Khái niệm “Ấn Độ” từ góc nhìn khu vực học văn hóa – nhân văn

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL<br /> ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY<br /> Số 61 (01/2019) No. 61 (01/2019)<br /> Email: tcdhsg@sgu.edu.vn ; Website: https://tapchikhoahoc.sgu.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> KHÁI NIỆM “ẤN ĐỘ” TỪ GÓC NHÌN<br /> KHU VỰC HỌC VĂN HÓA – NHÂN VĂN<br /> The concept of “India” from culture-humanity perspective of area studies<br /> <br /> ThS. Lê Nguyễn Hải Vân<br /> Trường Đại học Ngoại ngữ, Đại học Đà Nẵng<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Trong quá trình phát triển của ngành Ấn Độ học, các nghiên cứu cổ điển gắn khái niệm Ấn Độ với nền<br /> văn minh của toàn bộ tiểu lục địa Nam Á, trong khi ở các nghiên cứu hiện đại (đặc biệt từ sau sự kiện<br /> phân chia Ấn Độ – Pakistan năm 1947), thuật ngữ này được giới hạn trong phạm vi nước Cộng hòa Ấn<br /> Độ mà không bao gồm các quốc gia khác trên tiểu lục địa. Vì vậy, trong quá trình nghiên cứu và giảng<br /> dạy, việc xác định rõ giới hạn của khái niệm Ấn Độ trong từng bối cảnh nghiên cứu là cần thiết và quan<br /> trọng, đặc biệt là ở lĩnh vực văn hóa – nhân văn, bởi ở phương diện này việc xác định tiêu chuẩn đồng<br /> nhất để định hình phạm vi một khu vực là phức tạp và mơ hồ hơn cả. Bài viết tập trung phân tích khái<br /> niệm Ấn Độ từ góc độ văn hóa – nhân văn trong nghiên cứu khu vực và đề xuất một số điểm lưu ý trong<br /> quá trình nghiên cứu, giảng dạy và tìm hiểu Ấn Độ học.<br /> Từ khóa: Ấn Độ, khái niệm, khu vực học, nhân văn, văn hóa.<br /> Abstract<br /> In the history of Indian Studies, classic studies aligned the concept of India with the civilization of the<br /> entire South Asia subcontinent, while in modern studies (especially after the separation of India and<br /> Pakistan in 1947), India refers to the Republic of India, excluding other nations on the subcontinent.<br /> Thus, in the process of research and teaching, the precise definition of the term India in specific<br /> research context is necessary and important, especially in the field of culture –humanity in which<br /> identifying the standard of uniformity to shape the scope of an area is much more complex and obscure.<br /> This paper focuses on the concept of India from the perspective of culture and humanity in Area Studies<br /> and proposes some important notes in the process of research, teaching and learning about India.<br /> Keywords: India, concept, Area Studies, humanity, culture.<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề vực học trở thành ngành nghiên cứu hợp<br /> Khu vực học là lĩnh vực nghiên cứu với xu thế thời đại và phục vụ đắc lực cho<br /> khá non trẻ so với nhiều ngành khoa học xã thực tiễn. Chính vì thế, Khu vực học trong<br /> hội khác. Tuy vậy, xu thế toàn cầu hóa với thời gian gần đây cũng là ngành đào tạo<br /> quá trình giao lưu hợp tác toàn diện ngày phổ biến tại các cơ sở giáo dục bậc cao trên<br /> càng được nhân rộng giữa các quốc gia và thế giới. Việc hiểu biết toàn diện về các<br /> khu vực trên thế giới đã và đang đưa Khu khu vực đặc thù cũng như từng quốc gia<br /> <br /> Email: lnhvan@ufl.udn.vn<br /> 85<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 61 (01/2019)<br /> <br /> <br /> riêng lẻ là yếu tố quan trọng trong việc vực học cũng không hề đơn giản.<br /> nâng cao hiệu quả quá trình hợp tác quốc tế Khi nghiên cứu quốc gia, khu vực, có<br /> của nước ta hiện nay. Tại Việt Nam, các ba lĩnh vực cơ bản luôn được quan tâm,<br /> chương trình đào tạo liên quan đến ngành gồm: (1) chính trị, (2) kinh tế và (3) văn<br /> Quốc tế học và Đông phương học cũng hóa – nhân văn, trong đó việc xác định tiêu<br /> không nằm ngoài xu thế chung này, đã và chuẩn đồng nhất để định hình phạm vi một<br /> đang được xây dựng theo định hướng “khu vực” trong lĩnh vực văn hóa - nhân<br /> nghiên cứu khu vực học để gắn liền với văn là phức tạp và “mơ hồ” hơn cả. Bài<br /> thực tiễn đất nước và quốc tế, nhằm đào viết này tập trung phân tích khái niệm Ấn<br /> tạo ra nguồn nhân lực có kiến thức toàn Độ với tư cách là đối tượng nghiên cứu của<br /> diện về một khu vực địa lý trên thế giới, Khu vực học trong lĩnh vực văn hóa – nhân<br /> phục vụ cho quá trình hợp tác và hội nhập văn. Từ đó xác định một số vấn đề cần<br /> của đất nước. quan tâm trong việc xác định phạm vi khái<br /> Bước sang thế kỷ 21, Ấn Độ đang từng niệm Ấn Độ trong quá trình nghiên cứu,<br /> bước trở thành một cường quốc lớn trong giảng dạy và tìm hiểu về Ấn Độ học.