Giáo trình Xã hội học: Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:168

Thêm vào BST

Báo xấu

14
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 cuốn giáo trình "Xã hội học" cung cấp cho người học các kiến thức 5 chương bao gồm: Tổng quan về xã hội học, cơ cấu xã hội, tổ chức xã hội, thiết chế xã hội, văn hóa. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Xã hội học: Phần 1

T R Ư Ò N G Đ Ạ I H Ọ C K I N H TẾ Q U Ố C DÂN BỘ MỒN TÂM LÝ - XÃ HỘI HỌC Chủ biên: Th.s Lương Văn úc G I Á O T R Ì N H XÃ HỘI HỌC • • : 1 GUYẺN : LIỆU NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI H Ọ C KINH TẾ Q U Ố C DÂN
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
T R Ư Ờ N G Đ Ạ I H Ọ C K I N H TẾ Q U Ố C DÂN B ộ M Ô N T Â M LÝ - XÃ H Ộ I H Ọ C C h ủ b i ê n : ThS. L ư ơ n g V ã n úc G I Ả O T R Ì N H X Ã H Ộ I H Ọ C DậiHọcraố#G ) L N H A X Ư Ả T B Ầ N Đ Ạ I H ọ c KỞisỞH T Ế Q U Ố C D Â N Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
LỜI GIỚI THIỆU X ã h ộ i học là m ô n khoa học đ ộ c "lập trong h ệ t h ố n g c á c m ô n khoa học x ã h ộ i . Ở V i ệ t N a m , mặc d ù c h u y ê n n g à n h x ã h ộ i học c ò n k h á non trẻ n h ư n g trong những thập k ỷ qua, những n g h i ê n cứu x ã h ộ i học đ ã g ó p phần đ á n g k ể v à o v i ệ c đ à o tạo n g u ồ n n h â n lực, v à o v i ệ c hoạch đ ị n h nhữpg c h í n h s á c h p h á t t r i ể n k i n h t ế - x ã h ộ i của đ ấ t nước. M ô n x ã h ộ i học k h ô n g c h Ở được n g h i ê n cứu và g i ả n g d ạ y t ạ i n h i ề u trường đ ạ i học và cao đ ẳ n g trong cả nước, đặc b i ệ t là ở c á c trường thuộc k h ố i khoa học x ã h ộ i v à n h â n v ã n , k i n h t ế - tài c h í n h . . . m à c ò n đ ư ợ c sự quan t â m của n h i ề u n h à l ã n h đ ạ o , của c á c n h à quản lí k i n h t ế - x ã h ộ i , của những n g ư ờ i hoạt đ ộ n g trong c á c l ĩ n h vực đ o à n t h ể : c ô n g đ o à n , thanh n i ê n , p h ụ n ữ . C ô n g cuộc đ ổ i m ớ i , sự n g h i ệ p đ ẩ y m ạ n h c ô n g n g h i ệ p hoa v à h i ệ n đ ạ i hoa đất nước đ a n g đ ặ t ra n h i ề u v ấ n đ ề xã h ộ i phức tạp, đ ò i h ỏ i phải c ó những n h ậ n thức cao và c á c h g i ả i q u y ế t h ữ u h i ệ u , trong đ ó , k h ô n g t h ể t h i ế u những t r i thức x ã h ộ i học. Đ ạ i học K i n h t ế Q u ố c d â n là m ộ t trong những t r ư ờ n g t h u ộ c k h ố i k i n h t ế - tài c h í n h đ ã sớm đ ư a m ô n x ã h ộ i học v à o g i ả n g dạy. N ă m 2002, B ộ m ô n T â m L ý - X ã H ộ i H ọ c đ ã x u â t b ả n c u ố n Giáo trình Xã hội học và tài l i ệ u đ ó đ ã g ó p phần k h ô n g n h ỏ v à o việc đ à o t ạ o của t r ư ờ n g . T u y n h i ê n , trước y ê u c ầ u đ ổ i m ớ i và h ộ i n h ậ p q u ố c tế, b ộ m ô n đ ã q u y ế t đ ị n h sửa đ ổ i , b ổ sung v à n â n g cấp cho c u ố n Giáo trình Xã hội học. Đ â y là k ế t q u ả n g h i ê n cứu, g i ả n g d ạ y v à b i ê n soạn của t ậ p t h ể c á n b ộ g i ả n g d ạ y b ộ m ô n X ã h ộ i học d ư ớ i sự c h ù b i ê n của ThS. L ư ơ n g V ă n ú c - C h ủ i h i ệ m b ộ m ô n . C á c t á c g i ả tham gia b i ê n soạn: ThS. L ư ơ n g V ă n ứ c v i ế t c á c c h ư ơ n g ì, n i , V U I và I X Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
G V C . L ê Quốc T h ụ v i ế t c h ư ơ n g l i ThS. N g u y ễ n T h ị Bích viết c h ư ơ n g V ThS. T r ầ n T h ị K i m Thanh viết c h ư ơ n g I V ThS. T r ầ n Cao K h ả i v i ế t c h ư ơ n g v u ThS. Đ ặ n g H ổ n g Sơn viết c h ư ơ n g V I T r o n g q u á trình biên soạn c u ố n g i á o trình n à y , c h ú n g tôi đ ã sử d ụ n g tài l i ệ u của g i á o trình cũ và c á c tài l i ệ u t h a m k h ả o k h á c . B ộ m ô n đ ã nhận được sự quan t â m và g i ú p đ ỡ của n h i ề u t ậ p t h ể và c á n h â n trong cũng n h ư n g o à i trường. X i n t r â n t r ọ n g c ả m ơ n tất