Khai thác sữa -Năng suất - chất lượng - vệ sinh -Chương 9

Chia sẻ: Nguyen Vuong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:24

Thêm vào BST

Báo xấu

127
lượt xem 21
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Khai thác sữa, Năng suất, chất lượng, vệ sinh, Chương 9. Bệnh viêm vú. Bệnh viêm vú là phản ứng viêm của tuyến vú. Bệnh viêm vú là bệnh phổ biến nhất

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khai thác sữa -Năng suất - chất lượng - vệ sinh -Chương 9

Ch−¬ng 9 BÖnh viªm vó 1. Kh¸i niÖm BÖnh viªm vó lµ ph¶n øng viªm cña tuyÕn vó. BÖnh viªm vó lµ bÖnh phæ biÕn nhÊt, g©y tæn thÊt vµ chi phÝ tèn kÐm nhÊt trong sè c¸c bÖnh cña bß s÷a trªn thÕ giíi. Tæn thÊt cña bÖnh lín gÊp hai lÇn so víi bÖnh v« sinh vµ c¸c bÖnh s¶n khoa kh¸c. Th−êng cã 1/3 sè bß s÷a cña mçi ®µn cã mét hoÆc nhiÒu khoang vó bÞ mét d¹ng viªm nµo ®ã. ë ViÖt nam bÖnh viªm vó cßn Ýt ®−îc quan t©m nghiªn cøu. Theo mét sè t¸c gi¶, cã kho¶ng 20-45% sè bß s÷a bÞ m¾c bÖnh nµy. NguyÔn Ngäc Nhiªn vµ CS (1999) kiÓm tra b»ng CMT (California Mastitis Test) 1.679 mÉu s÷a cña 518 ®µn bß nu«i t¹i Ba V× (Hµ T©y) vµ ngo¹i thµnh Hµ Néi ®· ph¸t hiÖn thÊy 771 mÉu d−¬ng tÝnh, chiÕm tû lÖ 45,92%. BÖnh viªm vó g©y tæn thÊt kinh tÕ rÊt lín cho ngµnh ch¨n nu«i bß s÷a. C¸c thiÖt h¹i liªn quan ®Õn nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau: - Lµm gi¶m kho¶ng 10% s¶n l−îng s÷a do tuyÕn s÷a bÞ tæn th−¬ng (H×nh 24).
H×nh 24: Tæn th−¬ng tuyÕn s÷a do viªm vó - S÷a bÞ gi¶m chÊt l−îng hoÆc bÞ háng, chØ b¸n ®−îc gi¸ thÊp hoÆc ph¶i ®æ bá. - Sau khi dïng kh¸ng sinh ®iÒu trÞ côc bé, trùc tiÕp vµo tuyÕn vó ph¶i chê ®îi mét thêi gian tr−íc khi cã thÓ v¾t s÷a ®em b¸n. - Chi phÝ ®iÒu trÞ rÊt tèn kÐm. - NhiÒu bß c¸i ph¶i lo¹i th¶i sím, tr−íc khi ®¹t tíi n¨ng suÊt tèi ®a. 2. Nh÷ng yÕu tè liªn quan ®Õn sù xuÊt hiÖn bÖnh Cã mét sè yÕu tè t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh viªm vó ph¸t triÓn, ®ã lµ : - YÕu tè di truyÒn: cã nh÷ng gièng bß mÉn c¶m h¬n ®èi víi bÖnh viªm vó (vÝ dô gièng bß Pie ®á mÉn c¶m h¬n gièng bß Pie ®en).
- CÊu t¹o bÇu vó vµ nóm vó: nh÷ng d©y ch»ng n©ng ®ì bÇu vó kh«ng v÷ng ch¾c; c¸c nóm vó ph×nh c¨ng, g©y khã kh¨n cho viÖc v¾t s÷a; lç më cña nóm vó bÞ ®Èy vµo trong v.v ... lµ nh÷ng yÕu tè lµm cho bÇu vó dÔ bÞ viªm. - Tuæi cña gia sóc: víi tuæi cµng cao, søc ®Ò kh¸ng tù nhiªn cña gia sóc cµng gi¶m vµ bß s÷a cµng cã nguy c¬ bÞ viªm vó. - Thêi kú tiÕt s÷a: trong thêi gian hai tuÇn ®Çu tiªn sau khi ®Î, bÇu vó rÊt mÉn c¶m víi viªm nhiÔm. Trong thêi gian c¹n s÷a bÇu vó còng mÉn c¶m víi vi khuÈn h¬n so víi trong thêi kú tiÕt s÷a. MÆt kh¸c, trong thêi kú c¹n s÷a c¸c mÇm bÖnh kh«ng cßn bÞ ®µo th¶i ra ngoµi qua v¾t s÷a nªn bÇu vó còng dÔ bÞ viªm. - C¸c vÕt th−¬ng: b¶n th©n c¸c vÕt th−¬ng t¹o thµnh cöa x©m nhËp cña vi khuÈn vµo tuyÕn vó, ®ång thêi chóng lµm gi¶m søc ®Ò kh¸ng tù nhiªn cña gia sóc ®èi víi tÊt c¶ c¸c tr−êng hîp viªm nhiÔm. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn tæn th−¬ng th−êng lµ do c¸c thao t¸c th« b¹o lªn bÇu vó (vÝ dô: v¾t s÷a kh«ng ®óng kü thuËt), kÑt nóm vó khi bß ®øng dËy, v¾t s÷a khi bÇu vó trèng rçng, kh«ng lau kh« bÇu vó cÈn thËn sau khi röa vµ dÉn ®Õn nøt nÎ da bÇu vó, hoÆc do bÞ c«n trïng ®èt v.v...
