thèng nhÊt. §iÒu ®ã sÏ lµm cho toµn bé c¸c phÈm chÊt t©m lý cña nh©n c¸ch ®Òu cã ®−îc nh÷ng mèi quan hÖ t−¬ng t¸c, quy ®Þnh vµ ®Æt ®iÒu kiÖn cho sù vËn ®éng cña nhau. ChÝnh v× vËy, cÇn ph¶i ®¶m b¶o ®−îc quan ®iÓm toµn diÖn khi ph©n tÝch nh÷ng vÊn ®Ò cña t©m lý häc nh©n c¸ch. Nh©n c¸ch sÏ lu«n lu«n ®−îc h×nh thµnh nh− mét thÓ thèng nhÊt th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. ë tr−êng nghÒ, chóng ta ph¶i tiÕn hµnh c¸c t¸c ®éng gi¸o dôc häc sinh theo mét http://www.ebook.edu.vn 12
hÖ thèng cÊu tróc thèng nhÊt ®Ó lµm h×nh thµnh nªn ë c¸c em nh÷ng nh©n c¸ch hoµn chØnh. Nh©n c¸ch kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm tiªu cùc cña hoµn c¶nh. Nã ®−îc h×nh thµnh th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh ho¹t ®éng - giao tiÕp tÝch cùc, chñ ®éng, s¸ng t¹o, g¾ng søc vµ say s−a cña chñ thÓ. TÝnh tÝch cùc cña nh©n c¸ch sÏ ®−îc coi lµ mét ®iÒu kiÖn, ph−¬ng tiÖn vµ s¶n phÈm tÊt yÕu cña c¸c qu¸ tr×nh ho¹t ®éng còng nh− giao tiÕp cña chñ thÓ. TÝnh tÝch cùc nµy sÏ ®−îc thÓ hiÖn tËp trung ë nh÷ng ho¹t ®éng còng nh− quan hÖ ®a d¹ng vµ mu«n vÎ nh»m biÕn ®æi, c¶i t¹o thÕ giíi ®èi t−îng cña chñ thÓ. Trªn c¬ së ®ã, chñ thÓ sÏ ph¸t hiÖn ra ®−îc logic cña ®èi t−îng mµ tiÕn hµnh chiÕm lÜnh, biÕn ®æi néi dung cña nã ®Ó lµm thµnh ra c¸c phÈm chÊt nh©n c¸ch cña m×nh. Trong nhµ tr−êng nghÒ, khi thùc thi bÊt kú t¸c ®éng s− ph¹m nµo, ng−êi gi¸o viªn còng ph¶i biÕt c¸ch tiÕn hµnh ®Þnh h−íng tÝnh tÝch cùc cña häc sinh vµo tiÕp nhËn vµ gi¶i quyÕt tèt nh÷ng nhiÖm vô cña ho¹t ®éng häc tËp. Nhu cÇu häc tËp ®· ®−îc coi lµ nguån gèc cña tÝnh tÝch cùc thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô cña ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh. V× vËy, trong gi¸o dôc - ®µo t¹o kü thuËt, gi¸o viªn cÇn thiÕt ph¶i biÕt c¸ch h×nh thµnh cho b»ng ®−îc nh÷ng nhu cÇu nµy ë mäi häc sinh. Nh©n c¸ch chØ ®−îc n¶y sinh, ph¸t triÓn, biÓu hiÖn vµ tån t¹i trong tiÕn tr×nh thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô cña nh÷ng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. Th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh thùc hiÖn ho¹t ®éng cïng nhau vµ giao tiÕp nhãm, häc sinh sÏ nhËn thøc ®−îc néi dung cña thÕ giíi ®èi t−îng còng nh− míi lÜnh héi ®−îc c¸c chuÈn ®¹o ®øc theo ®óng nh− nh÷ng ®Þnh h−íng gi¸ trÞ x· héi. NhÊt lµ th«ng qua c¸c ®iÒu kiÖn t©m lý x· héi x¸c ®Þnh cña nhãm vµ tËp thÓ ë nhµ tr−êng, gia ®×nh còng nh− x∙ héi mµ c¸c phÈm chÊt t©m lý cña nh©n c¸ch cña c¸c em sÏ ®−îc ph¸t triÓn mét c¸ch v÷ng ch¾c. Trong c¸c ®iÒu kiÖn cô thÓ cña c¸c qu¸ tr×nh giao tiÕp sÏ diÔn ra sù truyÒn ®¹t ý ®å, t− t−ëng, t×nh c¶m, ý nghÜ cho nhau còng nh− sù g©y ¶nh h−ëng qua l¹i lÉn nhau vµ ®Ó l¹i dÊu Ên trong nhau. V× vËy, c¸c em sÏ lu«n lu«n cã thÓ häc tËp vµ tiÕp thu ®−îc nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch tèt cña nhau, lµm c¬ së cho sù ph¸t triÓn toµn diÖn phÈm h¹nh cña m×nh. Theo luËn ®iÓm nµy th× khi thùc thi c¸c t¸c ®éng s− ph¹m trong nhµ tr−êng, ng−êi gi¸o viªn kü thuËt cÇn ph¶i biÕt c¸ch quan t©m ®Õn viÖc tæ chøc vµ chØ ®¹o cho tèt c¸c qu¸ tr×nh giao tiÕp cña trÎ víi nhau còng nh− víi ng−êi lín. http://www.ebook.edu.vn 13
Con ng−êi ®−îc hiÓu lµ mét thùc thÓ tù nhiªn - x· héi cã ý thøc. §ã lµ ®¹i diÖn cña loµi homosapiens mµ c¸i sinh lý cña nã sÏ bÞ chi phèi bëi nh÷ng quy luËt sinh häc vµ ®êi sèng t©m lý cña nã l¹i do tÝnh x· héi - lÞch sö quy ®Þnh. Ho¹t ®éng t©m lý ®Æc tr−ng, c¬ b¶n cña con ng−êi lµ cã ng«n ng÷ vµ ý thøc. B¶n chÊt cña ®êi sèng t©m linh cña nã sÏ lu«n lu«n ®−îc hiÖn thùc ho¸ ë trong toµn bé c¸c mèi quan hÖ x· héi còng nh− mäi tiÕn tr×nh thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô ho¹t ®éng cña chñ thÓ. Mét con ng−êi cô thÓ - mét thµnh viªn cña x· héi ®ang tån t¹i thùc trong nh÷ng d¹ng h×nh ho¹t ®éng hay giao tiÕp x¸c ®Þnh sÏ ®−îc gäi lµ c¸ nh©n - c¸ thÓ ng−êi. Khi c¸ nh©n tiÕn hµnh thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô cña mét ho¹t ®éng hoÆc giao tiÕp x¸c ®Þnh mét c¸ch cã ý thøc, cã môc ®Ých nh»m nhËn thøc ®èi t−îng còng nh− t¸c ®éng c¶i t¹o - n¾m b¾t - biÕn ®æi nã thµnh ra nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt - tinh thÇn nµo ®ã vµ ®ang tån t¹i trong c¸c mèi quan hÖ x· héi cô thÓ sÏ ®−îc coi lµ mét chñ thÓ. NÕu mét chñ thÓ ®ang ®−îc tån t¹i trong c¸c d¹ng ho¹t ®éng - giao tiÕp cô thÓ th× do nh÷ng ®Æc ®iÓm cña thÓ t¹ng còng nh− kiÓu h×nh thÇn kinh vµ cÊu t¹o c¬ thÓ cña hä quy ®Þnh mµ ®êi sèng t©m lý cña nã sÏ cã sù ®éc ®¸o, kh¸c biÖt, kh«ng ®−îc lÆp l¹i ë ng−êi thø hai. C¸i ®ã sÏ t¹o ra c¸i gäi lµ c¸ tÝnh ë chñ thÓ. Phøc hîp toµn bé nh÷ng nÐt c¸ tÝnh quy ®Þnh b¶n chÊt con ng−êi víi t− c¸ch lµ mét thµnh viªn cña x· héi còng nh− mét c«ng d©n, ng−êi lao ®éng, mét nhµ ho¹t ®éng x· héi cã ý thøc sÏ lµm thµnh nh©n c¸ch. Cã thÓ coi nh©n c¸ch nh− lµ toµn bé nh÷ng ®Æc ®iÓm cïng víi nh÷ng phÈm chÊt t©m lý c¸ nh©n cã t¸c dông quy ®Þnh gi¸ trÞ vµ hµnh vi x∙ héi cña mét chñ thÓ. TÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã sÏ gãp phÇn t¹o nªn ®−îc nÐt ®Æc tr−ng cña b¶n s¾c vµ gi¸ trÞ x∙ héi trong nh©n c¸ch cña hä. Nh©n c¸ch ®−îc coi lµ tæng hoµ kh«ng ph¶i mäi ®Æc ®iÓm c¸ thÓ cña con ng−êi mµ chØ nh÷ng phÈm chÊt chung nµo quy ®Þnh nã nh− lµ mét thµnh viªn cña x· héi còng nh− mét c«ng d©n, ng−êi lao ®éng vµ mét nhµ ho¹t ®éng x· héi cã ý thøc. Nh©n c¸ch cña chñ thÓ sÏ lu«n lu«n ®−îc sèng ®éng hiÖn thùc qua toµn bé