cả c á c đ ổ n g c h í đã tận t â m g i ú p đ ỡ b ộ m ô n h o à n t h i ệ n g i á o trình n à y đặc biệt là PGS. TS. N g u y ễ n Cao Thường và TS N g u y ễ n T h ế P h á n là những n g ư ờ i c ó c ô n g lao l ớ n i r o n g các c u ố n g i á o trình cũ. G i á o trình n à y là tài l i ệ u c h í n h thức cho v i ệ c g i ả n g d ạ y và học tập của sinh viên c á c h ệ : c h í n h quy, văn b ằ n g hai, t ạ i chức và đ à o tạo từ xa thuộc trường Đ ạ i học K i n h t ế Q u ố c d â n . Rất mong nhận được ý k i ế n đ ó n g g ó p , trao đ ổ i đ ể c u ố n g i á o trình n à y n g à y c à n g h o à n t h i ệ n hem. Bộ MÔN TÂM LÝ - XÃ HỘI HỌC TRƯỜNG ĐẠI HỌC K I N H T Ê Q U Ố C DÂN Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
M Ụ C LỤC L ờ i giới thiệu 3 Chương ì. TỔNG QUAN VỂ XÃ HỘI HỌC li Ở. K h á i q u á t c h u n g về xã h ộ i học l i 1. K h á i q u á t c h u n g v ề x ã h ộ i 11 2. L ị c h sử p h á t t r i ể n của x ã h ộ i học 14 3. M ộ t s ố lí t h u y ế t x ã h ộ i học 18 l i . Đ ố i tượng n g h i ê n cứu của x ả h ộ i học 25 1. Đ ố i t ư ợ n g n g h i ê n cứu của x ã h ộ i học 25 2. C á c p h ạ m trù c ơ b ả n của x ã h ộ i học: 27 H I . Chức n ă n g và n h i ệ m vụ của xã h ộ i học 29 Ì . Chức n ă n g của x ã h ộ i học 29 2. N h i ệ m v ụ của x ã h ộ i học 31 I V . P h ạ m vỞ c ủ a x ã h ộ i h ọ c v à m ố i q u a n h ệ g i ữ a x ã h ộ i học với m ộ t số m ô n học k h á c 32 Ì . P h ạ m v i của x ã h ộ i học 32 2. M ố i quan Ịìệ giữa x ã h ộ i học v ớ i m ộ t s ố m ô n khoa học x ã h ộ i k h á c 33 Chương l i . C ơ CÂU XÃ H Ộ I 37 ì. K h á i n i ệ m cơ cấu xã hội 37 1. M ộ t s ố l ý t h u y ế t v ề c ơ c ấ u x ã h ộ i 37 2. K h á i n i ệ m c ơ c ấ u x ã h ộ i 44 l i . C á c p h â n hệ cơ cấu xã hội cơ bản 48 Ì. C ơ cấu x ã h ộ i - giai cấp 49 2. C ơ c ấ u x ã h ộ i - d â n tộc 51 3. C ơ c ấ u x ã h ộ i - d â n s ố 53 4. C ơ c ấ u x ã h ộ i - g i ớ i t í n h 55 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
5. C ơ cấu x ã h ộ i - lãnh t h ổ 5 8 6. C ơ cấu xã h ộ i - học vấn, n g h ề n g h i ệ p 59 H Ở . Bất bình đảng và p h â n tầng x ã h ộ i 61 Ì . Bất bình đ ẳ n g xã h ộ i 6 1 2. P h â n tầng xã h ộ i • • 6 4 3. M ộ t số l y thuyết v ề bất b ì n h đ ẳ n g và p h â n t ầ n g x ã hộiZl.r......... 69 I V . Di động xã hội 73 1. K h á i n i ệ m d i đ ộ n g x ã h ộ i 73 2. C á c h ì n h t h ú c di đ ỏ n g x ã h ộ i 74 3. N h ữ n g y ế u t ố ảíii, n g đến di động xã hội 75 C h ư ơ n g ra. T Ổ C H Ứ C X Ã n ộ i 79 ì. N h ó m xã hội 79 Ì. Khái niệm nhóm xã hội 79 ĩ . Phân loại n h ó m 81 3. Gia đ ì n h là n h ó m x ã h ộ i đặc b i ệ t 82 l i . T ổ chức xả h ộ i '. 87 1. K h á i n i ệ m t ổ chức x ã h ộ i 87 2. P h â n l o ạ i t ổ chức x ã h ộ i 89 3. M ộ t số d ạ n g của tổ chức x ã h ộ i 92 4. M ộ t số v ấ n đ ề liên quan đ ế n t ổ chức xã h ộ i 98 C h ư ơ n g I V . T HI Ế T C H Ế X Ã H Ộ I 105 Ở, T h i ế t chẽ x ã h ộ i 105 1. K h á i n i ệ m và đặc t r ư n g của t h i ế t c h ế xã h ộ i 105 2. Chức n ă n g của thiết c h ế x ã h ộ i 108 3. C á c l o ạ i t h i ế t c h ế x ã h ộ i 109 l i . Dư luận xã hội 112 Ì. K h á i n i ệ m d ư l u ậ n x ã h ộ i 112 2. Đ ố i tượng của d ư l u ậ n x ã h ộ i 114 3. C h ủ t h ể c ù a d ư l u ậ n x ã h ộ i 114 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