- Søc ®Ò kh¸ng cña b¶n th©n bÇu vó: bao gåm toµn bé c¸c thµnh phÇn, yÕu tè ng¨n c¶n viÖc x©m nhËp vµ ph¸t triÓn cña c¸c mÇm bÖnh trong tuyÕn vó. §ã lµ sù ®æi míi liªn tôc cña c¸c tÕ bµo biÓu m« trong èng nóm vó vµ sù cã mÆt cña c¸c axit amin trong niªm m¹c èng nóm vó (c¸c axÝt amin nµy cã ®Æc tÝnh lµm k×m h·m vi khuÈn ph¸t triÓn). B¶n th©n viÖc v¾t s÷a ®µo th¶i ra mét sè l−îng lín vi khuÈn, cã nguy c¬ g©y nªn viªm vó. VÒ mÆt miÔn dÞch tÕ bµo, khi cã hiÖn t−îng nhiÔm khuÈn, sè l−îng c¸c b¹ch cÇu trung tÝnh nh©n lªn mét c¸ch nhanh chãng. Do bÞ thu hót bëi c¸c chÊt tõ tÕ bµo tuyÕn vó tæn th−¬ng gi¶i phãng ra, chóng di chuyÓn trong s÷a vµ b¾t ®Çu nuèt c¸c vi khuÈn. C¸c b¹ch cÇu trung tÝnh còng sinh ra c¸c chÊt nh− interleukine vµ interferon cã t¸c dông lµm t¨ng tÝnh thÊm cña c¸c thµnh m¹ch vµ b»ng c¸ch nµy lµm t¨ng c−êng tiÕt s÷a, kÕt qu¶ lµ lµm lo·ng c¸c ®éc tè do vi khuÈn s¶n sinh ra. Ng−êi ta còng thÊy trong s÷a cã c¸c chÊt kh¸c nh− lactoferrine, lactÐnine vµ lactoperoxidaza. Mçi chÊt nµy cã c¬ chÕ t¸c ®éng riªng, nh−ng ®Òu tiªu diÖt hoÆc ng¨n c¶n sù ph¸t triÓn cña vi khuÈn. VÝ dô, lactoferrine ®−îc g¾n víi c¸c ph©n tö s¾t vµ nh− vËy ng¨n c¶n sù ph¸t triÓn cña E. Coli lµ lo¹i vi khuÈn cÇn ®Õn s¾t ®Ó nh©n lªn.
Vai trß cña c¸c globuline miÔn dÞch ë trong s÷a vÉn ch−a ®−îc lµm s¸ng tá. 3. C¸c t¸c nh©n g©y bÖnh vµ ®Æc tÝnh cña chóng Trong thùc tÕ viªm vó th−êng do nhiÔm tõ m«i tr−êng bªn ngoµi (H×nh 25). H×nh 25: Con ®−êng chÝnh g©y nhiÔm khuÈn tuyÕn s÷a Mét sè l−îng lín mÇm bÖnh cã thÓ lµ nguån gèc cña bÖnh viªm vó, nh−ng quan träng nhÊt lµ nh÷ng mÇm bÖnh thuéc 4 nhãm sau ®©y: a. Liªn cÇu khuÈn vµ tô cÇu khuÈn §©y lµ c¸c vi khuÈn th−êng thÊy nhÊt trong c¸c bÖnh viªm vó. BÖnh do c¸c vi khuÈn nµy g©y ra l©y truyÒn trong ®µn chËm nh−ng mét khi bÞ nhiÔm th× rÊt khã thanh to¸n. - C¸c liªn cÇu khuÈn: gåm cã 3 loµi lµ Streptococcus agalactiae, Streptococcus dysgalactiae vµ Streptococcus uberis.
