Huyện Bạch Thông (Bắc Kạn) qua tư liệu địa bạ Gia Long 4 (1805)

Nguyễn Tiến Đạt<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 117(03): 3 - 8<br /> <br /> HUYỆN BẠCH THÔNG (BẮC KẠN) QUA TƢ LIỆU ĐỊA BẠ GIA LONG 4 (1805)<br /> Nguyễn Tiến Đạt*<br /> Trung học phổ thông Lương Phú – Phú Bình- Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Nội dung bài báo lần đầu tiên công bố 5 đơn vị địa bạ có niên đại Gia Long 4 (1805). Qua nguồn<br /> tƣ liệu địa bạ, tác giả tiến hành phục dựng tình hình sở hữu ruộng đất của huyện miền núi Bạch<br /> Thông, Bắc Kạn nửa đầu thế kỷ XIX nhằm góp thêm tƣ liệu cho lịch sử cổ trung Việt Nam.<br /> Từ khóa: Địa bạ Bạch Thông 1805<br /> <br /> Vài nét về huyện Bạch Thông (Bắc Kạn)*<br /> Huyện Bạch Thông nằm ở trung tâm tỉnh Bắc<br /> Kạn. Theo sách “Đại Nam nhất thống chí”:<br /> Bạch Thông thuộc phủ Thông Hóa (Thái<br /> Nguyên), Đông-Tây cách nhau 271 dặm,<br /> Nam- Bắc cách nhau 283 dặm. Phía Đông<br /> chạy dài đến địa giới huyện Võ Nhai (phủ<br /> Phú Bình) 188 dặm, phía Tây đến địa giới<br /> châu Chiêm Hóa tỉnh Tuyên Quang 83 dặm,<br /> phía Nam đến địa giới huyện Phú Lƣơng và<br /> Định Châu (tức huyện Định Hóa) thuộc phủ<br /> Tòng Hóa 100 dặm, phía Bắc đến địa giới<br /> huyện Cảm Hóa và huyện Vĩnh Điện thuộc<br /> tỉnh Tuyên Quang 103 dặm [1].<br /> Bạch Thông có nhiều dân tộc sinh sống nhƣ:<br /> Tày, Nùng, Kinh, Dao, Hoa…Trong xã hội<br /> truyền thống của các dân tộc Tày – Nùng là<br /> mƣờng, đứng đầu các mƣờng là các tù trƣởng,<br /> thủ lĩnh. Họ là những ngƣời có công đầu<br /> trong việc khai phá đất đai thành lập bản<br /> mƣờng. Họ là ngƣời đứng đầu và có quyền<br /> thế tập. Trên cơ sở phát triển của chế độ<br /> ruộng đất, các tầng lớp thống trị giành và nắm<br /> quyền phân phối ruộng đất. Dần dần hình<br /> thành những thổ tù lớn ở địa phƣơng, ở Bạch<br /> Thông do phiên thần họ Hoàng nối đời cai trị,<br /> đến đầu thời Nguyễn, vua Gia Long vẫn để<br /> nguyên nhƣ vậy. Tức là vua Gia Long vẫn<br /> bảo lƣu hình thức tự quản thế tập theo truyền<br /> thống cũ của thổ tù địa phƣơng. Phiên thần họ<br /> Hoàng cai trị ở Bạch Thông nắm mọi quyền<br /> lực từ chính trị, kinh tế, quân sự, cai quản<br /> chúng dân chủ yếu vẫn dựa theo luật tục.<br /> *<br /> <br /> Tel: 0912 326897, Email: nguyentiendat.lp@gmail.com<br /> <br /> Vào năm 1835, Minh Mệnh ban hành chế độ<br /> lƣu quan, triều đình trực tiếp bổ dụng quan lại<br /> đứng đầu theo chuẩn quy định, không phân<br /> biệt ngƣời miền ngƣợc hay miền xuôi. Với<br /> quyết định của Minh Mệnh năm 1835, Bạch<br /> Thông đã chính thức đƣợc đặt dƣới sự cai trị<br /> trực tiếp của triều đình, kết thúc thời kỳ cai trị<br /> của thổ tù địa phƣơng. Bộ máy chính quyền<br /> cấp huyện đƣợc phân cấp từ huyện đến tổng,<br /> xã cuối cùng là mƣờng bản.