4. D ư l u ậ n x ã h ộ i v à t i n đ ồ n 116 5. C á c t í n h c h ấ t c ơ b ả n c ủ a d ư l u ậ n x ã h ộ i 116 6. Sự h ì n h t h à n h d ư l u ậ n x ã h ộ i 121 7. C á c chức n ă n g c ơ b ả n của d ư l u ậ n x ã h ộ i 124 Chương V. VĂN H Ó A 129 ì. Khái n i ệ m v ã n h ó a 129 1. K h á i n i ệ m v ă n h ó a 129 2. C á c l ý t h u y ế t v ă n h o a . 136 3. C á c q u y l u ậ t p h á t t r i ể n v ă n hoa 140 4. V a i t r ò c ủ a v ă n h ó a 142 l i . T h à n h p h ầ n v ă n hoa 144 l . B i ể u tượng 145 2. N g ô n n g ữ 146 3. G i a trị .7. 147 4. C h u ẩ n m ự c x ã h ộ i 148 H I . Chức n ă n g của v ă n h ó a 149 1. Chức n ă n g g i á o d ụ c 149 2. Chức n ă n g n h ậ n thức 151 3. Chức n ă n g t h ẩ m m ỹ 151 4. Chức n ă n g d ự b á o 152 5. Chức n ă n g g i ả i t r í 153 IV. Xây dựng và phát triển văn hóa trong xu t h ế hội nhập quốc tế. 154 Ì . V ấ n đ ề c ủ a x u t h ế h ộ i n h ậ p q u ố c t ế h i ệ n nay 154 2. X â y d ự n g v à p h á t t r i ể n v ă n h ó a t r o n g x u t h ế h ộ i nhập quốc t ế 156 V . X â y dựng n ề n v á n h ó a Việt N a m tiên tiến đ ậ m đ à b ả n sắc d â n t ộ c 160 1. G i a o l ư u v à h ộ i n h ậ p v ă n h ó a 160 2. X â y d ự n g n ề n v ă n h ó a t i ê n t i ế n , đ ậ m đ à b ả n sắc -* dân tộc: 161 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
3. Đ ặ c đ i ể m của nền văn h ó a tiên t i ế n , đ ậ m đ à bản sắc d â n tộc trong giai đ o ạ n C ô n g n g h i ệ p h ó a , h i ệ n đ ạ i h ó a đ ấ t nước 163 Chương V I . XÃ H Ộ I HOA 167 ì . K h á i n i ệ m x ã h ộ i hoa 167 ĩ , B ả n chất con n g ư ờ i 167 2. K h á i n i ệ m x ã h ộ i hoa 171 3. C ơ c h ế x ã h ộ i hoa 173 4. V a i t r ò của x ã h ộ i hoa 174 n . M ô i t r ư ờ n g x ã h ộ i hoa 175 1. G i a đ ì n h 175 2. N h à trường 176 3. C á c n h ó m x ã h ộ i 178 4. T h ô n g t i n đ ạ i c h ú n g 179 n Ở . P h â n đ o ạ n x ã h ộ i hoa 180 1. V ấ n đ ể p h â n đ o ạ n x ã h ộ i hoa 180 2. C á c giai đ o ạ n của q u á trình x ã h ộ i hoa 181 r v . V ị t r í , vị t h ế v à v a i t r ò x ã h ộ i 184 1. V ị trí x ã h ộ i 185 2. V Ị t h ế x ã h ộ i 186 3. V a i t r ò x ã h ộ i *. 188 Chương V I I . Đ Ờ I SỐNG XÃ H Ộ I 191 ì . K h á i n i ệ m đ ờ i sống x ã h ộ i 191 1. K h á i n i ệ m đ ờ i sống x ã h ộ i 191 2. N h ữ n g chỞ tiêu đ á n h giá đ ờ i sống x ã h ộ i 195 n . C á c y ế u t ố c ủ a đ ò i sống x ã h ộ i 196 i . Phát triển kinh t ế xã h ộ i 196 2. G i á o dục v à đ à o tạo 200 3. Sức k h ỏ e v à y t ế xã h ộ i 205 4. Bảo trợ và bảo h i ể m x ã h ộ i 207 I Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
5. M ô i trường sinh thái 208 6. D â n s ố v à đ ô thị h ó a 211 7. L ố i sống - T r à o l u n - T h ị h i ế u 214 8. H à n h v i l ệ c h c h u ẩ n 218 Chương V U I . s ự BIÊN Đ ổ i XÃ H Ộ I VÀ T Í N H H I Ệ N ĐẠI '. 225 Ở . K h á i q u á t c h u n g v ề sự b i ế n đ ổ i x ã h ộ i v à t í n h h i ệ n đại .7. .'. '. 225 1. K h á i n i ệ m b i ế n đ ổ i x ã h ộ i 225 2. T í n h h i ệ n đ ạ i 229 l i . C á c q u a n đ i ể m v ề b i ế n đ ổ i x ã h ộ i v à t í n h h i ệ n đ ạ i . . . 235 1. T h u y ế t đ ấ u tranh giai cấp của K a r l M a r x 235 2. T h u y ế t d u y lý h ó a x ã h ộ i của M a x W e b e r 236 3. T h u y ế t chức n ă n g x ã h ộ i của Talcott Parsons 237 4. L ý t h u y ế t h i ệ n đ ạ i h ó a . . 238 5. L ý t h u y ế t v ề h ệ t h ố n g t h ế g i ó i 239 i n . N h ữ n g n h â n t ô c ủ a sự b i ế n đ ổ i x ã h ộ i v à t í n h hiện đ ạ i 241 1. N h ữ n g n h â n t ố của sự b i ế n đ ổ i x ã h ộ i v à t í n h h i ệ n đại .' '. 241 2. M ộ t s ố v ấ n đ ề v ề sự b i ế n đ ổ i của x ã h ộ i V i ệ t N a m h i ệ n nay 245 Chương IX. C Á C PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN c ứ u XÃ HỘI HỌC 251 ì . C á c p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n cứu xã h ộ i học 251 1. P h ư ơ n g p h á p l u ậ n n g h i ê n cứu x ã h ộ i học 251 2. C á c p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n cứu x ã h ộ i học 253 l i . T ổ chức n g h i ê n cứu xã h ộ i học »259 1. T ổ chức n g h i ê n cứu x ã h ộ i học 259 T r u–ôĐHTN Số hóa bởi Trung tâm Học liệu n g Đẹt h ọ c K Ở n h t ể Q u ố c d â n 9 http://www.lrc-tnu.edu.vn