S. agalactiae lµ vi khuÈn gram +. §©y lµ t¸c nh©n g©y bÖnh duy nhÊt cÇn ®Õn m« tuyÕn vó ®Ó ph¸t triÓn vµ nh©n lªn. Nã rÊt mÉn c¶m víi pÐnicilline vµ bÞ khèng chÕ mét c¸ch dÔ dµng. Th«ng th−êng th× viªm nhiÔm ë d¹ng kh«ng cã triÖu chøng, ®«i khi t¸i ph¸t thµnh bÖnh viªm vó víi tÊt c¶ c¸c triÖu chøng cña bÖnh viªm vó thÓ cÊp tÝnh. VÒ c¬ b¶n, viÖc l©y truyÒn bÖnh lµ do ng−êi v¾t s÷a. V¾t s÷a kh«ng hoµn chØnh cã thÓ lµm t¨ng møc ®é trÇm träng cña bÖnh viªm vó do S. agalactiae trong ®µn bß. S. dysgalactiae vµ S. uberis cã thÓ nh©n vµ ph¸t triÓn c¶ bªn ngoµi m« tuyÕn vó. ChÝnh v× vËy rÊt khã lo¹i trõ chóng. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi chóng tÊn c«ng tuyÕn vó vµ th«ng th−êng g©y ra chøng viªm vó kh«ng cã triÖu chøng. Ba lo¹i liªn cÇu khuÈn nµy chñ yÕu ph¸t triÓn trong s÷a vµ chØ tÊn c«ng c¸c líp tÕ bµo bÒ mÆt cña c¸c èng dÉn s÷a. Chóng g©y ra chøng viªm thÓ cata. - Tô cÇu khuÈn Staphylococcus aureus Staphylococcus aureus lµ vi khuÈn gram +. §©y lµ lo¹i tô cÇu khuÈn g©y bÖnh m¹nh nhÊt ®èi víi tuyÕn vó. ViÖc viªm nhiÔm th−êng cã nguån gèc tõ m«i tr−êng bªn ngoµi vµ ng−êi v¾t s÷a lµ t¸c nh©n truyÒn bÖnh chñ yÕu. Vi khuÈn nµy g©y ra chøng viªm vó,
thay ®æi tõ thÓ kh«ng cã triÖu chøng ®Õn thÓ trªn cÊp tÝnh. MÇm bÖnh nµy tÊn c«ng dÔ dµng c¸c m« vµ h×nh thµnh t¹i ®©y c¸c æ viªm giíi h¹n rÊt râ. MÇm bÖnh còng cã thÓ x©m nhËp vµo c¸c tÕ bµo nang. ViÖc t¨ng c¸c chñng h×nh thµnh pÐnicillinaza, kÕt hîp víi nh÷ng ®Æc tÝnh tµn ph¸ cña c¸c mÇm bÖnh nµy lµm cho viÖc ®iÒu trÞ b»ng kh¸ng sinh trùc tiÕp vµo trong tuyÕn vó trë nªn khã kh¨n. C¸c tô cÇu khuÈn kh¸c víi c¸c liªn cÇu khuÈn ë chç chóng s¶n sinh ra c¸c ®éc tè nh− coagulaza vµ c¸c hÐmolysine, g©y nªn co th¾t m¹ch m¸u vµ ho¹i tö m« tÕ bµo. b. Vi khuÈn d¹ng coli §©y lµ c¸c vi khuÈn gram - (E. coli, Enterobacter, Klebsiella) Ýt gÆp h¬n, nh−ng søc tµn ph¸ m« tuyÕn vó cña chóng m¹nh h¬n. C¸c vi sinh vËt nµy sèng trong ph©n, ®Êt, n−íc bÞ « nhiÔm, c¸c chÊt ®én chuång... vµ ®©y chÝnh lµ nguån l©y bÖnh cho bß s÷a. C¸c chøng viªm do vi khuÈn d¹ng coli cã thÓ lµ kÕt qu¶ cña biÖn ph¸p ®iÒu trÞ kh«ng cÈn thËn khi c¹n s÷a, nhèt bß trong m«i tr−êng bÈn thØu trong thêi kú c¹n s÷a, ®Ó bß ®Î t¹i n¬i bÞ nhiÔm vµ do kh«ng v¾t s÷a sím sau khi ®Î.