<br /> khu vực và trên thế giới. Bối cảnh mới đã 2. Giải quyết vấn đề<br /> đưa quan hệ Việt - Ấn vốn có truyền thống 2.1. Khu vực học và tính liên ngành<br /> tốt đẹp nay được thắt chặt hơn bao giờ hết, của Khu vực học<br /> mở ra rất nhiều cơ hội hợp tác giữa hai 2.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển<br /> nước. Để những cơ hội này phát huy hết của Khu vực học<br /> hiệu quả trong thực tiễn, việc tìm hiểu Khu vực học với tư cách là một bộ<br /> nghiên cứu về Ấn Độ một cách toàn diện môn khoa học đã được định nghĩa như sau:<br /> từ góc độ khu vực học là một yêu cầu “Khu vực học là bộ môn khoa học liên<br /> không thể thiếu. Những hiểu biết sâu sắc ngành thuộc lĩnh vực nghiên cứu quốc tế,<br /> về văn hóa, lịch sử, kinh tế, chính trị, xã nó nghiên cứu các vùng lãnh thổ bên ngoài<br /> hội của “người bạn lớn” này sẽ giúp cho biên giới quốc gia trên các phương diện xã<br /> việc hợp tác giữa Việt Nam và Ấn Độ gặt hội, kinh tế, chính trị và văn hóa trong<br /> hái những thành quả tốt đẹp. Chuyên quan hệ với không gian địa lý, nhằm tăng<br /> ngành Ấn Độ học vì thế đang có nhiều cơ cường nhận thức của con người về tính đa<br /> hội phát triển hơn bao giờ hết. dạng của thế giới và vì lợi ích chung” [2,<br /> Là một tiểu ngành của khu vực học, tr.22].<br /> Ấn Độ học lấy quốc gia Ấn Độ làm đối Khu vực học hình thành từ thế kỷ 19 ở<br /> tượng nghiên cứu, mà việc xác định đúng châu Âu trong bối cảnh các ngành khoa<br /> bản chất của đối tượng nghiên cứu là bước học xã hội và nhân văn khác đã xác lập<br /> không thể thiếu khi tiến hành bất kì nghiên được vị trí của mình. Mỗi ngành có đối<br /> cứu khoa học nào. Vì vậy, việc làm rõ khái tượng nghiên cứu là một lĩnh vực cụ thể,<br /> niệm Ấn Độ từ phương diện khu vực học được coi là những chỉnh thể tồn tại độc lập,<br /> sẽ giúp chúng ta có được cách tiếp cận phù và vì vậy cần được tìm hiểu nghiên cứu<br /> hợp trong quá trình nghiên cứu về Ấn Độ. một cách độc lập. Tuy nhiên, khung lí luận<br /> Tuy nhiên, khái niệm khu vực có “tính đa chung của một ngành khoa học xã hội liệu<br /> nghĩa và ẩn dụ cao” [2, tr.19] khiến việc khó có thể áp dụng để nhìn nhận một cách<br /> định nghĩa khái niệm Ấn Độ từ góc độ khu toàn diện tất cả các trường hợp nghiên cứu,<br /> <br /> <br /> 86<br /> LÊ NGUYỄN HẢI VÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> khi mà các nền văn hóa xã hội của loài 2.1.2. Tính liên ngành của Khu vực học<br /> người phát triển không thuần nhất, và mọi Đặc trưng quan trọng nhất của Khu<br /> hiện tượng văn hóa xã hội đều là kết quả vực học và làm cho nó khác biệt với các<br /> của sự tương tác giữa nhiều yếu tố tự ngành khoa học xã hội và nhân văn khác<br /> nhiên, xã hội, lịch sử, biến thiên qua từng cũng như tạo cho nó vị thế quan trọng<br /> giai đoạn và đặc thù theo từng khu vực trong bối cảnh thế giới hiện nay là tính liên<br /> địa lý. ngành. Khái niệm liên ngành (inter-<br /> Từ chỗ là lĩnh vực nghiên cứu gắn liền disciplinary) thể hiện hoạt động nghiên cứu<br /> với các nước tư bản chủ nghĩa, phục vụ cho theo mô hình “hợp tác học thuật” giữa các<br /> quá trình thuộc địa hóa [2, tr.32], ở buổi học giả từ hai hay nhiều chuyên ngành<br /> ban đầu, nghiên cứu khu vực “thường bị cùng sự kết hợp của các phương pháp<br /> coi là không có tính chuyên môn và do đó, nghiên cứu của các chuyên ngành này để<br /> không thực sự mang tính học thuật, điều có thể nhận thức và lý giải toàn diện về<br /> này làm cho nó phải chịu một địa vị thấp một đối tượng (ở đây là khu vực địa lý).