<br /> Ngay từ đầu thời Nguyễn năm 1802, vua Gia<br /> Long đã ra chức tổng trƣởng, sau đó gọi là cai<br /> tổng, thêm phó cai tổng, tổng giáo. Quản lý<br /> các xã thời Gia Long đứng đầu vẫn là xã<br /> trƣởng ngƣời địa phƣơng do nhân dân tự bầu,<br /> số lƣợng xã trƣởng tùy theo quy mô dân số và<br /> đất đai của xã. Dƣới xã là bản, làng, các dân<br /> tộc huyện Bạch Thông sinh sống thành làng<br /> bản, tùy theo điều kiện tự nhiên mà dân cƣ tập<br /> trung nhiều hay ít. Tuy nhiên, không phải<br /> làng bản có sự tách biệt về tộc ngƣời mà có<br /> sự hỗn cƣ của các tộc ngƣời. Mỗi làng bản có<br /> địa vực cƣ trú thuộc quyền quản lý của bản.<br /> Đứng đầu bản là trƣởng bản; ngoài ra còn có<br /> ngƣời giúp việc cho trƣởng bản là những<br /> ngƣời có uy tín trong bản.<br /> Tình hình ruộng đất Bạch Thông qua tƣ<br /> liệu địa bạ Gia Long 4 (1805)<br /> Tƣ liệu để phục dựng tình hình ruộng đất<br /> Bạch Thông đầu thế kỷ XIX,là địa bạ của 5<br /> xã: Hữu Trạch, An Cƣ, Nam Ổ, An Thịnh,<br /> Quảng Bạch có niên đại Gia Long 4 (1805).<br /> Đây là các bản địa bạ đƣợc khai thác và dịch<br /> thuật tại Trung tâm lƣu trữ Quốc gia I- Hà Nội.<br /> 3<br /> <br /> Nguyễn Tiến Đạt<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 117(03): 3 - 8<br /> <br /> Bảng 1. Sự phân bố ruộng đất của Bạch Thông theo địa bạ Gia Long 4 (1805)<br /> Đơn vị tính: Mẫu.sào.thước.tấc<br /> STT<br /> Loại ruộng<br /> Diện tích<br /> Tỷ lệ %<br /> 1<br /> Tƣ điền<br /> 568m7s4th8t<br /> 95,4%<br /> 2<br /> Thổ trạch viên trì<br /> 27m2s0th0t<br /> 4,6%<br /> Tổng<br /> 595m9s4th8t<br /> 100,00%<br /> Nguồn thống kê 5 địa bạ Gia Long 4 (1805)<br /> Bảng 2. Tình hình ruộng đất ở Bạch Thông theo địa bạ Gia Long 4 (1805)<br /> Đơn vị tính: Mẫu.sào.thước.tấc<br /> Tổng diện tích<br /> Diện tích<br /> Tên thôn, xã<br /> Diện tích ruộng tƣ<br /> ruộng đất<br /> đất tƣ<br /> Tổng Côn Minh<br /> 1. Hữu Trạch<br /> 51.5.8.9<br /> 48.9.8.9<br /> 2.6.0.0<br /> 2. Xã An Cƣ<br /> 13.1.3.5<br /> 12.1.3.5<br /> 1.0.0.0<br /> 3. Xã Nam Ổ<br /> 33.9.7.0<br /> 31.9.7.0<br /> 2.0.0.0<br /> Tổng Nhu Viễn<br /> 4. An Thịnh<br /> 266.5.11.2<br /> 248.3.11.2<br /> 18.2.0.0<br /> 5. Quảng Bạch<br /> 230.7.4.2<br /> 227.3.4.2<br /> 3.4.0.0<br /> Tổng cộng<br /> 595.9.4.8<br /> 568.7.4.8<br /> 27.2.0.0<br /> Nguồn thống kê 5 địa bạ Gia Long 4 (1805)<br /> <br /> Số liệu bảng 1 cho thấy, tổng diện tích đất là<br /> 595m9s4th8t đƣợc tính là 100%, trong đó đại<br /> đa số diện tích đất là tƣ điền : 568m7s4th8t,<br /> chiếm 95,4%, Diện tích tƣ thổ (Thổ trạch,<br /> viên trì)rất ít 27m2s0th0t, chiếm 4,6%, không<br /> có diện tích đất thần từ, phật tự. Không có<br /> hiện tƣợng phụ canh cũng không có chủ sở<br /> hữu là phụ nữ.