E. coli cã nguån gèc tõ gia sóc. Th«ng th−êng vi khuÈn nµy sèng trong ®−êng tiªu ho¸ cña bß s÷a vµ nã tån t¹i víi sè l−îng lín trong ph©n. BÖnh viªm vó do E. coli g©y ra th−êng ë thÓ cÊp tÝnh hoÆc trªn cÊp tÝnh. Th«ng th−êng th× chØ mét khoang vó bÞ bÖnh. Klebsiella pneumoniae th−êng thÊy cã trong ®Êt vµ dÔ dµng nhiÔm lªn c¸c chÊt ®én chuång. C¸c t¸c nh©n g©y bÖnh d¹ng coli s¶n sinh ra c¸c néi ®éc tè vµ chóng ®−îc gi¶i phãng ra khi mÇm bÖnh bÞ c¸c b¹ch cÇu ph¸ huû vµ lµm cho gia sóc cã c¸c triÖu chøng bÖnh trÇm träng. Tuy nhiªn, kho¶ng 50% chøng viªm do vi khuÈn d¹ng coli tån t¹i thêi gian ng¾n (d−íi 10 ngµy) vµ cã khuynh h−íng tù khái. RÊt Ýt khi x¶y ra tr−êng hîp ho¹i tö hoÆc gia sóc bÞ chÕt. c. Actinomyces pyogenes Chóng th−êng lµ nguyªn nh©n g©y bÖnh viªm vó cã tÝnh chÊt ¸p-xe. ViÖc viªm nhiÔm th−êng gÆp ë bß c¸i t¬ vµ bß c¸i c¹n s÷a vµo thêi kú gÇn ®Î. MÇm bÖnh l©y truyÒn do c«n trïng. S÷a tiÕt ra gÇn gièng víi mñ. ViÖc viªm nhiÔm lan truyÒn tõ c¸c èng dÉn s÷a tíi c¸c nang tuyÕn vµ t¹o ra ë ®©y c¸c æ ¸p-xe lín lµm cho tÕ bµo bÞ huû ho¹i trÇm träng. Khoang vó bÞ bÖnh ®−îc xem nh− bá ®i vµ dÉn ®Õn ph¶i lo¹i th¶i bß do viÖc ®iÒu trÞ kh«ng cã kÕt qu¶.
d. Mét sè mÇm bÖnh kh¸c §ã lµ Pasteurella, Nocardia, c¸c bÖnh nÊm, c¸c men. BÖnh viªm vó do Mycoplasma (M. bovis, M. bovigenitalium, M. argini), do Leptospira (L. Hardjo) vµ Brucella chiÕm vÞ trÝ ®Æc biÖt trong nhãm nµy. + Mycoplasma: Mycoplasma cã kÝch th−íc trung gian gi÷a vi khuÈn vµ siªu vi trïng. BÖnh viªm vó do c¸c Mycoplasma Ýt khi gÆp nh−ng cã tÝnh chÊt trÇm träng. Bëi v× ë bß c¸i, nã g©y ra hiÖn t−îng ph¸ huû m« tuyÕn vó mµ kh«ng håi phôc l¹i ®−îc. Trong pha cÊp tÝnh, bÖnh viªm vó do Mycoplasma g©y ra thÓ hiÖn qua c¸c triÖu chøng sau ®©y: - Viªm vó xuÊt hiÖn ®ét ngét ®i cïng víi phï nÒ lín. - S¶n l−îng s÷a gi¶m rÊt m¹nh. - Kh«ng cã c¶m gi¸c ®au khi sê lªn bÇu vó. - C¸c khoang vó kh¸c tù ®éng bÞ l©y nhiÔm. - Kh«ng cã triÖu chøng bÖnh toµn th©n. - ë nh÷ng con bÞ viªm vó cã hiÖn t−îng viªm khíp vµ kh«ng thÓ ®iÒu trÞ ®−îc. - S÷a lo·ng, cã d¹ng n−íc víi cÆn h¹t læn nhæn.
Trong tr−êng hîp bß bÞ bÖnh nµy, tèt nhÊt lµ kh«ng tiÕn hµnh ®iÒu trÞ mµ nªn lo¹i th¶i tÊt c¶ gia sóc bÞ bÖnh. + Brucella: Brucella còng th−êng khu tró t¹i bÇu vó. Th−êng gÆp d¹ng viªm vó m« kÏ víi chøng phï nÒ vµ c¸c h¹ch l©m ba trªn vó tÊy ®á. Nh×n chung, tr¹ng th¸i cña s÷a kh«ng biÕn ®æi. Phï nÒ ph¸t triÓn vµ chÌn Ðp lªn c¸c nang, lµm cho s¶n l−îng s÷a gi¶m rÊt m¹nh. C¸c ¸p-xe m« kÏ th«ng víi m« tuyÕn vµ lµm cho s÷a vµo thêi ®iÓm nµy chøa rÊt nhiÒu vi khuÈn. C¸c gia sóc bÞ bÖnh viªm vó do Brucella ®Òu ph¶i lo¹i th¶i. + Leptospira: Leptospira g©y ra bÖnh viªm vó ch¼ng nh÷ng ë ng−êi mµ c¶ ë gia sóc. ë bß s÷a thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng tr−êng hîp s¶y thai vµ nh÷ng ca viªm vó. T¸c nh©n g©y bÖnh nµy ®−îc ®−a vµo trong ®µn, vµo trang tr¹i do mua ph¶i nh÷ng gia sóc bÞ nhiÔm bÖnh hoÆc do gia sóc gÆm cá t¹i nh÷ng n¬i cã n−íc tiÓu chøa mÇm bÖnh. Khi cã sù xuÊt hiÖn viªm nhiÔm lÇn ®Çu ë trong ®µn, nhËn thÊy c¸c tr−êng hîp s¶y thai ë tõ 10% ®Õn 50% sè gia sóc, n¨ng suÊt s÷a gi¶m vµ gi¶m l−îng s÷a trong tÊt c¶ c¸c khoang vó. BÇu vó trë nªn mÒm (héi chøng kh«ng cã s÷a). Sau mét vµi tuÇn n¨ng suÊt s÷a
håi phôc l¹i. Ng−êi tiÕp xóc víi nh÷ng gia sóc bÞ bÖnh cã thÓ bÞ l©y nhiÔm vµ cã biÓu hiÖn mét thÓ bÖnh gièng nh− bÖnh cóm. ViÖc ®iÒu trÞ víi dihydrotreptomycine cã hiÖu qu¶ tèt. Còng cã thÓ tiÕn hµnh tiªm phßng. T¹i ViÖt nam NguyÔn Ngäc Nhiªn vµ CS (1999) ®· ph©n lËp ®−îc trong sè 771 mÉu s÷a d−¬ng tÝnh qua viÖc sö dung CMT: - Streptococcus spp. ë 294 mÉu (chiÕm 38,13%) - Staphylococcus spp. ë 205 mÉu (chiÕm 26,85%). - E. coli ë 263 mÉu (chiÕm 34,10%). - C¸c lo¹i vi khuÈn kh¸c chiÕm tõ 3,16 ®Õn 7,18% sè mÉu. 4. TriÖu chøng viªm vó BiÓu hiÖn cña bÖnh viªm vó rÊt ®a d¹ng, tuú thuéc vµo møc ®é viªm nhiÔm cã trÇm träng hay kh«ng. a. Thay ®æi h×nh th¸i bÇu vó vµ dÊu hiÖu l©m sµng + Thay ®æi nhiÖt ®é vµ mÇu da cña bÇu vó. + Thay ®æi h×nh d¹ng cña c¶ bÇu vó hay cña mét khoang vó.
+ Thay ®æi tr¹ng th¸i ®Æc ch¾c cña m« bÇu vó, sù g¾n kÕt cña da víi m« tuyÕn. + C¶m gi¸c ®au khi sê vµo bÇu vó. + TÊy s−ng c¸c h¹ch l©m ba ë phÝa trªn tuyÕn vó. + TriÖu chøng bÖnh toµn th©n (sèt, ¨n kh«ng ngon miÖng ...). b. Thay ®æi thµnh phÇn vµ tr¹ng th¸i cña s÷a + Trong s÷a cã c¸c h¹t læn nhæn hoÆc c¸c vÕt m¸u, ®«i khi cã c¸c vÕt mñ. + S÷a cã thÓ cã d¹ng rÊt láng. + T¨ng sè l−îng tÕ bµo soma. + Thay ®æi ®é axÝt cña s÷a. + T¨ng tû lÖ albumin. + Thay ®æi hµm l−îng c¸c chÊt ®iÖn gi¶i trong s÷a. + T¨ng ho¹t tÝnh cña c¸c enzym trong s÷a. VÒ mÆt l©m sµng cã thÓ chia bÖnh viªm vó thµnh nh÷ng d¹ng sau: + Viªm vó cÊp tÝnh vµ trªn cÊp tÝnh: Gia sóc tr«ng rÊt èm yÕu. C¸c t¸c nh©n g©y bÖnh th−êng lµ vi khuÈn d¹ng coli, hoÆc tô cÇu khuÈn.
Th−êng xuÊt hiÖn trong hai ®Õn ba tuÇn sau khi ®Î. Ng−êi ta thÊy gia sóc ch¸n ¨n, th©n nhiÖt t¨ng, gia sóc cã vÎ buån ngñ, tÇn sè h« hÊp vµ nhÞp ®Ëp cña tim t¨ng. Khoang vó bÞ bÖnh cã tÊt c¶ c¸c triÖu chøng cña chøng viªm nh−: ®á tÊy, ®au, t¨ng nhiÖt ®é cña da. C¸c h¹ch l©m ba vïng bÞ s−ng phång. C¸c khíp x−¬ng vµ c¸c bao d©y ch»ng còng cã thÓ bÞ tÊy ®á. S÷a mÊt ®i nhanh chãng nh÷ng ®Æc tÝnh cña s÷a b×nh th−êng vµ h×nh thµnh c¸c h¹t læn nhæn, tiÕt chÊt láng mµu vµng nh¹t, cã c¸c vÕt mñ vµ m¸u. TÊt c¶ c¸c triÖu chøng nµy cã thÓ ph¸t triÓn trong mét vµi giê. + Viªm vó m·n tÝnh Viªm vó m·n tÝnh lµ hËu qu¶ cña c¸c d¹ng viªm vó kh¸c. C¸c triÖu chøng bÖnh kh«ng râ rµng. ThÊy cã sù t¨ng sè l−îng tÕ bµo soma lªn mét chót. Sê bÇu vó thÊy cã hiÖn t−îng x¬ cøng ph¸t t¸n réng trong khoang vó, cïng víi c¸c côc cøng trong c¸c bÓ chøa s÷a vµ nh÷ng biÕn ®æi thµnh phÇn s÷a. C¸c gia sóc nµy lµ nguån l©y nhiÔm cho c¸c gia sóc kh¸c. + Viªm vó kh«ng cã triÖu chøng Th«ng th−êng th× ë nh÷ng gia sóc m¾c bÖnh kh«ng ph¸t hiÖn ra mét dÊu hiÖu triÖu chøng nµo. C¸c liªn cÇu khuÈn (S. uberis, S. agalactiae, S. dysgalactiae) vµ c¸c tô cÇu khuÈn th−êng lµ c¸c t¸c