Giảo trinh XÃ HỘI HỌC H B S ^ B B S ®tâfcỉt . . l iỊ Ị Ị - 1 2. Quy trình n g h i ê n cứu 260 V H I . K ỹ t h u ậ t t h u t h ậ p v à x ử lý t h ô n g t i n x ã h ộ i 263 1. Thu thập t h ô n g t i n x ã h ộ i 263 2. X ử lý t h ô n g t i n x ã h ộ i học 271 Danh mục tài liệu tham k h ả o 291 U tâm Học liệu – ĐHTN Số hóa bởi Trung http://www.lrc-tnu.edu.vn
Chương ì T Ổ N G Q U A N V Ề XÃ H Ộ I H Ọ C M ụ c đ í c h của c h ư ơ n g : •S H i ể u được bản chất của xã hội và xã hội học. •s H i ể u được lịch sử phát triển của xã hội học. s H i ể u được bản chất của các lý thuyết xã h ộ i học và biểu hiện của nó trong thực t ế xã hội. / H i ể u được các cách tiếp cận đ ố i tượng xã h ộ i học và phát biểu đ ố i tượng của xã h ộ i học theo quan điểm của giáo trình. s H i ể u được bản chất của các khái niêm xã h ộ i học. s H i ể u được m ố i quan hệ của xã h ộ i học với các m ô n học khác. Nội dung chương: f Khái quát chung vế X ã hội học s Đ ố i tượng nghiên cứu của xã h ộ i học s Chức năng và N h i ệ m vụ của xã hội học •S Phạm vi của X ã h ộ i học và m ố i quan hệ giữa xã hội học với một số m ô n học khác ì. K H Á I Q U Á T C H Ư N G V Ề X Ã H Ộ I H Ọ C 1. K h á i q u á t c h u n g v ề x ã h ộ i X ã h ộ i , theo nghĩa đem g i ả n nhất, là t ậ p hợp của c á c c á n h â n , song con n g ư ờ i c ó q u y l u ậ t sinh t ồ n của con n g ư ờ i , x ã h ộ i c ó quy l u ậ t v ậ n đ ộ n g của x ã h ộ i . C á c q u y l u ậ t đ ó c ù n g t ồ n t ạ i v à c h i p h ố i l ẫ n nhau. V ậ y x ã h ộ i là g ì ? H i ệ n nay c ó rất n h i ề u quan n i ệ m k h á c nhau v ề v ấ n đ ề n à y . C ó m ộ t số quan n i ệ m cho r ằ n g : X ã h ộ i là m ộ t t ậ p hợp s ố đ ô n g n g ư ờ i trong p h à m v i k h ô n g gian và thời gian nhất đ ị n h và c ó c á c ứng x ử x ã h ộ i theo v ã n h ó a Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn li
riêng. K h á i n i ệ m k h á c cho rằng: X ã h ộ i c ó t h ể đ ị n h nghĩa n h ư con n g ư ờ i tương tác vói nhau trong m ộ t l ã n h t h ổ g i ớ i hạn và c ù n g chung m ộ t v ã n h ó a (GS. John J. M a c i o n i s , M ỹ ) . Theo từ đ i ể n xã h ộ i học của G . Endrweit và G. T r o m m d o r í T ( Đ ứ c ) : X ã h ộ i , theo nghĩa tổng q u á t là sự gắn b ó (nói chung đ ư ợ c x á c đ ị n h theo k h ô n g gian và thời gian) c ù a m ộ t tập hợp c á c thực t h ể s ố n g c ù n g loại và chia sẻ c ù n g m ộ t quan h ệ s ò n g (Thực v ậ t , đ ộ n g v ậ t , con n g ư ờ i ) ; theo nghĩa hẹp và chỞ nói tới con n g ư ờ i , là m ộ t t ậ p hợp được g i ớ i hạn bởi k h ô n g gian, thời gian hoặc x ã h ộ i và c ó sự sắp x ế p của c á c c á n h â n hay n h ó m c á c n h â n , n h ữ n g n g ư ờ i g ắ n b ó v ớ i nhau trong quan hệ t ư ơ n g h ỗ trực t i ế p và g i á n t i ế p . C ũ n g c ó quan n i ệ m cho rằng: x ã h ộ i là tổng h ò a c á c m ô i quan h ệ của con n g ư ờ i s ô n g trong g i ớ i hạn k h ô n g gian và t h ờ i gian nhất đ ị n h theo m ộ t nền v ã n h ó a riêng. C á c k h á i n i ệ m trên cho t h ấ y x ã h ộ i c ó b ố n vấn đ ề cần đ ể cập là: x ã h ộ i là m ộ t tập hợp n g ư ờ i trong k h ô n g gian và t h ờ i gian nhất định, tập hợp n g ư ờ i c ó n ề n v ã n h ó a r i ê n g trong c á c h ứng x ử xã h ộ i , c ó những hoạt đ ộ n g k i n h t ế x ã h ộ i nhất định t ư ơ n g h ỗ v ớ i nhau đ ể đ ả m bảo sự sống, c ó h ệ thống c á c m ố i quan h ệ t ư ơ n g tác v ớ i nhau m ộ t c á c h trực t i ế p hay g i á n tiếp. T ừ sự p h â n tích trên, n h i ề u n h à xã h ộ i học t h ố n g nhất rằng: Xa hội là một hệ thống các hoạt dộng và các quan hệ của con người có đời sống kinh tế, chín h trị, văn hoa chung cùng cư trú trên một lãnh thổ ỏ một giai đoạn phát triển nhất định của lịch sử. Trong thực t ế h i ệ n nay, p h ạ m trù x ã h ộ i đ ư ợ c sử d ụ n g rất đ a dạng và phản á n h trong m ộ t p h ạ m v i nhất đ ị n h theo m ộ t mục đ í c h n à o đ ó . N ế u xem xét c á c h s ô n g theo v ậ t c h ấ t v à những g i á trị thống trị thì c ó xã hội thưậng hùi và xã hội bình dán. Nếu xét theo trình đ ộ ứng x ử xã h ộ i từ c ạ n h tranh sinh t ồ n đ ế n c ộ n g đ ổ n g x ã h ộ i thì c ó xã hội hoc»f> dã, xã hội mông muội, xã hoi văn minh (Lewis M o r g a n ) hoặc: bầy đàn, thị tộc, bộ lạc, bô tóc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn •
dán tộc ( E m i l e D u r k h e i m ) . N ế u x é t theo c á c h sống của m ộ t t ô n g i á o n à o đ ó thì c ó xã hội Kitô giáo, xã hội Hồi giáo, xã hội Phật giáo, xã hội Khổng giáo (Nho giáo). N ế u xét theo trình đ ộ p h á t t r i ể n của khoa học k ỹ thuật thì c ó xã hội trồng trọt và chăn nuôi, xã hội nông nghiệp, xã hội công nghiệp, xã hội hậu công nghiệp. N h i ề u n h à x ã h ộ i học cho r ằ n g , x ã h ộ i loài n g ư ờ i đ ã p h á t t r i ể n qua c á c m ô h ì n h x ã h ộ i n h ư : x ã h ộ i s ă n bắn và hái l ư ợ m , x ã h ộ i trồng t r ọ t v à c h â n n u ô i , x ã h ộ i n ô n g n g h i ệ p , xã h ộ i c ô n g n g h i ệ p . Xã hội săn bắn và hái lưậm là x ã h ộ i sử d ụ n g c ô n g cụ g i ả n đem đ ể sãrf b á n v à h á i lượm đ ể sinh t ổ n . Xã hội trồng trọt và chăn nuôi là x ã h ộ i bước đ ầ u sử d ụ n g c ô n g cụ t h ô s ơ đ ể thuần h ó a đ ộ n g vật đ ể phục vụ cuộc sống v à n u ô i t r ổ n g c á c l o ạ i c â y đ ể đ á p ứng nhu c ầ u n g à y c à n g t ă n g của con n g ư ờ i . Xã hội nông nghiệp là x ã h ộ i l à m n ô n g n g h i ệ p t r ê n quy m ô l ớ n bằng lao đ ộ n g t h ủ c ô n g v ớ i . c ô n g cụ lao đ ộ n g đ ã đ ư ợ c c ả i t i ế n n h i ề u và sử d ụ n g sức k é o s ú c v ậ t v à o sản x u ấ t . V ớ i sự p h á t t r i ể n n à y , x ã h ộ i n ô n g n g h i ệ p đ ã t ạ o ra bước đ ầ u của q u á t r ì n h trao đ ổ i h à n g h ó a x ã h ộ i và t h ú c đ ẩ y c h u y ê n m ô n h ó a x ã h ộ i t r ê n c á c lĩnh vực sản x u ấ t v à dịch vụ. Xã hội công nghiệp là x ã h ộ i sử d ụ n g m á y m ó c t h i ế t bị tinh v i hoạt đ ộ n g bằng n h i ê n l i ệ u cao c ấ p đ ể sản x u ấ t h à n g h ó a vật chất. D ự a v à o k ỹ thuật v à c ô n g n g h ệ cao, xã h ộ i c ô n g n g h i ệ p đ ã tạo ra n â n g suất lao đ ộ n g cao v à c h u y ê n m ô n h ó a x ã h ộ i s â u , rộng. X ã h ộ i c ô n g n g h i ệ p đ ã l à m thay đ ổ i c ă n bản cuộc sống của con n g ư ờ i , n â n g cao n ă n g lực của con n g ư ờ i và mang l ạ i n h i ề u t i ệ n ích cho con n g ư ờ i trong c u ộ c sống. N h ư v ậ y , n ó i đ ế n x ã h ộ i là n ó i đ ế n h ệ thống x ã h ộ i t h ố n g nhất chứa đ ự n g n h i ề u p h ầ n !tử c ó n h ữ n g h à n h đ ộ n g x ã h ộ i k h á c nhau, c ó quan hộ t ư ơ n g t á c k h á c nhau. T ừ k h á i n i ệ m x ã h ộ i , c h ú n g ta t h ấ y đ ư ợ c thực chất của h ệ t h ố n g x ã h ộ i được t h ể h i ệ n qua sự v ậ n đ ộ n g của b ố n v ấ n đ ề c ơ bản sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN l i http://www.lrc-tnu.edu.vn
M ộ t là, c á c h ì n h thức tổ chức x ã h ộ i t h í c h ứng v ó i từng giai đ o ạ n vận đ ộ n g của n ó . Đ â y là cơ sờ h ì n h t h à n h n ê n m ộ t c ơ c â u xã h ộ i bao g ồ m n h i ề u p h ầ n tử từ c á n h â n đ ế n c á c n h ó m x ã h ộ i , đến tổ chức x ã h ộ i và cao hem xã h ộ i n h ư m ộ t h ệ t h ô n g t h ố n g nhất. C á c h ì n h thức tổ chức n à y t h ể h i ệ n c á c c á c h thức liên k ế t x ã h ộ i c ù a c á c c á n h â n trong đ ờ i sống x ã h ộ i . Hai là, h ệ thống h à n h đ ộ n g của c á c c á n h â n , n h ó m v à t ổ chức x ã h ộ i n h ằ m những mục tiêu nhất đ ị n h của m ì n h . Những h à n h đ ộ n g n à y c ó t h ể thống nhất v à c ũ n g c ó t h ể x u n g đ ộ t v ớ i nhau. Ba là, h ệ thống c á c quan h ệ x ã h ộ i qua l ạ i giữa c á c c á n h â n , n h ó m và tổ chức x ã h ộ i trong h à n h đ ộ n g x ã h ộ i h à n g ngay. B ố n là, t á c đ ộ n g qua l ạ i của c á c c á n h â n , n h ó m và t ổ c h ứ c x ã h ộ i n h ằ m g i ả m t h i ể u c á c xung đ ộ t x ã h ộ i . 