<br /> <br /> Bạch Thông không có ruộng hạng nhất, chỉ có<br /> ruộng hạng 2, hạng 3. Riêng hai tổng Côn<br /> Minh và Nhu Viễn, 100% diện tích ruộng là<br /> hạng 3. Tuy ruộng của hai Tổng Côn Minh và<br /> Nhu Viễn không phải là ruộng loại tốt song do<br /> nằm ở một châu có vị trí trung tâm, cƣ dân đã<br /> sinh sống lâu đời nên diện tích đất vô chủ rất ít.<br /> <br /> Tổng hợp bảng số liệu 1,2 cho thấy quy mô,<br /> mức độ sở hữu ruộng đất của hai tổng Nhu Viễn<br /> và Côn Minh đồng thời phần nào phản ánh thực<br /> trạng ruộng đất của châu Bạch Thông.<br /> <br /> Từ bảng thống kê 3 ta thấy, có 52 chủ sở hữu<br /> dƣới 5 mẫu chiếm 49% tổng số chủ và 31,5%<br /> diện tích ruộng đất. Có 54 chủ sở hữu từ 5<br /> mẫu trở lên chiếm 51% tổng số chủ và chiếm<br /> 68% diện tích đất canh tác. Số liệu này chỉ ra<br /> rằng quá trình tƣ hữu ruộng đất ở hai tổng<br /> Côn Minh và Nhu Viễn diễn ra tƣơng đối<br /> nhanh. Nếu lấy mức sở hữu 5 mẫu làm giới<br /> hạn xác định chủ ruộng khá giả thì tỷ lệ này ở<br /> Côn Minh và Nhu Viễn là ở mức trung bình.<br /> So sánh với huyện Ngân Sơn của Bắc Kạn ta<br /> thấy, ở Ngân Sơn, tỷ lệ chủ sở hữu ruộng đất<br /> chiếm tới 60,5% và 82,2% diện tích, ở Quảng<br /> Hòa của Cao Bằng chủ sở hữu nhiều, số chủ<br /> ruộng đất chiếm 58,8% và 84,5% diện tích [2].<br /> <br /> Hiện tƣợng tƣ hữu hóa ruộng đất của hai tổng<br /> Côn Minh và Nhu Viễn là rất cao, chiếm tới<br /> 95,4%. Nhƣ vậy cơ sở kinh tế nông nghiệp ở<br /> đây không phải là ruộng đất công mà là ruộng<br /> đất thuộc sở hữu của gia đình, dòng họ. Quá<br /> trình lịch sử cho thấy, đối với các làng xã ở<br /> đồng bằng miền xuôi, sự tƣ hữu phát triển<br /> mạnh thƣờng gắn liền sự phát triển của kinh<br /> tế hàng hóa. Tuy nhiên, đối với các làng xã ở<br /> miền núi nhƣ của Bạch Thông thì không đơn<br /> thuần nhƣ vậy. Ruộng đất thuộc sở hữu tƣ có<br /> thể do mua bán cũng có thể do các gia đình tự<br /> khai phá các thung lũng, các bãi bồi ven suối,<br /> canh tác lâu đời mà thành ruộng đất tƣ, nhất<br /> là những vùng xa trung tâm, đi lại khó khăn.<br /> 4<br /> <br /> - Phân bố sở hữu tƣ điền<br /> <br /> Ở Bạch Thông, cụ thể là 2 tổng Nhu Viễn Và<br /> Côn Minh, quá trình tƣ hữu ruộng đất diễn ra<br /> nhanh chóng. Điều này có thể đƣợc lý giải khi<br /> ruộng đất công rất nhỏ, cơ sở của sản xuất<br /> <br /> Nguyễn Tiến Đạt<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> kinh tế nông nghiệp là ruộng tƣ. Cùng với quá<br /> trình tƣ hữu là quá trình tập trung ruộng, song<br /> quá trình tập trung ở hai tổng Côn Minh và<br /> Nhu Viễn không cao. Chính vì thế mà bình<br /> quân sở hữu một chủ của hai tổng Nhu Viễn,<br /> Côn Minh chỉ là 5m2s7th5t.Đồng thời, việc<br /> nghiên cứu địa bạ cho thấy ở hai tổng Côn<br /> Minh và Nhu Viễn không có chủ sở hữu<br /> ruộng đất cực lớn. Trong khi đó ở một số địa<br /> phƣơng xuất hiện những chủ sở hữu lớn thậm<br /> chí lớn tới hơn 50 mẫu nhƣ ở huyện Quảng<br /> Hòa (Cao Bằng), bình quân sở hữu một chủ<br /> có xã rất cao, lên tới 14 mẫu nhƣ xã Mộc Hộc<br /> [3]. Trong khi đó chủ sở hữu lớn nhất của<br /> Nhu Viễn và Côn Minh là ông Nông Khắc<br /> Đạt xã An Thịnh sở hữu 20m1s0th5t và cũng<br /> chỉ có 01 chủ sở hữu từ 10 mẫu trở lên. Điều<br /> này đƣợc lý giải là do châu Bạch Thông nằm<br /> ở trung tâm của vùng đất Bắc Kạn, cƣ dân<br /> sinh sống lâu đời và là vùng đất có nhiều biến<br /> động về dân cƣ, chính trị, đất đai đƣợc khai<br /> phá sớm nên không tạo ra một chủ sở hữu lớn<br /> nhờ khai hoang hoặc có thế lực lâu đời.<br /> - Bình quân sở hữu một chủ<br /> Theo bảng 4, bình quân sở hữu một chủ của<br /> hai tổng Côn Minh và Nhu Viễn là 5m2s7th6t.<br /> Xã có mức sở hữu bình quân cao nhất là xã<br /> An Thịnh với 7m3s0th7t. Xã có bình quân sở<br /> <br /> 117(03): 3 - 8<br /> <br /> hữu nhỏ nhất là Hữu Trạch với 3m0s8th9t..<br /> Riêng xã An Cƣ địa bạ có ghi diện tích đất tƣ<br /> là 12m1s3th5t, song lại không ghi chủ sở hữu,<br /> cùng với đó các chức dịch cũng không có<br /> ruộng đất mà ghi nội thực canh 5m5s, không<br /> ghi chủ sở hữu, nội lƣu hoang 6m6s3th5t, thổ<br /> trạch viên trì 1m cũng là lƣu hoang.<br /> Việc diện tích canh tác vô chủ, đất hoang hóa,<br /> thổ trạch không ngƣời sở hữu là hiện tƣợng<br /> thực tế trong lịch sử, ví nhƣ xã Nam Tri của<br /> huyện Ngân Sơn (Bắc Kạn) cũng có địa bạ<br /> song không kê chủ sở hữu ruộng đất. Hiện<br /> tƣợng này có thể là do hậu quả của các cuộc<br /> chiến tranh kéo dài từ thế kỷ XVII, XVIII,<br /> cũng có thể trong vùng có dịch bệnh, dân cƣ<br /> phiêu tán bỏ diện tích hoang hóa, cũng có thể<br /> do giặc cuớp hoành hành, chức dịch địa<br /> phƣơng bất lực, nhân dân chạy loạn khiến cho<br /> việc sản xuất nông nghiệp đình trệ, đất đai bị<br /> bỏ hoang. Tất cả các lý do này đều có thể<br /> đúng, bởi lẽ Bắc Kạn cũng chịu ảnh hƣởng<br /> của các cuộc chiến tranh kéo dài trong lịch sử,<br /> cùng có chung bối cảnh xã hội với nhiều địa<br /> phƣơng khác trên cả nƣớc. Nơi đây cũng có<br /> thƣờng xuất hiện dịch bệnh, hoành hành theo<br /> kiểu chu kỳ và cũng là vùng mà thổ phỉ<br /> thƣờng hay hoạt động.<br /> <br /> Bảng 3. Thống kê quy mô sở hữu ruộng đất của Bạch Thông theo địa bạ Gia Long 4 (1805)<br /> Đơn vị tính: mẫu.sào.thước.tấc.