nh©n g©y ra d¹ng viªm vó nµy. Khi sê n¾n bÇu vó, ®«i khi thÊy c¶m gi¸c cøng trong m« tuyÕn, còng nh− trong c¸c bÓ chøa s÷a. S÷a tr«ng b×nh th−êng vµ còng kh«ng chøa c¸c vÕt m¸u. Tuy nhiªn, ng−êi ta thÊy cã hiÖn t−îng gia t¨ng sè l−îng tÕ bµo soma vµ gi¶m s¶n l−îng s÷a. D¹ng viªm vó kh«ng cã triÖu chøng cã thÓ chuyÓn thµnh d¹ng viªm vó cÊp hoÆc cã thÓ tiÕn triÓn thµnh d¹ng viªm vó m·n tÝnh. ChÝnh d¹ng bÖnh nµy g©y thiÖt h¹i lín nhÊt cho ngµnh s÷a. B¶ng 4: Mèi liªn hÖ gi÷a sè l−îng tÕ bµo soma víi tæn thÊt s¶n l−îng s÷a Sè l−îng tÕ bµo Tû lÖ tæn thÊt L−îng s÷a tæn thÊt ë bß soma/ml s÷a s¶n l−îng s÷a c¸i 3600kg/chu kú (%) (kg) 100 000 3 108 200 000 6 216 300 000 7 252 400 000 8 288 500 000 9 324 600 000 10 360 700 000 11 396 1 000 000 12 432 + Viªm vó ¸p-xe
D¹ng viªm vó nµy cã ®Æc tr−ng lµ cã ¸p-xe trong m« tuyÕn vó. Th−êng ph©n lËp ®−îc c¸c Actinomyces pyogenes. S÷a cã mïi ®Æc tr−ng, th−êng chøa m¸u, mñ, vµ c¸c m¶nh m« tÕ bµo bÞ ho¹i tö. C¸c khíp x−¬ng vµ c¸c bao d©y ch»ng cã thÓ bÞ phång lªn do cã ®éc tè vi khuÈn bµi tiÕt vµo tuÇn hoµn m¸u. C¸c ®éc tè nµy tham gia vµo viÖc lµm t¨ng tÝnh thÊm cña c¸c m¹ch m¸u. 5. ChÈn ®o¸n bÖnh viªm vó a. ChÈn ®o¸n qua triÖu chøng l©m sµng Trong c¸c tr−êng hîp viªm vó trªn cÊp tÝnh vµ cÊp tÝnh, viÖc chÈn ®o¸n bÖnh rÊt dÔ dµng qua c¸c triÖu chøng l©m sµng vµ kh«ng thÓ nhÇm lÉn ®−îc. b. ChÈn ®o¸n dùa vµo sè l−îng tÕ bµo soma ChÈn ®o¸n viªm vó kh«ng cã triÖu chøng l©m sµng vµ m·n tÝnh khã kh¨n h¬n vµ chñ yÕu dùa vµo sè l−îng tÕ bµo soma trong s÷a. S÷a b×nh th−êng chøa c¸c tÕ bµo biÓu m« vµ c¸c b¹ch cÇu (gäi chung lµ tÕ bµo soma), trong ®ã b¹ch cÇu (®a sè lµ trung tÝnh) chiÕm 98%-99% tæng sè. C¸c b¹ch cÇu (trung tÝnh) cã vai trß rÊt quan träng trong viÖc b¶o vÖ bÇu vó chèng l¹i sù viªm nhiÔm. Sè l−îng b¹ch cÇu trung tÝnh vµ tÕ bµo lymph« trong s÷a t¨ng lªn lµ ®¸p øng cña c¬ thÓ ®èi víi tæn th−¬ng hoÆc chøng viªm, trong khi sù gia
t¨ng sè l−îng tÕ bµo biÓu m« lµ hËu qu¶ cña chÝnh tæn th−¬ng hoÆc chøng viªm ®ã. Sè l−îng tÕ bµo soma t¨ng sinh lý vµo hai tuÇn ®Çu còng nh− vµo cuèi thêi kú tiÕt s÷a. Vµo giai ®o¹n ®Çu tiÕt s÷a, viÖc t¨ng lªn lµ do c¸c tÕ bµo biÓu m« t¨ng, cßn vÒ cuèi giai ®o¹n tiÕt s÷a lµ do t¨ng c¸c b¹ch cÇu. Sè l−îng tÕ bµo soma trong s÷a còng t¨ng tuú thuéc vµo sè lÇn tiÕt s÷a. ë ®©y kh«ng cßn ph¶i lµ hiÖn t−îng t¨ng sinh lý n÷a mµ lµ do t¨ng møc ®é nhiÔm khuÈn do sè løa ®Î t¨ng. Nh÷ng tia