<br /> kém trong các trường đại học” [4, tr.7]. Đối tượng nghiên cứu của khu vực học<br /> Câu chuyện tranh luận Khu vực học có là các khu vực địa lý, ở tầm quốc gia hoặc<br /> phải là một ngành khoa học nghiên cứu hay khu vực. Mỗi thực thể này là một chỉnh thể<br /> không vẫn luôn sôi nổi ở thời kỳ này. Bước tổng hòa của nhiều yếu tố: địa lý tự nhiên,<br /> sang thế kỷ 20, bối cảnh phức tạp và gay môi trường, dân cư, xã hội, văn hóa, chính<br /> cấn của thế giới đã khiến cho nhận thức trị, kinh tế tương tác với nhau trong các diễn<br /> khoa học thay đổi và vai trò của Khu vực tiến lịch sử khác biệt. Mọi hiện tượng lịch<br /> học trong việc giải quyết các nhu cầu thực sử, văn hóa, xã hội đều là hệ quả của rất<br /> tiễn của xã hội ngày càng được nhìn nhận nhiều yếu tố và cũng mang nhiều tính chất<br /> xứng đáng. “Khu vực học đang trở thành đặc điểm được quy định bởi các yếu tố đó.<br /> một trào lưu nghiên cứu và đào tạo phát Vì vậy, Khu vực học, để có thể đưa ra cái<br /> triển mạnh mẽ ở nhiều nước trên thế giới, nhìn toàn diện về một quốc gia hay một khu<br /> thành một lĩnh vực có phương pháp tiếp vực, “đòi hỏi phải vận dụng tổng hợp các<br /> cận riêng, có khả năng cung cấp tri thức kiến thức của nhiều ngành khoa học khác<br /> để giải quyết nhiều vấn đề của thực tiễn mà nhau trong khi làm sáng tỏ bản chất của các<br /> các khoa học chuyên ngành, để duy trì sự hiện tượng xã hội của khu vực” [2, tr.22].<br /> khác biệt và độc lập với các chuyên ngành Việc tiếp cận đối tượng nghiên cứu theo<br /> khác, không thể giải quyết được” [4, tr.1]. hướng liên ngành vận dụng nhiều phương<br /> Với tư cách là ngành khoa học cung pháp nghiên cứu của các ngành nghiên cứu<br /> cấp những hiểu biết toàn diện mang tính hệ khác nhau của Khu vực học đã tạo ra các sản<br /> thống về các quốc gia, khu vực trên thế phẩm khoa học có “tính pha trộn, lai ghép”<br /> giới, khu vực học cũng đã trở thành một [2, tr.23], thể hiện hiểu biết toàn diện về các<br /> ngành được quan tâm tại Việt Nam, đặc khu vực, các nền văn hóa và xã hội khác<br /> biệt là từ thời kỳ đổi mới mở cửa hội nhập. nhau trên thế giới, có đóng góp không nhỏ<br /> Trong bối cảnh toàn cầu hóa và định hướng vào kho tàng tri thức nhân loại.<br /> hội nhập quốc tế của nước ta, việc nghiên 2.2. Khái niệm “Ấn Độ” trong Ấn Độ học<br /> cứu và giảng dạy khu vực học ngày càng 2.2.1. Ngành nghiên cứu Ấn Độ học<br /> được mở rộng và đóng vai trò quan trọng. Việc nghiên cứu và tìm hiểu về nền<br /> <br /> <br /> 87<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 61 (01/2019)<br /> <br /> <br /> văn hóa, tư tưởng triết học và văn học nghệ tôn giáo hoặc đẳng cấp, đề cao giá trị Phật<br /> thuật rực rỡ của Ấn Độ đã bắt đầu từ rất lâu giáo và phê phán sự bất bình đẳng của xã<br /> trong lịch sử. Chẳng hạn như các nhà sư hội Hindu giáo. Trong khi đó, các học giả<br /> Trung Quốc hành hương đến Ấn Độ trong Ấn Độ và Ấn kiều tham gia nghiên cứu Ấn<br /> đó nổi bật nhất là Pháp Hiển (thế kỷ 4) và Độ học với nỗ lực thay đổi cái nhìn mà họ<br /> Huyền Trang (thế kỷ 7) đã có những ghi cho là đầy định kiến đó, đưa ra cách tiếp<br /> chép về chuyến đi của mình. Những ghi cận từ bên trong về các vấn đề tại Ấn Độ,<br /> chép này trở thành một nguồn tài liệu quý khẳng định các giá trị và tính thống nhất<br /> trong nghiên cứu lịch sử và văn hóa Ấn của một Ấn Độ với chiều dài lịch sử và bề<br /> Độ. Ngoài ra, còn có các học giả Ả Rập, về dày văn hóa đầy gắn kết mà họ tự hào [9].<br /> sau là các thương nhân, nhà truyền giáo và Từ nửa sau thế kỷ 20 trở lại đây, cùng<br /> các học giả phương Tây tiếp cận và tìm với việc Cộng hòa Ấn Độ trở thành một<br /> hiểu về nền văn hóa này. cường quốc đang lên trong thế kỷ 21, việc<br /> Ấn Độ học với tư cách là một ngành nghiên cứu về Ấn Độ không còn chỉ tập<br /> nghiên cứu mang tính học thuật được thành trung vào các lĩnh vực truyền thống của Ấn<br /> lập một cách chính thức tại các trường đại Độ học cổ điển (Classical Indology) như<br /> học lớn của châu Âu vào khoảng cuối thế ngôn ngữ, tư tưởng triết học, văn học và xã<br /> kỷ thứ 18 với tên gọi Indology. Vào thời kỳ hội mà được mở rộng và đào sâu