Giáo trình Xã hội học tôn giáo: Phần 2

Chöông XII<br /> TÌNH CAÛM TOÂN GIAÙO<br /> I. KHAÙI NIEÄM VAØ ÑAËC ÑIEÅM<br /> I. 1. Khaùi nieäm<br /> Theo taâm lyù hoïc, tình caûm laø caûm xuùc theå hieän quan heä chuû quan cuûa chuû theå<br /> ñeán moät ñoái töôïng naøo ñoù (ñoái töôïng trong tröôøng hôïp naøy, coù theå laø moät caù theå,<br /> moät nhoùm ngöôøi hay söï vaät naøo ñoù...). Trong cuoäc soáng cuûa caù theå hay nhoùm, tình<br /> caûm coù vai troø heát söùc to lôùn. Noù taùc ñoäng ñeán toaøn boä hoaït ñoäng soáng cuûa con<br /> ngöôøi, töø nhaän thöùc ñeán haønh ñoäng. Nhöõng tình caûm tích cöïc (haøo höùng, phaán<br /> khôûi, laïc quan...), giuùp cho hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ñaït naêng suaát vaø hieäu quaû<br /> hôn, cuõng nhö quan heä ngöôøi vôùi ngöôøi trôû neân thaân aùi hôn. Traùi laïi, caùc tình caûm<br /> tieâu cöïc (böïc boäi, ñau buoàn, lo laéng, sôï haõi...), laøm cho caùc cô quan hoâ haáp, tuaàn<br /> hoaøn hoaït ñoäng khoù khaên, con ngöôøi laøm vieäc choùng meät moûi, hieäu suaát lao ñoäng<br /> thaáp, giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc khoù khaên.<br /> Cuõng nhö nieàm tin toân giaùo, tình caûm toân giaùo laø moät khía caïnh xaõ hoäi quan<br /> troïng nhaát cuûa baát cöù moät loaïi hình toân giaùo naøo. Raát khoù coù theå hieåu ñöôïc baûn<br /> chaát vaø aûnh höôûng cuûa toân giaùo, neáu khoâng hieåu tình caûm toân giaùo.<br /> Nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc, ñaõ coi tình caûm toân giaùo nhö laø nguoàn goác cô baûn cuûa<br /> toân giaùo. Nhaø trieát hoïc vaø xaõ hoäi hoïc G. Gephind cho raèng, tình caûm taïo neân<br /> nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn nhaát cuûa moïi toân giaùo vaø taát caû quan ñieåm toân giaùo. James<br /> cuõng cho raèng, tình caûm laø nguoàn goác saâu xa cuûa toân giaùo. Coù theå, caùc quan ñieåm<br /> treân cuûa Gephind vaø James seõ gaây ra nhöõng tranh caõi nhaát ñònh, vì hoï ñaõ quaù nhaán<br /> maïnh vai troø tình caûm trong toång theå caùc yeáu toá xaõ hoäi khaùc cuûa toân giaùo. Song,<br /> ñieàu maø khoâng ai coù theå phuû nhaän ñöôïc, laø tình caûm toân giaùo coù vò trí vaø taàm quan<br /> troïng khoâng theå thay theá ñöôïc ñoái vôùi söï hình thaønh vaø toàn taïi cuûa toân giaùo.<br /> I. 2. Ñaëc ñieåm cuûa tình caûm toân giaùo<br /> Moät soá nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo, ñaõ chæ ra ñaëc ñieåm cuûa tình caûm<br /> toân giaùo theå hieän theo caùch sau:<br /> - Nhaø thaàn hoïc ngöôøi Ñöùc Ph. Sleimaxô, ñaõ xem tình caûm toân giaùo laø “tình<br /> caûm phuï thuoäc”;<br /> - R. OÂttoâ thì cho raèng, tình caûm toân giaùo laø söï thoáng nhaát ñaëc bieät giöõa loøng<br /> khaâm phuïc vaø söï sôï haõi thaànthaùnh;<br /> <br /> 147<br /> <br /> - G. Wolbermin laïi nhaän xeùt, tình caûm toân giaùo laø tình caûm chôø ñôïi söï<br /> khoâng an toaøn vaø sôï haõi.<br /> Thöïc ra, khi noùi ñeán tình caûm toân giaùo khoâng neân hieåu ñoù chæ laø tình caûm phuï<br /> thuoäc, sôï haõi tröôùc caùc löïc löôïng sieâu nhieân, maø caàn hieåu raèng, nhö caùc loaïi hình<br /> tình caûm khaùc cuûa con ngöôøi, tình caûm toân giaùo cuõng bao goàm nhöõng tình caûm tích<br /> cöïc vaø nhöõng tình caûm tieâu cöïc. Caùc tình caûm toân giaùo tích cöïc goàm: tình yeâu, söï<br /> kính phuïc, toân suøng... ñoái vôùi thaàn thaùnh hay ñoái vôùi coäng ñoàng toân giaùo cuûa mình.<br /> Caùc tình caûm naøy, ñaõ goùp phaàn taïo neân ñaëc tröng cuûa xu höôùng toân giaùo. Trong soá<br /> caùc tình caûm toân giaùo tích cöïc, thì tình yeâu laø moät loaïi tình caûm quan troïng. Tình<br /> yeâu ñoái vôùi Thöôïng ñeá ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån qua caàu nguyeän, qua caùc<br /> thöïc haønh toân giaùo vaø ñöôïc theå hieän raát roõ trong Thaùnh kinh cuûa toân giaùo.<br /> Ñoái vôùi caùc tín ñoà Kitoâ giaùo, tình yeâu ñöùc Chuùa trôøi laø moät phaåm chaát cô baûn.<br /> Noù khoâng chæ theå hieän qua caàu nguyeän ôû gia ñình, ôû nhaø thôø maø phaûi ñöôïc theå<br /> hieän ôû moïi nôi, moïi luùc vaø moïi hoaøn caûnh. Thieáu tình yeâu, thì khoâng theå ñeán ñöôïc<br /> vôùi Chuùa. Veà vaán ñeà naøy, L. Phôbaùch ñaõ coù moät nhaän xeùt tuyeät vôøi: Thöôïng ñeá,<br /> chính laø tình yeâu, laø traùi tim cuûa moãi tín ñoà. Kitoâ giaùo, ñoøi hoûi caùc tín ñoà tröôùc heát<br /> laø tình yeâu ñoái vôùi Chuùa. ÔÛ caùc tín ñoà Kitoâ giaùo, luoân toàn taïi hai daïng tình yeâu:<br /> tình yeâu Chuùa vaø tình yeâu con ngöôøi. Trong hai loaïi tình yeâu naøy, thì tình yeâu<br /> Chuùa giöõ vò trí haøng ñaàu, sau môùi ñeán tình yeâu con ngöôøi. ÔÛ ñaây, tình yeâu Chuùa<br /> vaø tình yeâu con ngöôøi khoâng maâu thuaãn vôùi nhau trong tín ñoà Kitoâ giaùo.<br /> Tìm hieåu tình yeâu cuûa tín ñoà ñoái vôùi thaàn thaùnh, chuùng ta hieåu roû hôn xu<br /> höôùng, ñaët ñieåm cuûa tình caûm toân giaùo vaø vai troø cuûa noù trong nhaän thöùc va haønh<br /> vi cuûa nhöõng ngöôøi theo toân giaùo. Coù theå xem tình caûm cuûa toân giaùo laø loaïi tình<br /> caûm ôû toác ñoä cao, laø ñaëc tröng xaõ hoäi cuûa tín ñoà. Neáu quan saùt, tìm ñöôïc doøng<br /> ngöôøi ñoå veà thaùnh ñòa Mecca (Arab Saudi) haøng naêm ñeå döï leã thaùnh Ramadan<br /> (thaùng 9, 10) hay moät soá löôïng ngöôøi taäp trung taïi Rome ñeå nhge Giaùo hoaøng dieån<br /> thuyeát, nay doøng ngöôøi ñi döï leã chuøa Höông, leã ñeàn Baø Chuùa Kho ôû nöôùc ta... cho<br /> thaáy tình caûm toân giaùo laø maïnh meõ vaø coù vò trí nhö theá naøo ñoái vôùi nhöõng ngöôøi<br /> theo toân giaùo.<br /> Nhöng khi noùi ñeán nhöõng neùt ñaëc tröng hôn cuûa tình caûm toân giaùo, moïi ngöôøi<br /> thöôøng nghó tôùi nhöõng tình caûm toân giaùo tieâu cöïc. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø P.<br /> Sheimaxô, R. OÂttoâ, Wabbominlaïi xaùc ñònh tình caûm toân giaùo laø loaïi tình caûm tieâu<br /> cöïc (phuï thuoäc, lo laéng, sôï haõi...). Noùi ñeán tình caûm toân giaùo tieâu cöïc, tröôùc heát<br /> phaûi noùi ñeán söï sôï haõi. Caûm xuùc sôï haõi khoâng chæ laø moät tình caûm cô baûn cuûa<br /> nhöõng ngöôøi nguyeân thuyû xa xöa, maø cuûa caû tính ñoà toân giaùo hieän ñaïi. Tình caûm<br /> naøy, phaùt trieån töø hình thöùc vaät chaát ñeán hình thöùc sieâu vaät chaát. Nhöõng ngöôøi<br /> 148<br /> <br /> nguyeân thuyû, luoân hoaûng sôï caùc löïc löôïng töï nhieân: thuù döõ, baõo, gioù... coøn caùc tính<br /> ñoà toân giaùo hieän ñaïi thì sôï caùc löïc luôïng sieâu nhieân. Chính tình caûm sôï haõi ñaõ laøm<br /> cho nhieàu ngöôøi ñeán vôùi toân giaùo, tin vaøo löïc löôïng sieâu nhieân vaø thöïc hieän caùc<br /> chuaån möïc toân giaùo. Tìm hieåu caùc vuï taøn saùt taäp theå cuûa moät soá giaùo phaùi trong<br /> nhieàu naêm qua, cho thaáy nhieàu ngöôøi ñaõ cheát trong traïng thaùi bò cöôõng böùc. Giaùo<br /> phaùi Aum, bò nghi khuûng boá hôi ñoäc ôû nhaø ga taøu ñòeân ngaàm ôû Tokyo, thuû lónh vaø<br /> moät soá keû caàm ñaàu khaùc cuûa noù bò baét, moät soá gia ñình vaø tín ñoà ñaõ toá caùo giaùo<br /> phaùi naøy cöôõng böùc hoï trong vieäc ñoùng goùp vaät chaát hay thöïc hieän caùc nghi leã toân<br /> giaùo. Vì sôï haõi, maø nhieàu ngöôøi ñaõ phaûi thöïc hieän nhöõng quy ñònh naøy.<br /> II.<br /> <br /> AN UÛI TOÂN GIAÙO<br /> <br /> II. 1. Khaùi nieäm<br /> Söï toàn taïi cuûa toân giaùo vôùi con ngöôøi ôû baát kyø hình thaùi kinh teá xaõ hoäi naøo,<br /> baát kyø söï phaùt trieån ceà hình thöùc vaø hieåu bieát cuûa con ngöôøi, chöùng toû hieän töôïng<br /> xaõ hoäi naøy luoân luoân tìm ñöôïc nhöõng hình thöùc taùc ñoäng hôïp lyù vaø thieát thöïc ñeán<br /> ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Lyù giaûi vaán ñeà naøy, laø nhieäm vuï cuûa caùc khoa hoïc,<br /> maø tröôùc heát laø xaõ hoäi hoïc. Moät trong nhöõng ñieàu bí aån nhaát, giaûi thích veà söùc<br /> soáng laâu beàn cuûa toân giaùo, ñoù laø toân giaùo ñaõ thöïc hieän raát thaønh coâng chöùc naêng<br /> an uûi con ngöôøi. Cuõng coù theå noùi raèng, ñaây laø moät chöùc naêng xaõ hoäi quan troïng<br /> nhaát cuûa toân giaùo, chöùc naêng ñaëc tröng cuûa toân giaùo.<br /> Veà maët baûn chaát, an uûi toân giaùo laø moät quaù trình hö aûo, thöïc hieän söï ñaûm baûo<br /> thöïc teá cho con ngöôøi, töùc laø noù tìm caùch thoûa maõn nhu caàu khaùc; ôû ñaây, chính laø<br /> söï thoûa maõn moät nhu caàu soáng cuûa con ngöôøi. Song, khaùc vôùi caùc hình thöùc thoûa<br /> maõn nhu caàu khaùc, ôû ñaây laø söï thoûa maõn moät caùch hö aûo. Söï thoûa maõn hö aûo<br /> nhöng laïi ñöôïc con ngöôøi tieáp nhaän. Vaán ñeà töôûng chöøng nhö maâu thuaãn vaø phi<br /> logic; song, thöïc tieãn vaø thaønh coâng cuûa noù khieán ta phaûi tìm ra söï hôïp lyù, logic<br /> cuûa vaán ñeà.<br /> Cuoäc soáng thöïc taïi cuûa con ngöôøi luoân gaëp khoâng ít khoù khaên, vaát vaû, nhöõng<br /> lo aâu xen laãn cay ñaéng vaø phieàn toaùi. Nhöõng ñieàu naøy luoân xaûy ra thöôøng xuyeân<br /> trong cuoäc soáng gia ñình, cuõng nhö trong cuoäc soáng caù theå, trong caùc nhoùm toân<br /> giaùo vaø toaøn xaõ hoäi noùi chung. Chính ñieàu naøy ñaõ laøm cho moät soá ngöôøi mong<br /> muoán ñi tìm söï giaûi thoaùt; öôùc mô giaûi thoaùt ôû moät theá giôùi khaùc hay tìm moät söï<br /> cöùu theá, giuùp ñôõ. Ñieàu naøy, chuùng ta coù theå thaáy phaàn naøo qua hieän töôïng ñi leã<br /> ñeàn Baø Chuùa Kho, chuøa Höông hay moät soá ñình, chuøa khaùc ñöôïc coi laø linh thieâng<br /> ôû nuôùc ta trong maáy naêm qua. Taïi sao hieän töôïng naøy, khoâng phaùt trieån trong thôøi<br /> kyø bao caáp. Phaûi chaêng, neàn kinh teá thò tröôøng, vôùi quy luaät caïnh tranh khoác lieät<br /> ñaõ taïo neân nhieàu ruûi ro trong hoaït ñoäng kinh doanh, caùi maø nhöõng ngöôøi quen<br /> <br /> 149<br /> <br /> soáng trong neàn kinh teá tieåu noâng vaø cô cheá bao caáp laø ñieàu quaù môùi meû vaø bôõ ngôõ.<br /> Do vaäy, nhieàu ngöôøi kinh doanh ñaõ tìm ñeán söï giuùp ñôõ cuûa thaùnh thaàn. Ñaây cuõng<br /> laø bieåu hieän söï thieáu tin töôûng vaøo khaû naêng cuûa chính mình.<br /> II. 2. Ñaëc tröng cuûa an uûi toân giaùo<br /> Duø cho toân giaùo laø “tieáng thôû daøi cuûa chuùng sinh bò aùp böùc”, thì noù vaãn laø nôi<br /> ñeå khoâng ít nhöõng tín ñoà toân giaùo döïa vaøo (coù caû nhöõng ngöôøi khoâng theo toân<br /> giaùo), coù theå truùt vôïi nhöõng noãi ñau khoå maø con ngöôøi gaëp phaûi treân ñöôøng ñôøi.<br /> Trong toân giaùo, ngöôøi ta tìm thaáy nguoàn an uûi, voã veà, xoa dòu nhöõng noãi buoàn cuûa<br /> cuoäc soáng thöôøng nhaät, tìm moïi söï che chôû khi baát löïc tröôùc vaán ñeà naøo ñoù. L.<br /> Phôbaùch ñaõ phaân tích khaù saâu saéc veà vaán ñeà naøy, oâng cho raèng trong toân giaùo,<br /> ngoaøi aûo töôûng tình caûm, maët thöïc teá tìm toøi caùi toát hôn, tìm kieám söï che chôû, söï<br /> giuùp ñôõ laø cöïc kyø quan troïng. Nhö vaäy, trong toân giaùo, con ngöôøi ta luoân tìm thaáy<br /> söï an uûi.<br /> Beân caïnh nhöõng khoù khaên, baát haïnh trong cuoäc soáng hieän thöïc, cuoäc soáng<br /> quanh ta coøn nhieàu ñieàu bí aån, maø khoa hoïc hieän ñaïi coøn chöùa veùn leân ñöôïc böùc<br /> maøn bí maät cuûa noù. Ñöùng tröôùc nhöõng hieän töôïng bí aån naøy cuûa cuoäc soáng, nhieàu<br /> ngöôøi ñaõ phaûi söû duïng toân giaùo ñeå lyù giaûi, quy chuùng veà nhöõng hieän töôïng do thaàn<br /> thaùnh taïo neân.<br /> Chaúng haïn, ôû Chi leâ coù moät baø giaø 63 tuoåi, teân laø Maris Louis sau moät laàn bò<br /> seùt ñaùnh ñaõ bieán thaønh moät thieáu nöõ 25, 26 tuoåi. Moät baø giaø coù 15 ngöøi con, nay<br /> thaønh moät coâ gaùi traøn ñaày söùc soáng cuûa tuoåi thanh xuaân. Hieän töôïng naøy, khoa hoïc<br /> hieän nay chöa tìm ñöôïc lôøi giaûi ñaùp thoûa ñaùng vaø do vaäy, ngöôøi ta ñaønh phaûi giaûi<br /> thích ñaây laø kyø tích cuûa Thöôïng ñeá. Chính baø Maria cuõng phaûi noùi: “Ñaây laø do<br /> Thöôïng ñeá ban phöôùc laønh cho toâi, ngöôøi ñaõ ban cho toâi cuoäc soáng môùi”61.<br /> Seõ laø thieáu soùt neáu chuùng ta chæ nhìn thaáy taùc ñoäng hö aûo cuûa toân giaùo ñeán<br /> con ngöôøi, maø queân maát taùc ñoäng thöïc teá cuûa noù ñeán nhöõng vaán ñeà ñaët ra trong<br /> cuoäc soáng haøng ngaøy. Ñaây laø yeáu toá quantroïng ñeå giaûi thích taïi sao toân giaùo baùm<br /> reã dai daúng trong ñôøi soáng xaõ hoäi con ngöôøi. Söï an uûi toân giaùo hieän höõu trong yù<br /> thöùc, trong haønh vi cuûa caù nhaân tín ñoà, cuõng nhö cuûa nhoùm toân giaùo.<br /> Veà cô baûn, an uûi toân giaùo laø söï taùc ñoäng tích cöïc ñeán con ngöôøi. Töø ñaây coù<br /> theå ñöa ra khaùi nieäm an uûi toân giaùo nhö sau: an uûi toân giaùo laø söï taùc ñoäng coù yù<br /> nghóa tôùi con ngöôøi, thuùc ñaåy vieäc loaïi tröø nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc, khaéc phuïc<br /> nhöõng xung ñoät tinh thaàn cuûa con ngöôøi.<br /> <br /> 61<br /> <br /> Baùo Vaên hoùa theå thao, soá 18, 1996, trang 32.<br /> <br /> 150<br /> <br /> An uûi toân giaùo coù theå ñaùp öùng ñöôïc nhöõng nhu caàu khaùc nhau cuûa con ngöôøi,<br /> giuùp hoï tìm ñöôïc nhöõng quyeát ñònh ñuùng ñaén trong ñôøi soáng, tìm phöông höôùng<br /> haønh ñoäng, tích cöïc hoùa con ngöôøi, laøm cho hoï tin töôûng vaøo söùc löïc cuûa mình,<br /> vaøo coâng vieäc ñang thöïc hieän. Moät doanh nhaân tìm thaáy trong an uûi toân giaùo, söï<br /> giuùp ñôõ vaø nieàm tin vaøo thaønh coâng trong kinh doanh. Moät ngöôøi baát haïnh, luoân<br /> luoân vaát vaû trong cuoäc soáng tìm ñöôïc ôû thaùnh thaàn söï che chôû, nieàm an uûi trôï giuùp<br /> cho ngaøy hoâm sau toát ñeïp hôn. Moät coâ gaùi baát haïnh, traéc trôû trong tình duyeân ñaõ<br /> ñeán cöûa Phaät ñeå tìm söï an uûi, che chôû, giuùp ñôõ, giaûi thoaùt, maø coøn truùt boû ñöôïc<br /> phaàn naøo nhöõng caûm xuùc doàn neùn, baát löïc cuûa mình trong cuoäc soáng nôi traàn theá,<br /> tieáp caän vôùi moät theá giôùi xa laï, huyeàn aûo vaø haáp daãn. Söï thoûa maõn ñoù vaø caùi theá<br /> giôùi aáy luoân luoân laø hö aûo, nhöng cuõng chính söï hö aûo aáy caøng haáp daãn vaø kích<br /> thích nhöõng khaùt khao cuûa con ngöôøi. Ñieàu naøy raát phuø hôïp vôùi quy luaät taùc ñoäng<br /> cuûa nhu caàu.<br /> Söï an uûi döïa treân nhöõng aûo töôûng laø ñaëc tröng cuûa an uûi toân giaùo. Noù taùc<br /> ñoäng ñeán yù thöùc con ngöôøi baèng nhöõng tö töôûng, quan ñieåm nhaát ñònh, baèng nhöõng<br /> hình aûnh ña daïng. Nhôø vaäy, noù thoûa maõn ñöôïc moät soá nhu caàu xaõ hoäi chuû quan, taïo<br /> neân nhöõng traïng thaùi xaõ hoäi nhaát ñònh trong yù thöùc toân giaùo.<br /> Moät soá ñaëc ñieåm khaùc cuûa an uûi toân giaùo, laø taïo neân nieàm tin chöùa ñöïng caùc<br /> tö töôûng, quan nieäm mang ñeán cho con ngöôøi caùch giaûi quyeát nhöõng maâu thuaãn<br /> cuûa cuoäc soáng hieän taïi.<br /> Nhö vaäy, xeùt töø khía caïnh xaõ hoäi hoïc, an uûi toân giaùo coù nhöõng taùc ñoäng tích<br /> cöïc ñeán con ngöôøi, noù coù theå coù nhöõng giaûi toûa ñöôïc caùc traïng thaùi stress, tìm<br /> ñöôïc nhöõng giaûi phaùp cho moät soá tình huoáng maø con ngöôøi caûm thaáy beá taéc tröôùc<br /> thöïc taïi cuoäc soáng. Song, cuõng chính do toân giaùo coù khaû naêng an uûi nhö vaäy, maø<br /> noù deã bò moät soá ngöôøi lôïi duïng vaøo nhöõng muïc ñích tieâu cöïc, traùi vôùi caùc chuaån<br /> möïc xaõ hoäi, gaây aûnh höôûng xaáu cho ñôøi soáng cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo vaø cuûa xaõ<br /> hoäi.<br /> III. CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN CUÛA TÌNH CAÛM TOÂN GIAÙO<br /> TRONG QUAÙ TRÌNH THÖÏC HIEÄN NGHI LEÃ TOÂN GIAÙO<br /> III. 1. Giai ñoaïn khôûi ñaàu<br /> ÔÛ giai ñoaïn naøy, cöôøng ñoä cuûa tình caûm toân giaùo taêng leân moät caùch töø töø, caùc<br /> caûm xuùc tieâu cöïc coøn chieám öu theá trong yù thöùc cuûa tín ñoà. Nguôøi höôùng daãn nghi<br /> leã (nhöõng linh muïc, muïc sö, nhaø sö...), keâu goïi söï aên naên, hoái loãi, töùc laø söï töï nhaän<br /> thöùc cuûa tín ñoà veà toäi loãi cuûa mình. Söï khôi gôïi naøy, ñaõ taùc ñoäng ñeán toaøn boä heä<br /> thoáng taùc ñoäng taâm - sinh lyù cuûa nhöõng ngöôøi tham döï leã vaø laøm cho cöôøng ñoä<br /> <br /> 151<br /> <br />