<br /> Chủ sở hữu<br /> Diện tích<br /> Quy mô sở hữu<br /> Số lƣợng<br /> Tỷ lệ (%)<br /> Số lƣợng<br /> Tỷ lệ (%)<br /> Dƣới một mẫu<br /> 1 đến 3 mẫu<br /> <br /> 12<br /> <br /> 11,3<br /> <br /> 27.5.0.5<br /> <br /> 4,7<br /> <br /> 3 đến 5mẫu<br /> <br /> 40<br /> <br /> 37,7<br /> <br /> 152.4.8.8<br /> <br /> 26,8<br /> <br /> 5 đến 10 mẫu<br /> <br /> 52<br /> <br /> 49<br /> <br /> 345.1.6.5<br /> <br /> 63<br /> <br /> 10 đến 20 mẫu<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 11.4.0.0<br /> <br /> 2<br /> <br /> 20 đến 40 mẫu<br /> <br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> 20.1.0.5<br /> <br /> 3,5<br /> <br /> Tổng cộng<br /> <br /> 106<br /> <br /> 100<br /> <br /> 556.6.1.3<br /> <br /> 100<br /> <br /> Nguồn thống kê 5 địa bạ Gia Long 4 (1805)<br /> <br /> 5<br /> <br /> Nguyễn Tiến Đạt<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 117(03): 3 - 8<br /> <br /> Bảng 4. Bình quân sở hữu ruộng đất châu Bạch Thông theo địa bạ Gia Long 4 (1805)<br /> Đơn vị tính: Mẫu.sào.thước.tấc<br /> Ruộng tƣ ghi<br /> Diện tích có thể<br /> Bình quân 1<br /> Xã, thôn<br /> Số chủ<br /> Ghi chú<br /> trong địa bạ<br /> tính sở hữu<br /> chủ<br /> Tổng Côn Minh<br /> 1. Hữu Trạch<br /> 48.9.8.9<br /> 48.9.8.9<br /> 16<br /> 3.0.8.9<br /> 2. Xã An Cƣ<br /> 12.1.3.5<br /> 0<br /> 0<br /> 0<br /> Lƣu hoang<br /> 3. Xã Nam Ổ<br /> 31.9.7.0<br /> 31.9.7.0<br /> 10<br /> 3.1.14.2<br /> Tổng Nhu Viễn<br /> 4. An Thịnh<br /> 248.3.11.2<br /> 248.3.11.2<br /> 34<br /> 7.3.0.7<br /> 5. Quảng Bạch<br /> 227.3.4.2<br /> 227.3.4.2<br /> 46<br /> 4.9.6.2<br /> Tổng cộng<br /> 568.7.4.8<br /> 556.6.1.3<br /> 106<br /> 5.2.7.6<br /> <br /> - Sở hữu ruộng của chức sắc<br /> Bảng 5. Sở hữu ruộng đất của chức sắc ở Bạch Thông theo địa bạ Gia Long 4 (1805)<br /> Chức vị<br /> Sắc mục<br /> Xã trƣởng<br /> Thôn trƣởng<br /> Khán thủ<br /> Tổng<br /> <br /> Số chủ<br /> %<br /> 5<br /> %<br /> 4<br /> %<br /> 3<br /> %<br /> 3<br /> %<br /> 15<br /> 100%<br /> <br /> Không có<br /> ruộng<br /> 1<br /> 6,7<br /> 1<br /> 6,7<br /> 1<br /> 6,7<br /> 2<br /> 13,4<br /> 5<br /> 33,5<br /> <br /> Qua bảng thống kê 5, ta thấy tổng số chức<br /> dịch của 5 xã thôn là 15 ngƣời trong đó số<br /> ngƣời không sở hữu ruộng đất là 5, chiếm<br /> 33,3% tổng số chức sắc đƣợc thống kê. Đây<br /> là hiện tƣợng phổ biến ở nông thôn Việt Nam<br /> đầu thế kỉ XIX. Việc các chức dịch không sở<br /> hữu ruộng đất có thể đƣợc đƣợc lý giải là do<br /> họ tham gia công việc của làng xã khi chƣa có<br /> gia đình riêng, vì thế không đứng tên chủ<br /> ruộng đất.<br /> Chủ ruộng có chức vụ tập trung đông hơn ở<br /> mức sở hữu 3-5 mẫu chiếm 40%. Số chức sắc<br /> có ruộng đất từ 5 đến 10 mẫu chỉ có 2 ngƣời,<br /> chiếm 13,3% số chủ đƣợc thống kê. Số chức<br /> sắc có diện tích nhiều hơn 10 mẫu là không<br /> có. Điều này chứng tỏ ở Nhu Viễn Và Côn<br /> Minh, xét về số lƣợng ngƣời tham gia hàng<br /> ngũ chức sắc thì đại diện của hàng ngũ nông<br /> dân không có ruộng tƣ và lớp nông dân tƣ<br /> hữu nghèo tự canh chiếm ƣu thế (13/15<br /> ngƣời). Trong đội ngũ chức sắc có ruộng thì<br /> thế lực thuộc về địa chủ nhỏ và vừa.<br /> 6<br /> <br />