trên nhiều<br /> đầu, các nghiên cứu Ấn Độ học tập trung phương diện như kinh tế, chính trị, đối<br /> chủ yếu vào lĩnh vực ngôn ngữ, văn học, ngoại... của Ấn Độ học hiện đại (Modern<br /> lịch sử, văn hóa và triết học Ấn Độ thời kỳ Indology hoặc South Asian Studies). Khái<br /> cổ - trung đại tại nhiều trường đại học ở niệm Nam Á (South Asia) bắt đầu được sử<br /> châu Âu và Mỹ. Khoảng từ nửa sau thế kỷ dụng rộng rãi kể từ sau sự kiện Partition<br /> 19, các học giả Ấn Độ được đào tạo từ các năm 1947 với sự phân chia Ấn Độ và<br /> trường đại học do Vương quốc Anh thiết Pakistan. “Trong nhiều thế kỷ, ‘Ấn Độ’ vẫn<br /> lập tại Ấn Độ bắt đầu tiếp cận với các là thuật ngữ quan trọng thường được sử<br /> phương pháp cùng kết quả nghiên cứu của dụng để chỉ nền văn minh trên tiểu lục địa<br /> giới nghiên cứu phương Tây và tham gia như một chỉnh thể thống nhất về địa lý và<br /> vào lĩnh vực này [8]. văn hóa. Đây vẫn là thuật ngữ hữu dụng,<br /> Nghiên cứu Ấn Độ học có thể chia thuận tiện và chính xác để chỉ nền văn<br /> thành hai trường phái lớn gồm các nhà minh gần 5000 năm của tiểu lục địa cùng<br /> nghiên cứu Âu-Mỹ và các nhà nghiên cứu những thành quả của nó. Liên quan đến<br /> Ấn Độ và gốc Ấn Độ. Nghiên cứu Ấn Độ những sự kiện sau Partition, khái niệm Ấn<br /> học của các học giả châu Âu, đặc biệt ở Độ được sử dụng không bao gồm<br /> thời kỳ đầu mang tính định kiến cao, chịu Pakistan” [10; tr.223]. Theo đó, các nghiên<br /> ảnh hưởng của học thuyết chủng tộc, hình cứu thuộc lĩnh vực của Ấn Độ học cổ điển<br /> thành các lý thuyết chia cắt xã hội Ấn Độ vẫn gắn khái niệm Ấn Độ với toàn bộ tiểu<br /> để phục vụ cho quá trình thuộc địa hóa và lục địa Nam Á ở góc độ địa – văn hóa.<br /> cai trị của chủ nghĩa thực dân từ thế kỷ 18, Trong khi đó các nghiên cứu Ấn Độ học<br /> 19. Trường phái châu Mỹ tìm hiểu về hiện đại cho rằng, khái niệm Ấn Độ giới<br /> nhiều khía cạnh xã hội hơn, tuy nhiên cũng hạn trong phạm vi nước Cộng hòa Ấn Độ,<br /> phân tích qua lăng kính mâu thuẫn giữa các phân biệt rõ với khái niệm Nam Á với tư<br /> <br /> <br /> 88<br /> LÊ NGUYỄN HẢI VÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> cách là một khu vực gồm nhiều quốc gia. Nếu như khu vực học chính trị và kinh<br /> Tại các trường đại học cũng như các tế có thể lấy biên giới quốc gia hiện đại<br /> cơ sở nghiên cứu của Việt Nam, nghiên làm phạm vi đối tượng nghiên cứu một<br /> cứu Ấn Độ học chưa được định nghĩa một cách cơ bản, thì với khu vực học văn hóa –<br /> cách thống nhất. Chẳng hạn như Bộ môn nhân văn việc tìm ra nét đồng nhất của một<br /> Ấn Độ học của Trường Đại học Khoa học khu vực địa lý (tức là tìm ra bản sắc văn<br /> Xã hội và Nhân Văn TP.HCM hướng đến hóa dân tộc) là không hề đơn giản và luôn<br /> đầu ra của sinh viên có khả năng làm việc gây tranh cãi bởi tính chất vừa thống nhất<br /> công tác trong các lĩnh vực giảng dạy, vừa đa dạng của văn hóa.<br /> nghiên cứu về Ấn Độ học, làm việc tại các Ấn Độ là một quốc gia, một nền văn<br /> công ty Ấn Độ đầu tư tại Việt Nam [5]; hóa - Nơi mà mọi thứ đều tồn tại ở những<br /> trong khi đó, Bộ môn Ấn Độ học của thái cực đối lập nhưng lại cũng dung hòa<br /> Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân với nhau theo một cách rất riêng. Đặc trưng<br /> văn Hà Nội có mục tiêu đào tạo kiến thức đa sắc tộc, đa ngôn ngữ, đa tôn giáo, đa<br /> chuyên sâu về chuyên ngành Nam Á, sinh văn hóa… của đất nước này, cùng một lịch<br /> viên sau khi ra trường có thể công tác tại sử trải qua hàng nghìn năm với những biến<br /> các cơ quan, doanh nghiệp liên quan đến động to lớn, những cuộc tiếp xúc giao thoa<br /> các quốc gia Nam Á [6]. Như vậy có thể văn hóa, đã làm cho việc nghiên cứu về Ấn<br /> thấy, khái niệm và phạm vi nghiên cứu của Độ một cách toàn diện từ góc độ khu vực<br /> Ấn Độ học tại các trường đại học của Việt học văn hóa - nhân văn là một thách thức<br /> Nam chưa có sự thống nhất về mặt phạm không hề nhỏ. Chính hoàn cảnh phức tạp<br /> vi, cũng như chưa có sự phân ngành cụ thể của đối tượng nghiên cứu này khiến cho<br /> giữa Ấn Độ học cổ điển và hiện đại. Vì với mỗi bối cảnh, mục đích khác nhau của<br /> vậy, trong quá trình nghiên cứu, giảng dạy, mỗi nghiên cứu, nội hàm của khái niệm Ấn<br /> trao đổi học thuật và tìm hiểu các tài liệu Độ lại có những biến đổi nhất định. Để xác<br /> trong và ngoài nước, việc giải thích và cắt định rõ ràng giới hạn của Ấn Độ trong<br /> nghĩa khái niệm Ấn Độ, đặc biệt là từ nghiên cứu Ấn Độ học ở lĩnh vực văn hóa<br /> khung tham chiếu của Khu vực học (tức là – nhân văn, chúng ta cũng cần xuất phát từ<br /> trả lời câu hỏi: Ấn Độ ở đây là một quốc hai vấn đề căn bản của khái niệm khu vực<br /> gia hay khu vực) là cần thiết trong từng bối như đã nêu là phạm vi và tiêu chí xác định.<br /> cảnh nghiên cứu cụ thể. Thứ nhất, về phạm vi khái niệm Ấn Độ<br /> 2.2.2. Khái niệm Ấn Độ từ góc nhìn Theo tác giả Lương Văn Kế, khái niệm<br /> khu vực học văn hóa – nhân văn khu vực theo tiêu chí không gian – chức<br /> Khu vực là một khái niệm có nội hàm năng được biểu thị qua 5 mức độ từ thấp<br /> ngữ nghĩa khá mơ hồ và khó xác định. Nội đến cao gồm có: (1) một khoảng đất nhỏ,<br /> hàm của khái niệm khu vực thay đổi theo (2) một địa phương hay đơn vị hành chính<br /> ngữ cảnh mà nó được sử dụng. Vì vậy, khi trong một quốc gia, (3) lãnh thổ một quốc<br /> tiến hành nghiên cứu tìm hiểu về một khu gia, (4) lãnh thổ các quốc gia liền kề nhau<br /> vực cụ thể, việc xác định giới hạn của khu có chung một nét tương đồng nào đó, và<br /> vực đó là một bước quan trọng. Trong đó, (5) không gian xuyên quốc gia của các<br /> hai vấn đề căn bản nhất là phạm vi của khu quốc gia cùng tham gia vào một hiệp ước<br /> vực và các tiêu chí xác định khu vực đó. song phương hay đa phương nào đó. Theo<br /> <br /> <br /> 89<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 61 (01/2019)<br /> <br /> <br /> đó, chỉ có hai cấp độ quốc gia và khu vực Tuy nhiên, cho dù có thực sự tồn tại<br /> liên quốc gia là thuộc phạm vi nghiên cứu một Ấn Độ thống nhất trước khi thực dân<br /> của khu vực học trong đó quốc gia là cấp Anh thiết lập British Raj hay không, thì chỉ<br /> độ căn bản [3, tr.196-197]. với sự kiện Partition năm 1947 chia tách<br /> Ấn Độ học, theo định nghĩa khu vực British Raj thành Ấn Độ và Pakistan, cùng<br /> học, là ngành nghiên cứu toàn diện về đất sự kiện Đông Pakistan tách thành quốc gia<br /> nước Ấn Độ trên tất cả các phương diện độc lập Bangladesh năm 1971, chúng ta<br /> trong mối quan hệ hữu cơ giữa chúng để vẫn cần đặt câu hỏi: Ấn Độ, với tư cách là<br /> tạo nên một chỉnh thể thống nhất. Khái đối tượng nghiên cứu của ngành Ấn Độ<br /> niệm Ấn Độ trong thường thức ngày nay là học, là một quốc gia hay một khu vực liên<br /> tên gọi của một quốc gia nằm ở khu vực quốc gia (gồm ít nhất là Ấn Độ, Pakistan<br /> Nam Á, có diện tích lớn thứ 7 thế giới và và Bangladesh)? Và theo đó, Ấn Độ học là<br /> dân số đứng thứ hai thế giới. Phạm vi lãnh nghiên cứu ở cấp độ đất nước học hay khu<br /> thổ quốc gia đương đại ở đây thường được vực học?<br /> dùng làm giới hạn cho đối tượng nghiên Đa phần nhận thức về Ấn Độ hiện nay<br /> cứu của Ấn Độ học. vẫn ngầm hiểu Ấn Độ với phạm vi nước<br /> Giới hạn trên trùng khít với phạm vi Cộng hòa Ấn Độ bởi “tuy khu vực học là<br /> các nghiên cứu về thể chế, chính trị, hành tổng hợp của nhiều khoa học xã hội và<br /> chính quốc gia, kinh tế… của Ấn Độ với tư nhân văn như vậy, nhưng dù thế nào thì<br /> cách là một quốc gia hiện đại. Tuy nhiên, màu sắc chính trị vẫn rất mạnh mẽ.” [2,<br /> trở lại với tính liên ngành của khu vực học, tr.58]. Dù vậy, vẫn cần nhìn nhận rằng việc<br /> ngành Ấn Độ học không chỉ dừng lại ở nghiên cứu Ấn Độ học truyền thống tập<br /> mảng nghiên cứu này mà còn tìm hiểu nó trung vào các vấn đề ngôn ngữ, triết học tư<br /> trong mối liên hệ với các lĩnh vực lịch sử, tưởng, văn học nghệ thuật của nền văn<br /> văn hóa, xã hội… của Ấn Độ. Sự phức tạp minh Ấn Độ - những giá trị không chỉ gói<br /> của khái niệm bắt đầu xuất hiện từ đây. trọn trong phạm vi quốc gia Ấn Độ hiện<br /> Trong suốt chiều dài lịch sử, quốc gia đại. Việc giới hạn phạm vi của