nh÷ng hµnh vi, quan hÖ x· héi trong suèt tiÕn tr×nh cña cuéc sèng cña hä. Cã thÓ cho r»ng viÖc tæng hoµ tÊt c¶ nh÷ng thuéc tÝnh cña thÓ chÊt còng nh− tµi n¨ng, phong c¸ch, ý thøc, ®¹o ®øc, vai trß x· héi cña chñ thÓ ®Ó t¹o thµnh mét hÖ thèng - cÊu tróc x¸c ®Þnh víi mét b¶n s¾c riªng vµ cã c¸ tÝnh râ nÐt sÏ gãp phÇn lµm h×nh thµnh ®−îc mét cÊu t¹o t©m lý ®Æc biÖt lµ nh©n c¸ch. ë con ng−êi, c¸i sinh lý còng nh− c¸i x∙ héi vµ c¸i t©m lý sÏ lu«n lu«n cã sù t¸c ®éng biÖn chøng víi nhau trong mäi thêi gian - kh«ng gian sèng ®Ó t¹o ra nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng cña nh©n c¸ch. TÊt c¶ ba yÕu http://www.ebook.edu.vn 14
tè nµy ®Òu cã sù ¶nh h−ëng, t¸c ®éng qua l¹i vµ quy ®Þnh lÉn nhau trong viÖc h×nh thµnh nh©n c¸ch. V× vËy, cÇn thiÕt ph¶i cã c¸ch tiÕp cËn cô thÓ, toµn diÖn vµ ®Æc thï khi ph©n tÝch qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña trÎ, ®Ó tõ ®ã, biÕt c¸ch x¸c ®Þnh ®−îc néi dung c¸c t¸c ®éng gi¸o dôc - ®µo t¹o cho phï hîp. B»ng c¸ch ®ã, chóng ta sÏ tr¸nh ®−îc nh÷ng quan ®iÓm sai lÇm cña häc thuyÕt duy sinh vËt - Biologisme còng nh− thuyÕt duy x· héi - Sociologisme vµ thuyÕt duy t©m lý - Psychologisme vÒ b¶n chÊt cña sù h×nh thµnh nªn nh÷ng cÊu t¹o t©m lý míi trong nh©n c¸ch cña con ng−êi. Nh×n chung cã thÓ cã mét quan niÖm kh¸i qu¸t cho r»ng, ë mçi mét chñ thÓ ®Òu cã mét nh©n c¸ch gèc (F. PersonnalitÐ de base) do néi dung cña c¬ cÊu x· héi quy ®Þnh. C¬ cÊu nµy sÏ ®−îc bao gåm nh÷ng ®Æc ®iÓm cña thÓ chÕ ë h¹ tÇng c¬ së mµ trong ®ã, chñ yÕu lµ nh÷ng ph−¬ng thøc tæ chøc gia ®×nh vµ phong c¸ch sinh ho¹t nh− ¨n uèng, h×nh thøc cai s÷a, kû c−¬ng ®¹i - tiÓu tiÖn. sù cÊm kþ t×nh dôc ... Nh÷ng yÕu tè cña c¬ cÊu h¹ tÇng nµy ®· t¸c ®éng m¹nh ®Õn trÎ, lµm n¶y sinh ra th¸i ®é cña chóng ®èi víi ng−êi lín. §ång thêi, do nh÷ng yÕu tè kh¸c nh− sù hÉng hôt cïng nh÷ng t¸c ®éng mu«n vÎ cña ®êi sèng kinh tÕ - v¨n ho¸ - x· héi vµ vai trß cña chñ thÓ quy ®Þnh mµ nh©n c¸ch cña nã sÏ ®−îc biÓu lé ra. V× vËy, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi sÏ biÓu hiÖn ra lo¹i h×nh nh©n c¸ch do c−¬ng vÞ x∙ héi (F. PersonnalitÐ statutaire). Khi mçi mét c¸ nh©n tiÕn hµnh ®¶m nhËn nh÷ng vai trß x· héi nhÊt ®Þnh th× vÞ thÕ ®ã sÏ gãp phÇn lµm h×nh thµnh nªn ®−îc nh÷ng nÐt bÒ ngoµi còng nh− néi dung vµ chÝ h−íng cña tõng nh©n c¸ch. ë trong mçi mét ®iÒu kiÖn x· héi x¸c ®Þnh ®Òu sÏ cã mét hÖ thèng nh©n c¸ch theo c−¬ng vÞ t−¬ng øng dïng ®Ó lµm mÉu cho sù ph¸t triÓn cña c¸c phÈm chÊt t©m lý c¸ nh©n cña trÎ khi c¸c em ®ãng mét vai trß nµo ®ã cña mét nhãm x· héi. Nh©n c¸ch mét khi ®· h×nh thµnh sÏ ®−îc biÓu hiÖn ë ba møc ®é - cÊp ®é kh¸c nhau lµ c¸ tÝnh, quan hÖ liªn nh©n c¸ch vµ siªu c¸ nh©n. Nh©n c¸ch con ng−êi