s÷a ®Çu tiªn còng chøa nhiÒu tÕ bµo soma h¬n b×nh th−êng. S÷a b×nh th−êng, vµo gi÷a thêi gian v¾t s÷a chøa trong kho¶ng tõ 100.000 ®Õn 300.000 tÕ bµo soma/ml. Trªn thÕ giíi, khi sè l−îng tÕ bµo soma/ml s÷a v−ît trªn 500.000 th× ®−îc xem lµ t¨ng bÖnh lý. Trªn con sè nµy th× s÷a cã nh÷ng biÕn ®æi nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn, cã thÓ tån t¹i hiÖn t−îng viªm tuyÕn vó trong khi s÷a chøa Ýt h¬n 500.000 tÕ bµo soma/ml. Nh− vËy, sè l−îng tÕ bµo soma trong s÷a lµ mét chØ tiªu vµ dùa vµo ®ã chóng ta cã thÓ chÈn ®o¸n bÖnh viªm vó. Cã thÓ x¸c ®Þnh sè l−îng tÕ bµo b»ng nh÷ng c¸ch sau: + §Õm sè l−îng tÕ bµo: Dïng m¸y ®Õm tù ®éng hoÆc ®Õm trùc tiÕp d−íi kÝnh hiÓn vi huúnh quang.
+ XÐt nghiÖm ®Þnh tÝnh: XÐt nghiÖm ®−îc sö dông nhiÒu nhÊt ®Ó x¸c ®Þnh sè l−îng tÕ bµo soma lµ California Mastitis Test (CMT). Nguyªn lý cña xÐt nghiÖm nµy dùa trªn t¸c ®éng ph¸ huû mµng tÕ bµo cña c¸c lo¹i thuèc tÈy, sau ®ã thuèc tÈy g¾n víi axit deroxyribonucleic (ADN) ®−îc gi¶i phãng ra vµ lµm biÕn ®æi tr¹ng th¸i ban ®Çu cña s÷a, s÷a trë thµnh mét hçn hîp nhít (khi trong s÷a cã trªn 500.000 tÕ bµo/ml). Nh− vËy, xÐt nghiÖm ®−îc xem lµ d−¬ng tÝnh khi trong 1 ml s÷a cã trªn 500.000 tÕ bµo. C¸c t¸c gi¶ n−íc ngoµi (Sandholm vµ CS, 1995) ®· x©y dùng thµnh ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n viªm vó CMT, theo mét thang mÉu chuÈn (B¶ng 5). B¶ng 5: Thang chÈn ®o¸n viªm vó cho xÐt nghiÖm CMT Møc ®é ph¶n Tr¹ng th¸i vµ mÇu s¾c cña Sè l−îng øng hçn hîp s÷a-thuèc thö tÕ bµo - (©m tÝnh ) Tr¹ng th¸i cña s÷a kh«ng ®æi, 5.000.000 tr«i khi nghiªng ®Üa
Trong xÐt nghiÖm CMT ng−êi ta th−êng sö dông mét sè lo¹i dung dÞch pha s½n nh− Deterol, Teepol, .... §èi víi chóng ta, viÖc mua c¸c dung dÞch nµy võa phøc t¹p vµ tèn kÐm. V× vËy, trªn c¬ së thang mÉu chuÈn cã thÓ sö dông mét dung dÞch tù pha chÕ (Sodium Lauryl Sulfate 3%) ®Ó chÈn ®o¸n viªm vó. §é tin cËy cña ph−¬ng ph¸p CMT víi dung dÞch nµy ®· ®−îc kh¼ng qua viÖc ®Õm sè l−îng tÕ bµo th©n thÓ trong c¸c mÉu s÷a cã møc ®é ph¶n øng CMT kh¸c nhau theo ph−¬ng ph¸p trùc tiÕp qua kÝnh hiÓn vi huúnh quang (NguyÔn Kim Oanh, Luc De Bruyne, Phïng Quèc Qu¶ng, 2001). C¸ch tiÕn hµnh xÐt nghiÖm CMT rÊt ®¬n gi¶n: trén lÉn mét vµi ml s÷a víi l−îng t−¬ng tù mét lo¹i thuèc tÈy (vÝ dô nh− Teepol hay Lauryl Sulfate Sodium). XÐt nghiÖm nµy b¶o ®¶m ®é chÝnh x¸c cao, cã thÓ dÔ dµng ¸p dông trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt vµ Ýt tèn kÐm. c. KiÓm tra vi khuÈn Sè vi khuÈn trong 1 ml s÷a lµ mét chØ tiªu kh¸c vÒ t×nh tr¹ng søc khoÎ cña bÇu vó. Tuy nhiªn, ng−êi ta nhËn thÊy r»ng quÇn thÓ vi sinh vËt trong s÷a chñ yÕu ®Õn tõ da bÇu vó vµ c¸c nóm vó, còng nh− tõ c¸c dông cô v¾t s÷a kh«ng ®−îc tÈy trïng cÈn thËn. S÷a tõ mét bÇu vó b×nh th−êng chøa d−íi 10.000 vi khuÈn/ml.