cách hiểu về<br /> Ấn Độ có những thay đổi đáng kể về phạm khái niệm Ấn Độ là một quốc gia hay một<br /> vi. Trong lịch sử nghiên cứu, cuộc tranh khu vực là lựa chọn mang tính cá nhân bởi<br /> luận về sự tồn tại của một chỉnh thế mang “một khu vực không phải là thực thể bất<br /> tên Ấn Độ với tư cách là một quốc gia đã biến, mà nó luôn biến đổi theo thời gian, do<br /> từng làm tốn không ít giấy mực của các đó cần khảo sát khu vực theo con mắt động<br /> học giả. Một bên là các học giả phương cả về chiều thời gian lẫn không gian.” [2,<br /> Tây, đại diện cho tư tưởng thực dân khai tr.58]. Điều nên chú ý là trong các bối cảnh<br /> sáng thuộc địa, cho rằng trước khi thực dân tìm hiểu cụ thể về đối tượng này hay phân<br /> Anh thành lập Đế chế Ấn Độ thuộc Anh tích các tài liệu nghiên cứu của các học giả<br /> (British Raj), chưa bao giờ tồn tại một đi trước, cần hiểu và xác định giới hạn cụ<br /> quốc gia Ấn Độ thống nhất. Nhóm thứ hai thể về Ấn Độ trong ngữ cảnh cụ thể mà<br /> là các học giả dân tộc chủ nghĩa của Ấn Độ chúng ta đang tìm hiểu, để tránh sự “lệch<br /> nỗ lực phản biện lại quan điểm trên và pha” về mặt phạm vi khái niệm.<br /> chứng minh Ấn Độ là một chỉnh thể tồn tại Thứ hai, về tiêu chí xác định khái<br /> tương đối gắn kết và bền vững qua hàng niệm Ấn Độ<br /> nghìn năm lịch sử. Để “vẽ” được phạm vi ranh giới của<br /> <br /> 90<br /> LÊ NGUYỄN HẢI VÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> một khu vực, cần có tiêu chí xác định, một thức theo Hiến pháp.<br /> tiêu chuẩn hay nét đặc trưng đồng nhất để Chúng ta có thể phân tích một tình<br /> xác định khu vực đó. Ấn Độ là quốc gia đa huống giả định như sau: một người Tamil<br /> sắc dân tộc, tôn giáo – tín ngưỡng, có một đến bang Tây Bengal buộc phải giao tiếp<br /> nền văn minh lịch sử lâu đời đã tạo nên bằng tiếng Anh vì không hiểu ngôn ngữ<br /> một nền văn hóa đa dạng hay thậm chí có bản địa và trải nghiệm một nền văn hóa<br /> thể xem là một tập hợp của nhiều nền văn hoàn toàn khác biệt, trong khi một người<br /> hóa. Chính vì vậy, việc xác định phạm vi Bangladesh – người nước ngoài, không<br /> Ấn Độ dựa vào tiêu chí đồng nhất về mặt mang quốc tịch Ấn Độ – lại hoàn toàn có<br /> văn hóa, hay nói cách khác là việc xác định thể hiểu được ngôn ngữ ở đây và có những<br /> bản sắc văn hóa dân tộc của Ấn Độ thật trải nghiệm văn hóa không khác gì ở quê<br /> không dễ dàng. hương của mình. Bởi trước năm 1947,<br /> Có thể lấy vấn đề ngôn ngữ làm một ví Bangladesh là phần phía Đông của vùng<br /> dụ. Theo Điều tra dân số năm 2011 của Bengal, và về mặt lịch sử văn hóa, nó nằm<br /> Chính phủ Ấn Độ1, nước này có 1369 ngôn trong tổng thể của vùng văn hóa Bengal<br /> ngữ, trong đó có 121 ngôn ngữ chính có cùng với bang Tây Bengal của Ấn Độ ngày<br /> trên 10.000 người sử dụng [7]. Với một số nay. Ranh giới quốc gia hiện đại khiến<br /> lượng ngôn ngữ khổng lồ như vậy, việc cho người vùng Tây Bengal và người<br /> làm cho các cộng đồng người với tiếng nói Bangladesh vốn cùng một bản sắc văn hóa<br /> khác nhau cảm thấy mình cùng thuộc về trở thành công dân của hai quốc gia khác<br /> một chỉnh thể văn hóa chung là một điều nhau. Trong khi đó, người Tây Bengal với<br /> khá khó khăn. Chính phủ cũng không thể người Tamil Nadu, dù có cùng một tư cách<br /> chọn ra một ngôn ngữ làm quốc ngữ bởi công dân Ấn Độ, lại có phông văn hóa<br /> việc làm này có thể để lại hậu quả khôn hoàn toàn khác biệt. Vậy điều gì làm nên<br /> lường (trường hợp Đông Pakistan – với bản sắc văn hóa dân tộc của Ấn Độ – nếu<br /> tiếng Bengali là bản ngữ – tách ra khỏi chúng ta xem Ấn Độ là một quốc gia? Khi<br /> Pakistan mà một trong những nguyên nhân mà công dân trong quốc gia này có nền<br /> chính là do chính phủ Tây Pakistan muốn tảng văn hóa xa lạ với người cùng một<br /> sử dụng tiếng Urdu của Tây Pakistan làm nước, lại có cùng một truyền thống với<br /> quốc ngữ, là một bài học mà Ấn Độ không công dân của một quốc gia khác.