2. L ị c h sử p h á t t r i ể n c ủ a x ã h ộ i h ọ c T ấ t cả c á c n g à n h khoa học c ũ n g n h ư m ọ i l ĩ n h vực n g h i ê n cứu đ ề u p h ả i g i ả i q u y ế t v ấ n đ ề đ ầ u tiên đ ặ t ra là c u n g c ấ p cho những n g ư ờ i n h ậ p m ô n m ộ t số k h á i n i ệ m n h ư đ ố i t ư ợ n g của n g à n h hay l ĩ n h vực n g h i ê n cứu đ ó là cái gì ?. P h ầ n l ớ n c á c m ô n học k h á c đ ề u k h ẳ n g đ ị n h m ộ t c á c h d ễ d à n g v ề đ ố i t ư ợ n g n g h i ê n cứu của m ì n h . R i ê n g x ã h ộ i học đ ó l ạ i là v ấ n đ ề h ế t sức p h ứ c tạp. C ó quan đ i ể m cho rằng " x ã h ộ i học là k h o a h ọ c n g h i ê n c ứ u x ã h ộ i loài n g ư ờ i và h à n h đ ộ n g x ã h ộ i " . Đ â y là q u a n đ i ể m m ơ h ồ v à chứa ít t h ô n g t i n (mặc d ù k h á h ợ p l ý ) hay k h ô n g đ ủ c h i n h x á c đ ể c ó t h ể p h â n biệt x ã h ộ i học v ớ i t â m lý h ọ c . C ó quan n i ê m k h á c cho rằng: X ã h ộ i học là m ô n k h o a h ọ c n g h i ê n c ứ u logic b i ệ n chứng giữa con n g ư ờ i và x ã h ộ i , x ã h ộ i v à c o n n g ư ờ i n h ằ m x â y d ự n g m ộ t x ã h ộ i ổ n định và p h á t t r i ể n . T h e o q u a n đ i ể m n à y trước hết x ã h ộ i học đ ề cập đ ế n con n g ư ờ i v ớ i t ư c á c h là c h ù t h ể h à n h đ ộ n g x ã h ộ i c ó những m ụ c đ í c h , l ợ i í c h , q u y ề n l ợ i , thói Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
quen k h á c nhau trong h à n h đ ộ n g x ã h ộ i . D o v ậ y x u n g đ ộ t x ã h ộ i là tất y ế u x ẩ y ra. Sau đ ó , x ã h ộ i học đ ề cập đ ế n x ã h ộ i v ớ i t ư c á c h là m ộ t h ệ t h ố n g x ã h ộ i t h ố n g nhất trong k h ô n g gian và t h ờ i gian v ậ n đ ộ n g của n ó . T ừ đ ó x ã h ộ i học x á c l ậ p t r á c h n h i ệ m của c á n h â n đ ố i v ớ i x ã h ộ i và x ã h ộ i đ ố i c á n h â n sao cho x u n g đ ộ t x ã h ộ i là n h ỏ n h ấ t . Con n g ư ờ i t ổ n t ạ i trong x ã h ộ i v ớ i t ư c á c h là c h ủ t h ể c ơ b ả n của x ã h ộ i , s á n g t ạ o ra x ã h ộ i . M ặ t k h á c con n g ư ờ i t ồ n t ạ i trong x ã h ộ i bị c h i p h ố i b ở i n h ữ n g k h u ô n m ẫ u xã h ộ i , n h ữ n g k h u ô n m ẫ u đ ó é p b u ộ c c á c c á n h â n p h ả i t u â n t h ủ theo n h ữ n g q u i đ ị n h nhất đ ị n h . L ô g i c con n g ư ờ i v à x ã h ộ i , x ã h ộ i v à con n g ư ờ i đ ã được x ã h ộ i h ọ c n g h i ê n c ứ u t ừ l â u đ ể t ì m ra sự t á c đ ộ n g của c á c c h í n h s á c h c h i p h ố i đ ế n con n g ư ờ i ở c á c x ã h ộ i k h á c nhau trong lịch sử. N h ữ n g quan n i ệ m v ề x ã h ộ i học p h á t t r i ể n theo sự h ì n h t h à n h v à p h á t t r i ể n của t r i thức x ã h ộ i . T h u ậ t n g ữ Sociology - Xã hội học - bắt n g u ồ n từ gốc L a t i n socius c ó nghĩa là Xã hội và gốc H y l ạ p logos hay ology c ó nghĩa là Nghiên cứu hay học thuyết, n h ư v ậ y theo k h á i n i ệ m c h u n g nhất thì x ã h ộ i học là m ộ t khoa học v ề x ã h ộ i . Q u á t r ì n h n g h i ê n cứu x ã h ộ i đ ã đ ư ợ c c á c n h à khoa h ọ c t i ế n h à n h t ừ rất l â u . L ú c đ ầ u , c á c ý n i ệ m v à lí g i ả i v ế x ã h ộ i đ ề u g ắ n l i ề n v ớ i t r i ế t học v à cho rằng x ã h ộ i học là m ộ t t h ứ t r i ế t h ọ c v ề m ặ t x ã h ộ i , trong đ ó chủ y ế u đ ề c ậ p đ ế n n h ữ n g t i ê u c h u ẩ n t ổ chức v ề m ặ t x ã h ộ i phục v ụ cho c á c giai c ấ p v à t ầ n g l ớ p t h ố n g trị. Đ i ề u đ ó đ ư ợ c t h ể h i ệ n t r o n g q u a n đ i ể m của c á c n h à t ư t ư ở n g , c á c t r i ế t gia c ổ đ ạ i và c ậ n đ ạ i cả p h ư ơ n g Đ ô n g và p h ư ơ n g T â y . Ở p h ư ơ n g Đ ô n g c ó Q u ả n T r ọ n g 725 -645 TCN), Khổng Tử (?L í .551-479 TCN), Mạnh Tử (ă^.372-289 TCN), Tuân Tử -238 TCN), Lão Tử, T r a n g T ử , H à n Phi T ử . . . , Ở p h ư ơ n g T â y c ó Platon (427-347 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN l i http://www.lrc-tnu.edu.vn