tr−íc hÕt sÏ ®−îc thÓ hiÖn d−íi d¹ng c¸ tÝnh cña hä. C¸i ®ã thÓ hiÖn râ sù kh¸c biÖt cïng sù ®éc ®¸o vÒ thÕ giíi t©m lý cña ng−êi nµy so víi ng−êi kh¸c. Trªn b×nh diÖn nµy, nh©n c¸ch cña mçi mét chñ thÓ sÏ ®−îc biÓu lé ra ë tÝnh kh«ng ®ång nhÊt gi÷a c¸ tÝnh cña nã víi c¸c nh©n c¸ch kh¸c còng nh− víi nh÷ng c¸i chung vÒ mÆt t©m lý gi÷a mäi ng−êi. Do vËy, gi¸ trÞ ®Ých thùc cña nh©n c¸ch sÏ ®−îc biÓu hiÖn râ nÐt ë tÝnh tÝch cùc cña chñ thÓ trong viÖc kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n do hoµn c¶nh sèng ®em l¹i còng nh− nh÷ng h¹n chÕ cña b¶n th©n m×nh ®Ó thùc thi cã hiÖu qu¶ toµn bé nh÷ng nhiÖm vô cña c¸c ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. ë ®©y, chóng ta ®· http://www.ebook.edu.vn 15
xem xÐt nh©n c¸ch tõ gãc ®é bªn trong b¶n th©n cña c¸ nh©n nh− lµ mét ®¹i diÖn cña toµn x∙ héi. Nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch cña chñ thÓ sÏ lu«n lu«n ®−îc biÓu hiÖn ra mét c¸ch sinh ®éng vµ râ nÐt ë toµn bé nh÷ng mèi quan hÖ còng nh− liªn hÖ víi mäi ng−êi trong c¸c ho¹t ®éng cïng nhau. Trong c¸c mèi quan hÖ nµy, toµn bé nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch cña mäi ng−êi sÏ kh«ng bÞ hoµ tan vµo nhau. PhÈm chÊt t©m lý cña tõng nh©n c¸ch sÏ lu«n lu«n ®−îc biÓu hiÖn mét c¸ch tËp trung trong toµn bé hµnh vi, cö chØ, th¸i ®é vµ c¸c mèi quan hÖ cña chñ thÓ. ChÝnh nh÷ng mèi quan hÖ giao tiÕp gi÷a nh÷ng con ng−êi víi nhau trong mét nhãm x¸c ®Þnh sÏ ®−îc coi lµ nh÷ng nh©n tè kh¸ch, quan quy ®Þnh néi dung t©m lý cña tõng nh©n c¸ch. Trªn b×nh diÖn thø hai nµy néi dung t©m lý cña nh©n c¸ch sÏ lu«n lu«n ®−îc xem xÐt, ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ ë møc ®é còng nh− tÝnh chÊt cña nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a c¸c c¸ nh©n trong qóa tr×nh giao tiÕp nhãm - tËp thÓ mµ nã gia nhËp vµo. Khi nh©n c¸ch ®· ®−îc ph¸t triÓn th× nh÷ng phÈm chÊt cña nã sÏ cã thÓ cã kh¶ n¨ng v−ît ra khái khu«n khæ cña c¸ tÝnh còng nh− c¸c mèi quan hÖ liªn nh©n c¸ch ®Ó ®−îc coi nh− lµ mét chñ thÓ ®ang thùc hiÖn mét c¸ch tÝch cùc vµ cã chñ ®Þnh nh÷ng t¸c ®éng biÕn ®æi c¸c nh©n c¸ch kh¸c th«ng qua mäi hµnh vi, quan hÖ cña m×nh. B»ng nh÷ng hµnh ®éng - quan hÖ cña m×nh khi tiÕp xóc, nh÷ng nh©n c¸ch ph¸t triÓn sÏ cã thÓ lu«n lu«n ®Ó l¹i ®−îc nh÷ng dÊu Ên rÊt s©u ®Ëm cña m×nh trong ®êi sèng tinh thÇn cña nh÷ng nh©n c¸ch kh¸c. §iÒu ®ã tùa nh− lµ ®· cã nh÷ng ®ãng gãp vÒ mÆt tinh thÇn cña nh©n c¸ch nµy vµo viÖc x©y dùng nªn nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch tèt ®Ñp ë c¸c nh©n kh¸ch kh¸c. Nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch cao ®Ñp cña ng−êi gi¸o viªn sÏ m·i m·i ®Ó l¹i ®−îc nh÷ng dÊu Ên s©u ®Ëm trong ®êi sèng tinh thÇn cña