<br /> muốn lặp lại). Mặc dù tiếng Hindi được sử Ngày nay, trong thời đại toàn cầu hóa,<br /> dụng khá phổ biến, nhưng ý đồ sử dụng bản sắc văn hóa (cultural identity) và bản<br /> tiếng Hindi làm quốc ngữ của chính quyền sắc dân tộc (national identity)2 là vấn đề<br /> trung ương vấp phải sự phản đối mạnh mẽ mà các quốc gia đang đặt nhiều sự quan<br /> của các bang phía Nam với phong trào tâm. Nếu như tính cách là sự thể hiện “cái<br /> Dravidian. Vì vậy, để tránh các xung đột tôi” của một cá nhân cụ thể thì bản sắc<br /> có thể xảy ra, chính phủ cho phép mỗi chính là sự thể hiện “cái tôi” vĩ mô của<br /> bang tại Ấn Độ được lựa chọn một ngôn mỗi nền văn hóa, là nét riêng phân biệt dân<br /> ngữ chính thức riêng (ví dụ: bang Tây tộc này với dân tộc khác. “Trong quan hệ<br /> Bengal có ngôn ngữ chính là tiếng Bengali, quốc tế, bản sắc văn hóa dân tộc được xem<br /> bang Tamil Nadu có ngôn ngữ chính là như “cái thẻ căn cước”, là cốt cách của<br /> tiếng Tamil…), còn tiếng Anh cùng tiếng mỗi dân tộc thể hiện trên mọi phương diện<br /> Hindi được công nhận là ngôn ngữ chính quan hệ ngoại giao về kinh tế, chính trị,<br /> <br /> 91<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 61 (01/2019)<br /> <br /> <br /> văn hóa và xã hội” [1, tr.67]. Bản sắc văn niệm Ấn Độ rất rộng và phức tạp so với<br /> hóa dân tộc ngày nay còn đóng vai trò một Ấn Độ nhìn từ phương diện khu vực<br /> quan trọng đối với mỗi quốc gia trong việc học chính trị và kinh tế. Vì vậy, cần tránh<br /> xác lập và khẳng định sự tồn tại của mình. việc đánh đồng phạm vi khái niệm Ấn Độ<br /> Đối với một đất nước mà sự đa dạng và về mặt văn hóa – nhân văn với biên giới<br /> đối nghịch của các giá trị được đẩy lên đến lãnh thổ của quốc gia Cộng hòa Ấn Độ<br /> đỉnh điểm như Ấn Độ, việc xác định (hay ngày nay. Mặt khác, cũng không nên đồng<br /> thậm chí thiết lập mới) thứ gọi là tính Ấn nhất Ấn Độ trong nghiên cứu khu vực học<br /> Độ (Indianness) đóng vai trò quan trọng văn hóa – nhân văn với toàn bộ khu vực<br /> trong việc kết nối các nhóm khác nhau Nam Á. Bởi trên thực tế, bản thân nhiều<br /> trong xã hội, ngăn ngừa nguy cơ xung đột quốc gia Nam Á có lịch sử phát triển tương<br /> có thể xảy ra. Chính phủ Ấn Độ vẫn luôn đối độc lập với các vương triều tại Ấn Độ,<br /> nhấn mạnh tuyên ngôn “Thống nhất trong nhưng vẫn nằm trong vùng ảnh hưởng của<br /> đa dạng” (Unity in diversity) như “hòn đá văn hóa Ấn Độ. Nếu chúng ta dùng tiêu chí<br /> tảng” để xác lập bản sắc dân tộc của mình, văn hóa theo hướng xác định tất cả các<br /> nói cách khác là “sợi chỉ” kết nối, là “chất vùng chịu ảnh hưởng đậm nét của văn hóa<br /> keo” gắn kết tất cả các mảng màu quá đa Ấn Độ đều nằm trong phạm vi khái niệm<br /> dạng và khác biệt trong Ấn Độ lại thành Ấn Độ thì không chỉ Nam Á mà phần lớn<br /> một chỉnh thể đơn nhất có cùng một bản khu vực Đông Nam Á cũng có thể được<br /> sắc. Tuy vậy việc chứng minh tính thống bao gồm trong khái niệm này bởi đây là<br /> nhất trong đa dạng của các nền văn hóa, nơi chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Ấn<br /> các cộng đồng người, các khu vực trong Độ, là nơi lưu giữ các giá trị thậm chí đã<br /> bản thân quốc gia Ấn Độ chưa bao giờ là mất đi tại Ấn Độ (chính là Phật giáo).<br /> một việc đơn giản. Để xác lập được bản 3. Kết luận<br /> sắc văn hóa một cách vững vàng, cần tìm Nghiên cứu Ấn Độ học ngày nay đã<br /> được câu trả lời cho câu hỏi: Ai là người khác với buổi đầu từ thế kỷ 18 rất xa. Các<br /> Ấn Độ? Dĩ nhiên câu trả lời cần được nhìn nghiên cứu về Ấn Độ không chỉ dừng lại ở<br /> nhận từ góc độ bản sắc văn hóa chứ không vấn đề ngôn ngữ và văn hóa mà được đặt<br /> phải tư cách công dân được quy định trên trong một tổng thể các lĩnh vực đa chiều<br /> giấy tờ hành chính. Bởi trong nghiên cứu nhưng không biệt lập mà tương tác qua lại.