6. Phßng bÖnh viªm vó ViÖc ®iÒu trÞ bÖnh viªm vó ®ßi hái chi phÝ tèn kÐm vÒ thuèc men vµ nh©n c«ng. H¬n n÷a, viªm vó ¶nh h−ëng l©u dµi tíi hiÖu qu¶ kinh tÕ cña ch¨n nu«i bß s÷a. Do vËy, c«ng t¸c phßng bÖnh viªm vó cã ý nghÜa rÊt quan träng. §Ó phßng bÖnh viªm vó cÇn chó ý tu©n thñ c¸c ®iÓm sau ®©y: - Khi mua bß cÇn chän nh÷ng con cã h×nh d¹ng bÇu vó vµ nóm vó ®Ñp, c©n ®èi. Kh«ng chän nh÷ng con vó qu¸ ch¶y xÖ, nóm vó nhá vµ thôt s©u vµo bªn trong. - Mçi khi v¾t s÷a chó ý kiÓm tra c¸c tia s÷a ®Çu tiªn xem cã g× bÊt th−êng kh«ng: cã m¸u, cã mñ, s÷a vãn côc. Tèt nhÊt lµ thu nh÷ng tia s÷a ®Çu tiªn vµo trong mét dông cô riªng ®Ó kh«ng lµm ph¸t t¸n mÇm bÖnh trong chuång nu«i. - Tu©n thñ vÖ sinh nghiªm ngÆt khi v¾t s÷a: tay ng−êi v¾t s÷a, dông cô v¾t s÷a, chuång v¾t s÷a... cÇn ®−îc tÈy röa s¹ch sÏ, cÈn thËn. NhiÒu nghiªn cøu chØ ra r»ng tay ng−êi v¾t s÷a truyÒn sè l−îng mÇm bÖnh lín nhÊt tõ con bß c¸i nµy sang con bß c¸i kh¸c. - NÒn chuång ph¶i s¹ch sÏ vµ kh« r¸o. - Khi bÇu vó hoÆc nóm vó bÞ tæn th−¬ng ph¶i ch¹y ch÷a kÞp thêi.
- NÕu bÇu vó vµ nóm vó bÞ bÈn th× ph¶i röa víi nhiÒu n−íc (dïng vßi phun), sau ®ã dïng m¶nh v¶i mÒm s¹ch hoÆc tèt nhÊt lµ dïng kh¨n lau b»ng giÊy (lo¹i dïng mét lÇn) lau kh« toµn bé. NÕu bÇu vó kh«ng qu¸ bÈn th× tèt nhÊt chØ cÇn röa nóm vó mµ kh«ng cÇn ph¶i röa c¶ bÇu vó. CÇn l−u ý: mét bÇu vó bÈn mµ kh« cßn h¬n lµ mét bÇu vó s¹ch nh−ng Èm −ít. - Nh÷ng con bÞ bÖnh vµ m¾c bÖnh viªm vó th× v¾t s÷a sau cïng. - Ngay sau khi v¾t s÷a cÇn s¸t trïng nóm vó b»ng c¸ch nhóng nóm vó vµo mét cèc nhùa cã dung dÞch s¸t trïng. Tèt nhÊt lµ dïng dung dÞch Iodamam, v× dung dÞch nµy cã kh¶ n¨ng kÕt b¸m trªn bÒ mÆt da nóm vó vµ lç èng nóm vó rÊt tèt, t¹o thµnh líp mµng b¶o vÖ nóm vó. Còng cã thÓ dïng dung dÞch hypochloride, chlorhexidine, iodophore. §ång thêi cho bß ¨n ngay ®Ó bß kh«ng n»m xuèng, tr¸nh cho bÇu vó tiÕp xóc víi nÒn chuång, gi¶m nguy c¬ x©m nhËp cña vi khuÈn. - Ph¶i tu©n thñ kü thuËt v¾t s÷a, v¾t s÷a nhÑ nhµng, kh«ng v¾t bÇu vó trèng rçng. - Chuång nu«i cÇn ph¶i th«ng tho¸ng tèt, ®¶m b¶o ®ñ diÖn tÝch cho mçi ®Çu gia sóc; ®iÒu ®ã tr¸nh cho bÇu vó kh«ng bÞ x©y s¸t vµ nóm vó kh«ng bÞ kÑt.