T C N ) , Aristotle (384-322 T C N ) . . . và sang thời P h ú c h ư n g c ó Thoms Hobbes (1588-1679), Juhn L o c k e (1632-1704)... Ngay từ thời Aristotle n g ư ờ i ta đ ã g ọ i khoa học xã h ộ i là khoa học v ề chính trị, c h ủ y ế u bị quy về hoe thuyết n h à nước. N h à tư tưởng P h á p Saint Simon (1760-1825) đ ã thấy r à n g k h ô n g được b ó h ẹ p khoa học n à y trong k h u ô n k h ổ những vấn đ ề c ơ cấu q u ả n lý n h à nước cũng n h ư k h ô n g được q u i xã h ộ i về n h à n ư ớ c . O n g là m ộ t trong những n g ư ờ i đ ầ u tiên trong x ã h ộ i trước M a r x đ ã chỞ ra rằng tất cả c á c mặt của đ ờ i sống x ã h ộ i đ ề u liên quan v ớ i nhau. Sự thống nhất của nhúáv> Ki.. n g ư ờ i trong m ộ t t ổ chức x ã h ộ i h o à n chỞnh được thực mẹ* ong những do ả n h h ư ở n g của những n g u y ê n lý triết học tôn g i á o và đ ạ o đức, m à c ò n t r ê n c ơ sở hoạt đ ộ n g vì l ợ i ích chung. H o ạ t đ ộ n g lao đ ộ n g được ô n g quan n i ệ m n h ư m ộ t tất y ế u tự n h i ê n tạo n ê n n h ữ n g m ô i l i ê n h ệ giữa n g ư ờ i v ớ i n g ư ờ i . N h à triết học Đ ứ c Kant ( 1 7 2 4 - 1 8 0 4 ) đ ã chỞ ra rằng c h ú n g ta phải h ì n h t h à n h n ê n m ô n học n g h i ê n cứu c á c quy luật của đ ờ i sống x ã h ộ i và ỏ n g đ ã g ọ i khoa h ọ c v ề x ã h ộ i m à Saint Simon chỞ p h á c họa b ằ n g những n é t c h u n g nhất bằng thuật n g ữ " x ã h ộ i học". Đ ế n n ă m 1838 A u g u s t e Comte (1798-1857) đ ã g ọ i c h í n h thức là m ô n học x ã h ộ i học v à t ổ chức giảng d ậ y t ạ i n h i ề u trường đ ạ i học t h ờ i bấy g i ờ , do v ậ y c á c n h à x ã h ộ i học coi Comte là cha đ ẻ của x ã h ộ i học. T h e o sự p h â n l o ạ i của Comte, xã h ộ i học được x ế p sau t o á n h ọ c , t h i ê n v ã n học, vật lý học, hoa học, sinh học. N ó c ó n h i ệ m vại n g h i ê n cứu c á c qui luật của đ ờ i sống xã h ộ i . T u y n h i ê n C o m t e đ ã q u i tất cả sự phát t r i ể n của xã h ộ i chỞ liên quan t ớ i sự t i ế n b ộ trí t u ệ . Đ ờ i sống tinh thần theo quan n i ệ m của ô n g là hạt n h â n c ù a tổ chức x ã h ộ i , là c ơ sờ của xã h ộ i và vì t h ế q u i l u ậ t p h á t t r i ể n của đ ờ i sống tinh thần đ ó n g vai t r ò quan t r ọ n g , q u i l u ậ t c ơ bản của t i ế n bộ xã h ộ i . Theo q u i luật n à y thì đ ờ i sống t i n h t h ầ n đ ề u trải qua ba giai đ o a n là thần học, s i ê u h ì n h v à thực chứng. D o quan n i ê m Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
n h ư v ậ y n ê n ó n g đ ã k h ô n g x á c l ậ p được n h ữ n g c ơ sở p h ư ơ n g p h á p l u ậ n khoa học đ ể n g h i ê n cứu x ã h ộ i học. T i ế p đ ế n p h ả i k ể đ ế n n h à x ã h ộ i học P h á p E m i l e D u r k h e i m (1858-1917) v ớ i tư tưởng "sự k i ệ n x ã h ộ i " thay cho t â m sinh lí c á n h â n . N g o à i ra, c ò n p h ả i k ể đ ế n c á c n h à x ã h ộ i học k h á c n h ư : Frederic L e Play ( P h á p , 1806-1882), K a r l M a r x (Đức, 1818 1883), M a x Weber (Đức, 1864-1920), Herbert Spencer (1820-1903), Talcott Parsons (1902-1979), Ferdinand Tonnies (1855-1936). Sau Comte và D u r k h e i m , x ã h ộ i học c h â u Â u đ ã p h á t t r i ể n nhanh c h ó n g , m ạ n h m ẽ v à khẳng đ ị n h là m ộ t n g à n h khoa học đ ộ c l ậ p - n g h i ê n cứu c ấ u t r ú c x ã h ộ i n h ư là m ộ t thực t h ẻ khoa học và trong những n ă m 1920-1930 đ ã h ì n h t h à n h t r à o lưu xã hội học cấu trúc. T i ế p đ ó , do sự p h á t t r i ể n m ạ n h m ẽ c ù a khoa học k ĩ thuật, của q u á t r ì n h c ô n g n g h i ệ p hoa ở M ỹ , đ ổ n g t h ờ i sau hai cuộc đ ạ i c h i ế n t h ế g i ớ i , h à n g