<br /> khu vực học ở cấp độ quốc gia, hay còn Việc xác định cách hiểu về phạm vi cùng<br /> gọi là đất nước học, “khái niệm quốc gia ở tiêu chí xác định phạm vi của khái niệm Ấn<br /> đây không đơn thuần là ‘nhà nước’ với Độ từ góc độ khu vực học là rất quan<br /> tính cách một đơn vị địa lý chính trị (tiếng trọng. Trong các hệ quy chiếu khác nhau,<br /> Anh: state), cũng không chỉ là ‘nation’ khái niệm này lại có sự thay đổi nhất định,<br /> (quốc gia/ dân tộc) mang màu sắc văn và việc xác định phạm vi khái niệm ở<br /> hóa, mà là một chỉnh thể đất nước (tiếng phương diện văn hóa - nhân văn là vô cùng<br /> Anh: country) có thể bao gồm cả hai khái phức tạp. Vì vậy, trong quá trình nghiên<br /> niệm Nation và State trong tiếng Anh” [2, cứu, giảng dạy và học tập Ấn Độ học,<br /> tr.21]. người nghiên cứu, người dạy và người học<br /> Tóm lại, khi nghiên cứu và tìm hiểu về đều không nên đồng nhất khái niệm Ấn Độ<br /> Ấn Độ từ góc độ khu vực học văn hóa – với nước Cộng hòa Ấn Độ hiện đại hay<br /> nhân văn, cần hiểu rằng phạm vi của khái toàn bộ khu vực Nam Á mà cần xem xét<br /> <br /> 92<br /> LÊ NGUYỄN HẢI VÂN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> từng trường hợp cụ thể với sự kết hợp các ngữ 28, tr.194-209.<br /> tiêu chí về phạm vi thời gian (thời kỳ cổ 4. Trịnh Cẩm Lan (2007). Sự hình thành và phát<br /> đại, trung đại, cận hiện đại, hậu độc lập) và triển nghiên cứu khu vực ở Mỹ và châu Âu.<br /> vấn đề nghiên cứu (kinh tế, chính trị, văn Đề tài QX-05.09. Đại học Quốc gia Hà Nội.<br /> hóa, xã hội, lịch sử…) nhằm xác định rõ 5. Website Khoa Đông phương học, Trường<br /> nội hàm của khái niệm Ấn Độ được sử Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn,<br /> Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh.<br /> dụng ở cấp độ quốc gia (nước Cộng hòa Truy cập ngày 15/11/2018 tại<br /> Ấn Độ ngày nay) hay khu vực liên quốc http://dongphuong.hcmussh.edu.vn/Default.<br /> gia (một vùng văn hóa lâu đời bao trùm aspx?TopicId=83b88760-b49a-4ec7-b87d-<br /> nhiều quốc gia ở thời kỳ hiện đại) để có để 0334ae3d3e6f<br /> đạt đến những lí giải trọn vẹn và sâu sắc về 6. Website Khoa Đông phương học, Trường<br /> vấn đề mình đang tìm hiểu. Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại<br /> học Quốc gia Hà Nội. Truy cập ngày<br /> Chú thích: 15/11/2018 tại http://dongphuonghoc.org/<br /> 1<br /> Các cuộc Điều tra Dân số được Chính phủ article/39/bo-mon-an-do-hoc.html<br /> Ấn Độ thực hiện 10 năm 1 lần. Số liệu năm 7. Census Data 2011: General note. Census of<br /> 2011 được công bố vào tháng 6 năm 2018 India. Truy cập ngày 15/11/2018 tại<br /> hiện là số liệu được cập nhật nhất. http://censusindia.gov.in/2011Census/Lang<br /> 2<br /> Bài viết tạm sử dụng khái niệm bản sắc để uage_MTs.html<br /> dịch khái niệm identity trong tiếng Anh. Tuy 8. Kumar, Shiv (2012). Documentation and<br /> nhiên, hai thuật ngữ này không hoàn toàn information services in centres of Sanskrit<br /> trùng khớp nhau và trong tiếng Việt hiện nay and Indological Studies in India – A Study<br /> chưa có từ nào có nghĩa để diễn tả trọn vẹn (Luận án tiến sĩ). Panjab University. Truy<br /> khái niệm identity và khái niệm bản sắc vẫn cập ngày 19/12/2017 tại<br /> được sử dụng phổ biến nhất để chuyển ngữ<br /> http://hdl.handle.net/10603/106919<br /> cho identity trong các văn bản tiếng Việt.<br /> 9. Pattanaik, Devdutt (2016). Four types of<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO Indology. Mid-day. Truy cập ngày<br /> 20/12/2017 tại http://www.mid-day.com/<br /> 1. Hoàng Thị Hương (2010). Một số vấn đề lý articles/devdutt-pattanaik-four-types-of-<br /> luận về bản sắc văn hóa dân tộc. Triết học, indology/16973156<br /> số 10 (233), tr.66-72. 10. Patterson, M.L.P và Jacob, L.A. (1965).<br /> 2. Lương Văn Kế (2010). Nhập môn Khu vực South Asian Area Studies and the Library<br /> học. Hà Nội: Nhà xuất bản Đại học Quốc [with Discussion]. The Library Quarterly.<br /> gia Hà Nội. Vol.35. No.4. Proceedings of the Thirtieth<br /> Annual Conference of the Graduate Library<br /> 3. Lương Văn Kế (2012). Quốc tế học và khu<br /> School. May 20-22: Area Studies and the<br /> vực học: Những khía cạnh phương pháp<br /> Library (Oct., 1965). pp.223-238.<br /> luận. Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại<br /> <br /> Ngày nhận bài: 16/01/2018 Biên tập xong: 15/12/2018 Duyệt đăng: 20/01/2019<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 93<br />