mäi thÕ hÖ häc sinh. Cã thÓ cho r»ng toµn bé nh÷ng biÕn ®æi c¬ b¶n mµ c¸ nh©n nµy t¹o ra ®−îc ë nh÷ng chñ thÓ kh¸c th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng ®èi t−îng còng nh− giao tiÕp sÏ t¹o thµnh nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch ®Æc tr−ng vµ cã gi¸ trÞ nhÊt cña nh©n c¸ch cña nã. DÜ nhiªn, nh©n c¸ch chØ cã thÓ ®−îc xem xÐt trong sù thèng nhÊt cña c¶ ba b×nh diÖn c¸i t«i (F: Le moi), c¸i nã (F: It) vµ c¸i siªu t«i (F:Surmoi). Nh©n c¸ch cã thÓ ®−îc coi nh− lµ sù ®¹i diÖn mét c¸ch lý t−ëng cña mét c¸ nh©n trong ®êi sèng tinh thÇn cña nh÷ng c¸ nh©n kh¸c còng nh− trong c¸c mèi liªn hÖ cña nã víi hä vµ trong chÝnh b¶n th©n nã nh− lµ mét ®¹i biÓu cña c¸i toµn http://www.ebook.edu.vn 16
thÓ ®∙ ®−îc kh¸m ph¸ ra th«ng qua thùc tÕ x∙ héi (A.V.Petrovskij). ViÖc xem xÐt nh©n c¸ch ë trªn c¶ ba b×nh diÖn nµy sÏ gióp cho chóng ta cã ®ñ ®iÒu kiÖn t©m lý ®Ó nhËn thøc ®−îc mét c¸ch râ rµng nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nh©n c¸ch. Vµ nh− vËy, nã sÏ cã ý nghÜa rÊt quan träng ®èi víi nh÷ng qu¸ tr×nh thùc thi nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc ®Ó ®µo t¹o ra ®−îc nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch tèt cho häc sinh. Nh©n c¸ch cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nh− tÝnh æn ®Þnh còng nh− tÝnh thèng nhÊt, tÝnh tÝch cùc vµ tÝnh giao tiÕp. Toµn bé nh÷ng phÈm chÊt cña nh©n c¸ch sÏ lu«n lu«n ®−îc tån t¹i ë tr¹ng th¸i vËn ®éng vµ ph¸t triÓn trong tiÕn tr×nh thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô cña ho¹t ®éng còng nh− giao tiÕp cña chñ thÓ. TÊt c¶ nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch, nh÷ng phÈm chÊt nµy ®Òu sÏ ®−îc kÕt hîp l¹i thµnh mét chØnh thÓ cã cÊu tróc x¸c ®Þnh vµ æn ®Þnh. Tuy nh©n c¸ch ®−îc ph¸t triÓn, vËn ®éng vµ thay ®æi ®i cïng víi sù biÕn ®æi cña hoµn c¶nh nh−ng nh÷ng phÈm chÊt cña nã vÉn cã sù æn ®Þnh t−¬ng ®èi. Nhê ®ã, ë chóng ta míi cã ®−îc nh÷ng c¬ së t©m lý ®Ó cã thÓ tiÕn hµnh chÈn ®o¸n sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña häc sinh mét c¸ch cã luËn cø còng nh− thùc hiÖn tèt nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc c¸ biÖt ho¸. Nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch ®Òu cã sù bÒn v÷ng th−êng xuyªn, t−¬ng ®èi æn ®Þnh vµ biÓu hiÖn nh÷ng ®Æc tr−ng cho tõng c¸ nh©n mµ dùa vµo ®ã, ng−êi ta cã thÓ ph©n biÖt ®−îc nã víi ng−êi kh¸c. Nh÷ng phÈm chÊt nµy sÏ ®−îc coi lµ nh÷ng thuéc tÝnh t©m lý c¸ nh©n. Nh©n c¸ch ®−îc coi lµ sù phøc hîp cña nh÷ng phÈm chÊt t©m lý c¸ nh©n. Nã lµ mét cÊu tróc thèng nhÊt cña tÊt c¶ nh÷ng nÐt nh©n c¸ch ®−îc vËn ®éng trong mét chØnh thÓ. §©y kh«ng ph¶i lµ mét phÐp céng ®¬n gi¶n cña c¸c thuéc tÝnh t©m lý c¸ nh©n mµ lµ mét hÖ thèng - cÊu tróc thèng nhÊt. §iÒu ®ã sÏ lµm cho toµn bé c¸c phÈm chÊt t©m lý cña nh©n c¸ch ®Òu cã ®−îc nh÷ng mèi quan hÖ t−¬ng t¸c, quy ®Þnh vµ ®Æt ®iÒu kiÖn cho sù vËn ®éng cña nhau. ChÝnh v× vËy, cÇn ph¶i ®¶m b¶o ®−îc quan ®iÓm toµn diÖn khi ph©n tÝch nh÷ng vÊn ®Ò cña t©m lý häc nh©n c¸ch. Nh©n c¸ch sÏ lu«n lu«n ®−îc h×nh thµnh nh− mét thÓ thèng nhÊt th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. ë tr−êng nghÒ, chóng ta ph¶i tiÕn hµnh c¸c t¸c ®éng gi¸o dôc häc sinh theo mét hÖ thèng cÊu tróc thèng nhÊt ®Ó lµm h×nh thµnh nªn ë c¸c em nh÷ng nh©n c¸ch hoµn chØnh. Nh©n c¸ch kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm tiªu cùc cña hoµn c¶nh. Nã ®−îc h×nh thµnh th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh ho¹t ®éng - giao tiÕp tÝch cùc, chñ ®éng, s¸ng t¹o, g¾ng søc vµ say s−a cña chñ thÓ. TÝnh tÝch cùc cña nh©n c¸ch sÏ ®−îc coi lµ mét ®iÒu kiÖn, ph−¬ng tiÖn vµ s¶n phÈm tÊt yÕu cña c¸c qu¸ tr×nh ho¹t ®éng còng nh− giao tiÕp cña http://www.ebook.edu.vn 17
chñ thÓ. TÝnh tÝch cùc nµy sÏ ®−îc thÓ hiÖn tËp trung ë nh÷ng ho¹t ®éng còng nh− quan hÖ ®a d¹ng vµ mu«n vÎ nh»m biÕn ®æi, c¶i t¹o thÕ giíi ®èi t−îng cña chñ thÓ. Trªn c¬ së ®ã, chñ thÓ sÏ ph¸t hiÖn ra ®−îc l«gic cña ®èi t−îng mµ tiÕn hµnh chiÕm lÜnh, biÕn ®æi néi dung cña nã ®Ó lµm thµnh ra c¸c phÈm chÊt nh©n c¸ch cña m×nh. Trong nhµ tr−êng nghÒ, khi thùc thi bÊt kú t¸c ®éng s− ph¹m nµo, ng−êi gi¸o viªn còng ph¶i biÕt c¸ch tiÕn hµnh ®Þnh h−íng tÝnh tÝch cùc cña häc sinh vµo tiÕp nhËn vµ gi¶i quyÕt tèt nh÷ng nhiÖm vô cña ho¹t ®éng häc tËp. Nhu cÇu häc tËp ®· ®−îc coi lµ nguån gèc cña tÝnh tÝch cùc thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô cña ho¹t ®éng häc tËp cña häc sinh. V× vËy, trong gi¸o dôc - ®µo t¹o kü thuËt, gi¸o viªn cÇn thiÕt ph¶i biÕt c¸ch h×nh thµnh cho b»ng ®−îc nh÷ng nhu cÇu nµy ë mäi häc sinh. Nh©n c¸ch chØ ®−îc n¶y sinh, ph¸t triÓn, biÓu hiÖn vµ tån t¹i trong tiÕn tr×nh thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô cña nh÷ng ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. Th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh thùc hiÖn ho¹t ®éng cïng nhau vµ giao tiÕp nhãm, häc sinh sÏ nhËn thøc ®−îc néi dung cña thÕ giíi ®èi t−îng còng nh− míi lÜnh héi ®−îc c¸c chuÈn ®¹o ®øc theo ®óng nh− nh÷ng ®Þnh h−íng gi¸ trÞ x· héi. NhÊt lµ th«ng qua c¸c ®iÒu kiÖn t©m lý x¸c ®Þnh cña nhãm vµ tËp thÓ ë nhµ tr−êng, gia ®×nh còng nh− x∙ héi mµ c¸c phÈm chÊt t©m lý cña nh©n c¸ch cña c¸c em sÏ ®−îc ph¸t triÓn mét c¸ch v÷ng ch¾c. Trong c¸c ®iÒu kiÖn cô thÓ cña c¸c qu¸ tr×nh giao tiÕp sÏ diÔn ra sù truyÒn ®¹t ý ®å, t− t−ëng, tØnh c¶m, ý nghÜ cho nhau còng nh− sù g©y ¶nh h−ëng qua l¹i lÉn nhau vµ ®Ó l¹i dÊu Ên trong nhau. V× vËy, c¸c em sÏ lu«n lu«n cã thÓ häc tËp vµ tiÕp thu ®−îc nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch tèt cña nhau, lµm c¬ së cho sù ph¸t triÓn toµn diÖn phÈm h¹nh cña m×nh. Theo luËn ®iÓm nµy th× khi thùc thi c¸c t¸c ®éng s− ph¹m trong nhµ tr−êng, ng−êi gi¸o viªn kü thuËt cÇn ph¶i biÕt c¸ch quan t©m ®Õn viÖc tæ chøc vµ chØ ®¹o cho tèt c¸c qu¸ tr×nh giao tiÕp cña trÎ víi nhau còng nh− víi ng−êi lín. b. CÊu tróc nh©n c¸ch Trong t©m lý häc nh©n c¸ch cßn hiÖn tån nhiÒu lo¹i quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ nh©n c¸ch còng nh− vÒ cÊu tróc t©m lý cña nã. Nghiªn cøu ®Ó n¾m v÷ng ®−îc nh÷ng thµnh phÇn t©m lý trong cÊu tróc cña nh©n c¸ch sÏ ®−îc coi lµ mét viÖc lµm rÊt cÇn thiÕt vµ cã ý nghÜa vÒ mÆt lý luËn còng nh− ph−¬ng ph¸p luËn c¬ b¶n, chØ ®¹o cho viÖc thùc hiÖn nh÷ng t¸c ®éng h×nh thµnh nh»m ph¸t triÓn ®Çy ®ñ tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè hîp thµnh ®ã cho häc sinh. Sau ®©y, chóng ta sÏ t×m hiÓu néi dung cña mét sè quan niÖm c¬ http://www.ebook.edu.vn 18
b¶n vÒ cÊu tróc cña nh©n c¸ch cã liªn quan ®Õn ph−¬ng thøc thùc hiÖn c¸c qu¸ tr×nh s− ph¹m trong nhµ tr−êng. Quan niÖm ®¬n gi¶n nhÊt cho r»ng nh©n c¸ch ®−îc cÊu thµnh bëi c¸c thuéc tÝnh cña ho¹t ®éng nhËn thøc còng nh− t×nh c¶m vµ ý chÝ cña c¸ nh©n. ë ®©y, c¸c phÈm chÊt cña tri thøc còng nh− n¨ng lùc nhËn c¶m, t− duy vµ t−ëng t−îng cña chñ thÓ sÏ ®−îc coi lµ thµnh phÇn cèt yÕu cña tiÓu cÊu tróc c¸c thuéc tÝnh nhËn thøc. Nh÷ng thuéc tÝnh cña t×nh c¶m còng nh− tÝnh x· héi, tÝnh kh¸i qu¸t, tÝnh æn ®Þnh, tÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®èi cùc cña ®êi sèng t×nh c¶m cña chñ thÓ sÏ ®−îc coi lµ nh÷ng yÕu tè hîp thµnh cña tiÓu cÊu tróc thø hai. C¸c phÈm chÊt cña ý chÝ nh− tÝnh môc ®Ých, tÝnh ®éc lËp, tÝnh kiªn c−êng cïng nh÷ng thuéc tÝnh cña kü x¶o, kü n¨ng vµ thãi quen trong hµnh ®éng - quan hÖ cña chñ thÓ sÏ lµm thµnh tiÓu cÊu tróc thø ba. Ng−êi ta ®· nªu ra quan niÖm kh¸c cho r»ng nh©n c¸ch ®−îc cÊu thµnh bëi bèn tiÓu cÊu tróc bé phËn nh− sau: 1) Xu h−íng c¸ nh©n ®−îc bao gåm c¸c thuéc tÝnh cña thÕ giíi quan, nh©n sinh quan, lý t−ëng, niÒm tin, høng thó vµ t©m thÕ s½n sµng thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng còng nh− quan hÖ víi ng−ßi kh¸c cña chñ thÓ; 2) Kinh nghiÖm sèng cña c¸ nh©n ®−îc bao gåm nh÷ng phÈm chÊt cña tri thøc còng nh− nh÷ng thuéc tÝnh cña n¨ng lùc, kü x¶o, kü n¨ng vµ thãi quen thùc hiÖn hµnh ®éng - quan hÖ; 3) §Æc ®iÓm cña c¸c qu¸ tr×nh t©m lý ®−îc bao gåm c¸c thuéc tÝnh cña nhËn thøc, xóc c¶m vµ ý chÝ cña chñ thÓ; 4) Nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh lý - thÇn kinh ®−îc bao gåm c¸c thuéc tÝnh cña th©n thÓ, chøc phËn, thÓ t¹ng con ng−êi còng nh− cña khÝ chÊt, giíi tÝnh, bÖnh lý, løa tuæi vµ phong c¸ch sèng cña chñ thÓ. Th«ng th−êng, ng−êi ta l¹i nªu ra quan niÖm cho r»ng nh©n c¸ch ®−îc bao gåm bëi hai tiÓu cÊu tróc ®øc vµ tµi. Nh÷ng thµnh tè hîp thµnh tiÓu cÊu tróc ®øc cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh theo néi dung nh− sau: 1) C¸c phÈm chÊt ®¹o ®øc - chÝnh trÞ mang tÝnh x· héi cña chñ thÓ ®−îc bao gåm thÕ giíi quan, nh©n sinh quan, lý t−ëng, niÒm tin, lËp tr−êng, th¸i ®é chÝnh trÞ, quan ®iÓm sèng - lao ®éng; http://www.ebook.edu.vn 19
2) C¸c phÈm chÊt cña t− c¸ch ®¹o ®øc c¸ nh©n, lßng ham muèn, sù høng thó, c¸c nÕt vµ c¸i thãi cña chñ thÓ; 3) §Æc tr−ng cña nh÷ng phÈm chÊt ý chÝ nh− tÝnh kû luËt, tÝnh tù chñ, tÝnh môc ®Ých, tÝnh qu¶ quyÕt, tÝnh phª ph¸n cña c¸ nh©n; 4) Nh÷ng phÈm chÊt cña lèi sèng vµ cung c¸ch hµnh vi - øng xö víi mäi ng−êi nh− t¸c phong, phong c¸ch sèng theo lÔ tiÕt, tÝnh khÝ vµ ph−¬ng thøc ®èi nh©n xö thÕ. Nh÷ng phÈm chÊt cña tiÓu cÊu tróc tµi cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh theo néi dung cña s¬ ®å sau: 1) Nh÷ng phÈm chÊt cña n¨ng lùc x∙ héi ho¸ cña chñ thÓ sÏ ®−îc biÓu hiÖn ra ë kh¶ n¨ng thÝch øng, phong th¸i sèng hoµ ®ång còng nh− kh¶ n¨ng biÕt thiÕt lËp ra ®−îc c¸c mèi quan hÖ giao tiÕp víi mäi ng−êi mét c¸ch s¸ng t¹o, c¬ ®éng, mÒm dÎo vµ linh ho¹t cña chñ thÓ; 2) Nh÷ng phÈm chÊt cña n¨ng lùc chñ thÓ ho¸ ®−îc biÓu hiÖn ë kü n¨ng thùc hiÖn hoµn h¶o c¸c thao t¸c hµnh vi cïng c¸c mèi quan hÖ, kh¶ n¨ng biÓu hiÖn b¶n lÜnh - c¸i riªng cña m×nh ra ng«n ng÷, cö chØ, hµnh ®éng mét c¸ch ®éc ®¸o vµ ®Æc s¾c; 3) Nh÷ng phÈm chÊt cña n¨ng lùc tiÕn hµnh ho¹t ®éng mét c¸ch tÝch cùc, tù gi¸c, say s−a, ®éc lËp, chñ ®éng, ®¹t hiÖu qu¶ tèi −u, s¸ng t¹o ®−îc bao gåm kü n¨ng ®Þnh h−íng còng nh− thùc hiÖn vµ kiÓm tra - ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ - hiÖu chØnh viÖc thùc hiÖn bÊt kú mét hµnh ®éng, mét quan hÖ nµo cña chñ thÓ; 4) Nh÷ng phÈm chÊt cña n¨ng lùc giao tiÕp ®−îc biÓu hiÖn ë kü n¨ng ®Þnh h−íng còng nh− ®Þnh vÞ khi tiÕp xóc theo môc tiªu, kh¶ n¨ng biÕt thiÕt lËp vµ duy tr× c¸c mèi quan hÖ tèt ®Ñp lÉn nhau gi÷a mäi ng−êi, kü n¨ng c¶m ho¸, biÕt c¸ch lµm cho ®èi ph−¬ng ph¶i tiÕn hµnh tù suy nghÜ vµ thùc hiÖn hµnh ®éng theo ý nghÜ cña m×nh, n¨ng lùc hiÓu ng−êi vµ kh¶ n¨ng ®Ó l¹i dÊu Ên m¹nh, nh÷ng biÓu t−îng tèt ®Ñp vÒ m×nh ë c¸c chñ thÓ kh¸c sau mçi lÇn tiÕp xóc. §øng trªn quan ®iÓm ph©n tÝch c¸c thµnh tè t©m lý cña nh©n c¸ch, ng−êi ta ®· cho r»ng nã ®−îc bao gåm bèn khèi c¬ b¶n nh− sau: 1) Khèi xu h−íng c¸ nh©n sÏ ®−îc cÊu thµnh bëi c¸c phÈm chÊt cña nhu cÇu, høng thó, niÒm tin, lý t−ëng sèng, thÕ giíi quan, nh©n sinh quan; http://www.ebook.edu.vn 20