loạt v ấ n đ ề x ã h ộ i c ó liên quan đ ế n h à n h v i của c á n h â n , n h ó m x ã h ộ i đ ã nảy sinh, x ã h ộ i học ở M ỹ đ ã p h á t t r i ể n nhanh c h ó n g theo h ư ớ n g t i ế p c ậ n t ừ p h í a h à n h v i v à h ì n h t h à n h trào lưu xã hội học hành vi. N h ư v ậ y , k ể t ừ k h i t r ở t h à n h m ô n khoa học đ ộ c l ậ p , x ã h ộ i học t h ế g i ớ i đ ã p h á t t r i ể n nhanh c h ó n g c h ủ y ế u ở 2 k h u vực là c h â u Â u v à M ỹ v ớ i 2 c á c h t i ế p c ậ n k h á c nhau: c ấ u t r ú c x ã h ộ i và h à n h v i x ã h ộ i . T u y n h i ê n k ể từ những n ă m 1960 đ ế n nay, x ã h ộ i học t h ế g i ó i đ ã đ ã p h á t t r i ể n theo h ư ớ n g chung là sự giao thoa giữa x ã h ộ i học M ỹ v ớ i x ã h ộ i học c h â u Â u . N g a y sau k h i t r ở t h à n h m ô n khoa học đ ộ c l ậ p , x ã h ộ i học đ ã được g i ả n g d ạ y và n g h i ê n c ứ u trong c á c t r ư ờ n g p h ổ t h ô n g c ũ n g n h ư trong c á c trường đ ạ i học ở c h â u Â u , sớm n h ấ t là ở P h á p , Đ ứ c r ồ i đ ế n A n h . Ở c á c nước x ã h ộ i c h ủ nghĩa ( Đ ô n g Â u v à L i ê n x ô ) trước đ â y , x ã h ộ i học đ ã p h á t t r i ể n theo h ư ớ n g l ấ y t r i ế t học M a r x i s m l à m c ơ sở n h ậ n thức và k ế t hợp cả c ấ u t r ú c x ã h ộ i và h à n h v i x ã h ộ i trong m ộ t t h ể thống nhất là c ộ n g đ ổ n g x ã h ộ i . Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
Cho đ ế n nay xã h ộ i học đ ã trở t h à n h c h u y ê n n g à n h v ố i hai l ĩ n h vực là x ã h ộ i học đ ạ i c ư ơ n g và x ã h ộ i học c h u y ê n b i ệ t . X ã h ộ i n g à y c à n g p h á t t r i ể n thì x ã h ộ i học c à n g k h ẳ n g đ ị n h vai t r ò của m ì n h trong việc tạo ra sự h ò a hợp giữa con n g ư ờ i và x ã h ộ i nhằm làm giảm các xung đột xã h ộ i để xây dựng xã h ộ i ổ n định và p h á t t r i ể n . Ở V i ệ t N a m , x ã h ộ i học được h ì n h t h à n h v à p h á t t r i ể n c h ậ m h ơ n , và p h ả i đ ế n những n ă m 1970s m ớ i trở t h à n h m ô n k h o a học và được đ ư a v à o c h ư ơ n g trình g i ả n g d ạ y của m ộ t s ố t r ư ờ n g đ ạ i học, c h ủ y ế u là cho k h ố i x ã h ộ i n h â n v ã n . V i ệ n X ã h ộ i học thuộc T r u n g t â m Khoa học x ã h ộ i và n h â n v ă n Q u ố c gia đ ã thực h i ệ n n h i ề u c ô n g trình n g h i ê n cứu x ã h ộ i học t r o n g v à n g o à i nước. V ề m ặ t lí l u ậ n , xã h ộ i học V i ệ t N a m c ũ n g đ ã đ ạ t đ ư ợ c m ộ t s ố t h à n h t ự u đ á n g k ể . C h ú n g ta đ ã b i ê n soạn đ ư ợ c n h i ề u tài l i ệ u c h u y ê n khảo, xuất bản đ ư ợ c n h i ề u g i á o t r ì n h p h ù h ợ p v ớ i n h i ề u đ ố i tượng k h á c nhau. X ã h ộ i học h i ệ n c ò n đ ư ợ c g i ả n g d ạ y trong cả c á c trường đ ạ i học k ĩ thuật. T u y n h i ê n , so v ớ i t h ế g i ớ i , so v ớ i y ê u c ầ u của đ ấ t nước, của x ã h ộ i V i ệ t N a m t r o n g g i a i đ o ạ n đ ổ i m ớ i thì x ã h ộ i học V i ệ t N a m c ầ n p h ả i t i ế p tục p h á t t r i ể n m ạ n h m ẽ hom nữa. 3. M ộ t s ố lí t h u y ế t x ã h ộ i h ọ c a. Lí thuyết xã hội học thực chứng M ộ t số n h à triết học c ậ n đ ạ i k h i n g h i ê n c ứ u h à n h đ ộ n g xã h ộ i cho rằng h à n h đ ộ n g x ã h ộ i do ý thức x ã h ộ i v à t ư t ư ở n g xã h ộ i c h i p h ố i . Song k h i đ ề c ậ p đ ế n ý thức v à t ư t ư ờ n g x ã h ộ i do c á i gì sinh ra thì h ọ l ú n g t ú n g v à c u ố i c ù n g cho là do t r ờ i s i n h ra ( C h ú a ban). Auguste C o m t e đ ã k h ở i x ư ớ n g t r à o l ư u t á c h x ã h ộ i học ra k h ỏ i t r i ế t học và đ ư a n ó v à o q u ỹ đ ạ o c ủ a khoa học tư n h i ê n . Comte cho rằng x ã h ộ i là t ổ n g hợp h ữ u c ơ trong đ ó c á c b ộ phận, y ế u t ố cấu t h à n h liên k ế t v ớ i nhau theo q u y luật n h â n Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn