Khảo sát nồng độ dioxin trong máu ở người phơi nhiễm với chất độc da cam/dioxin tại Đà Nẵng

TẠP CHÍ Y - DƯỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 9-2014<br /> <br /> KHẢO SÁT NỒNG ĐỘ DIOXIN TRONG MÁU Ở NGƢỜI PHƠI<br /> NHIỄM VỚI CHẤT ĐỘC DA CAM/DIOXIN TẠI ĐÀ NẴNG<br /> Ng<br /> <br /> Nguyễn Hoàng Thanh*; Hoàng Mạnh An*; Đỗ Quyết*<br /> Nguyễn Bá Vượng*; Lương Minh Tuấn**<br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: đánh giá sự tồn lưu dioxin ở người phơi nhiễm tại vùng nóng, làm cơ sở nghiên<br /> cứu ứng dụng các biện pháp hạn chế tác hại, tăng cường sức khỏe cho người dân.<br /> Đối tượng và phương pháp: lựa chọn 34 người sống gần vùng tồn lưu chất độc da<br /> cam/dioxin trên địa bàn Đà Nẵng. Lấy máu toàn phần, phân tích nồng độ dioxin tại Trung tâm<br /> Phân tích Eurofins (CHLB Đức) theo phương pháp sắc ký khí khối phổ độ phân giải cao<br /> (GC/HR-MS) để định lượng 17 chất đồng loại dioxin.<br /> Kết quả: phát hiện 17 mẫu (50%) có nồng độ 2,3,7,8-tetra chlorodibenzo-p-dioxin (TCDD)<br /> trên 10 ppt (part per trillion - phần nghìn tỷ). 04 mẫu (11,8%) có nồng độ 2,3,7,8-TCDD > 100 ppt.<br /> TEQ (toxic equivalent - lượng độc tương đương) của 17 chất đồng loại từ 75,2 - 534 ppt.<br /> Kết luận: tình hình phơi nhiễm, tái nhiễm chất độc da cam/dioxin vẫn còn diễn biến phức tạp.<br /> Cần có các biện pháp dự phòng và điều trị tích cực, chủ động cho người dân sống tại các<br /> vùng nóng.<br /> * Từ khóa: Chất độc da cam/dioxin; Phơi nhiễm; Đà Nẵng.<br /> <br /> Study of Dioxin Concentrations in Blood in People Exposed to Agent<br /> Orange/Dioxin in Danang<br /> Summary<br /> 34 people living around the area that contaminated by dioxin in Danang were selected. Total<br /> blood sample was collected and dioxin concentration was analyzed by gas chromatography<br /> high resolusion mass spectrometry in Eurofins scientific laboratory (Germany). Results: dioxins<br /> concentrations of 17 samples (50%) were over 10 ppt and 4 samples (11.8%) were over 100<br /> ppt. TEQ of 17 congeners from 75.2 to 534 ppt.<br /> The situation of exposure and re-exposure to agent orange/dioxin in Danang has been<br /> complicated. An intervetion program to reduce the risk of dioxin exposure for them is<br /> urgently needed.<br /> * Key words: Orange/dioxin; Exposure; Danang City.<br /> * Học viện Quân y<br /> ** Viện Y học Dự phòng Quân đội<br /> Người phản hồi (Corresponding): Lương Minh Tuấn (luongtuandr@yahoo.com)<br /> Ngày nhận bài: 22/05/2014; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 11/11/2014<br /> Ngµy bµi b¸o ®-îc ®¨ng: 26/11/2014<br /> <br /> 82<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƯỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 9-2014<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Sau hơn 40 năm Mỹ rải chất độc da<br /> cam/dioxin trên mảnh đất Việt Nam, hậu<br /> quả của nó còn nặng nề đối với con<br /> người và môi trường nơi đây, đặc biệt ở<br /> các vùng nóng. Sân bay - nơi tập kết chất<br /> độc da cam/dioxin của quân đội Mỹ ở Việt<br /> Nam có nồng độ dioxin trong đất rất cao.<br /> Theo thang phân loại độc chất, dioxin<br /> là loại chất siêu độc mà loài người đã<br /> từng biết đến. Phân loại của Tổ chức<br /> Nghiên cứu Ung thư Quốc tế (IARC),<br /> dioxin được xếp vào nhóm độc loại 1,<br /> nhóm gây ung thư dẫn đến tử vong đối<br /> với con người. Trong các đồng phân của<br /> PCDD, 7 đồng phân có clo ở vị trí 2,3,7,8<br /> có tính độc, độc nhất là đồng phân có 4<br /> nguyên tử clo ở các vị trí 2,3,7,8, viết tắt<br /> là 2,3,7,8-TCDD. Độ độc của các PCDD,<br /> PCDF và PCB giống dioxin được biểu<br /> thị dưới dạng một hệ số TEF (Toxic<br /> Equivalent Factor), tính theo chất độc<br /> nhất là 2,3,7,8-TCDD được quy định là 1<br /> (theo WHO, cả 1,2,3,7,8-PCDD, có 5 nguyên<br /> tử clo, cũng có TEF là 1).<br /> <br /> Hình 1: Sơ đồ cấu trúc của TCDD.<br /> Nhiều nghiên cứu chỉ ra dioxin có khả<br /> năng gây tổn thương đa dạng và phức<br /> tạp đối với cơ thể con người, làm phát<br /> sinh nhiều loại bệnh lý của các cơ quan<br /> như: ung thư, tim mạch, hô hấp, thần<br /> kinh, máu và cơ quan tạo máu, sinh sản,<br /> suy giảm miễn dịch, dị tật bẩm sinh...<br /> [5, 6].<br /> 83<br /> <br /> Dioxin là chất độc nhất trong các loại<br /> chất độc. Khi xâm nhập vào cơ thể,<br /> chúng tích lũy chủ yếu ở tổ chức giàu<br /> lipid và đào thải chậm do chu kỳ bán hủy<br /> (T1/2) của dioxin khá dài, từ 7,1 đến 11,3<br /> năm [6]. Do đó, khảo sát được sự tồn lưu<br /> dioxin trong cơ thể có thể giúp đánh giá<br /> thực tế mức độ phơi nhiễm ở người sống<br /> trong vùng có ô nhiễm dioxin.<br /> Theo các tài liệu công bố tại Việt Nam,<br /> từ năm 1961 - 1971, Mỹ đã rải xuống<br /> miền Nam Việt Nam hơn 72 triệu lít chất<br /> độc da cam, chứa khoảng từ 170 - 360 kg<br /> dioxin. Chất độc da cam/dioxin đã phá<br /> hủy nghiêm trọng môi trường và gây ra<br /> hậu quả nặng nề và lâu dài đối với sức<br /> khỏe con người Việt Nam [4, 5, 6, 7].<br /> Stellman [8] ước tính khoảng 2,1 - 4 triệu<br /> người bị phơi nhiễm với chất độc da<br /> cam/dioxin trong chiến tranh Việt Nam…<br /> Tuy nhiên, đến nay chưa có số liệu thống<br /> kê chính xác.<br /> Nạn nhân chất độc da cam/dioxin cần<br /> được theo dõi, chăm sóc và điều trị.<br /> Vì vậy, chúng tôi nghiên cứu đề tài này<br /> nhằm: Đánh giá sự tồn lưu dioxin ở người<br /> phơi nhiễm tại vùng nóng, làm cơ sở<br /> nghiên cứu ứng dụng các biện pháp hạn<br /> chế tác hại, tăng cường sức khỏe cho<br /> người dân.<br /> ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> 1. Đối tƣợng nghiên cứu.<br /> 34 người được lựa chọn trên địa bàn<br /> Đà Nẵng, sống gần nơi tồn lưu chất độc<br /> da cam/dioxin (quanh sân bay Đà Nẵng).<br /> Thời gian nghiên cứu từ tháng 10 - 11<br /> năm 2012.<br /> 2. Phƣơng pháp nghiên cứu.<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƯỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 9-2014<br /> <br /> * Thiết kế nghiên cứu:<br /> - Hồi cứu tài liệu, hồ sơ quản lý của<br /> Hội Nạn nhân Chất độc Da cam Đà Nẵng.<br /> Lập danh sách, điều tra theo mẫu phiếu<br /> thiết kế sẵn đối với 1.500 người sống ở<br /> các quận: Thanh Khê, Sơn Trà, Hải Châu<br /> và Ngũ Hành Sơn.<br /> - Khám sàng lọc, chọn 34 người thu<br /> dung về Bệnh viện Quân y 103 làm xét<br /> nghiệm với tiêu chuẩn:<br /> + Sống > 5 năm trong vùng ô nhiễm<br /> dioxin quanh sân bay Đà Nẵng.<br /> + Qua hồ sơ theo dõi, qua nghiên cứu<br /> trước đây của các nhà khoa học (Nguyễn<br /> Hoàng Thanh, (2010) [4]) và phiếu điều<br /> tra, đánh giá có nguy cơ cao phơi nhiễm<br /> với dioxin.<br /> + Tiền sử được xét nghiệm phân tích<br /> có phát hiện dioxin trong máu hoặc là anh,<br /> em ruột, con, cháu của những người đó.<br /> * Phương pháp nghiên cứu:<br /> - Nghiên cứu mô tả cắt ngang.<br /> - Lấy 40 ml máu toàn phần theo quy<br /> trình của Trung tâm Eurofins, CHLB Đức.<br /> Phân tích nồng độ dioxin theo phương<br /> pháp sắc ký khí khối phổ độ phân giải cao<br /> (Gas Chromatography-High Resolusion<br /> Mass Spectrometry: GC/HR-MS) để định<br /> tính và định lượng 17 chất đồng loại<br /> dioxin; bao gồm 7 đồng loại độc của poly<br /> clo dibenzo-p-dioxin (PCDD) và 10 đồng<br /> loại độc của poly clo dibenzo furan (PCDF).<br /> Máy có thể định lượng đồng thời 17 đồng<br /> phân PCDDs/PCDFs trong mẫu vật ở<br /> ngưỡng phát hiện 0,01 ppt.<br /> Sắc ký khí (GC) được dùng để chia<br /> tách các hóa chất của hỗn hợp ra nhiều<br /> phần riêng lẻ, mỗi phần có một giá trị<br /> 84<br /> <br /> riêng biệt. Chia tách xuất hiện khi mẫu<br /> bơm vào pha động. Pha động là một khí<br /> trơ giống như helium, nó mang hỗn hợp<br /> mẫu đi qua pha tĩnh. Pha tĩnh được sử<br /> dụng là hóa chất có độ nhạy hấp thụ<br /> thành phần hỗn hợp trong mẫu. Thành<br /> phần hỗn hợp trong pha động tương tác<br /> với pha tĩnh, mỗi hợp chất trong hỗn hợp<br /> tương tác với một tỷ lệ khác nhau, hợp<br /> chất tương tác nhanh thoát ra khỏi cột<br /> trước và hợp chất tương tác chậm sẽ ra<br /> khỏi cột sau.<br /> Khối phổ được dùng để xác định một<br /> chất hóa học dựa trên cấu trúc của nó.<br /> Khi giải hấp, các hợp chất riêng lẻ từ cột<br /> sắc ký đi vào đầu dò có dòng điện ion hóa<br /> (mass spectrometry). Chúng sẽ tấn công<br /> vào các luồng do bị vỡ thành những<br /> mảnh vụn mang điện (ion). Các khối của<br /> mảnh vỡ được tạo nên bởi vật mang,<br /> gọi là tỷ lệ vật mang khối (M/Z - mass<br /> number/charge number).<br /> Máy tính sẽ ghi lại đồ thị của số khối.<br /> Có thể so sánh khối phổ thu được trong<br /> thí nghiệm với một thư viện khối phổ các<br /> chất đã xác định trước giúp định danh<br /> chất đó (nếu phép so sánh tìm được kết<br /> quả tương ứng) hoặc là cơ sở để đăng ký<br /> một chất mới.<br /> Sắc ký khí ghép khối phổ (GC/MS) là<br /> máy phân tích đa năng, có thể phân tích<br /> các hỗn hợp hóa chất phức tạp. Có thể<br /> hòa tan hỗn hợp các hợp chất hữu cơ,<br /> tách chiết và bơm vào máy để nhận dạng<br /> chúng, hơn nữa có thể xác định được<br /> nồng độ của mỗi thành phần hóa chất.<br /> Trong phạm vi bài này, chúng tôi chỉ<br /> đề cập đến tetra clo dibenzo-p-dioxin<br /> (TCDD) là chất có độc tính cao nhất và<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƯỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 9-2014<br /> <br /> TEQ của cả 17 chất đồng loại.<br /> * Phương pháp phân tích và xử lý số liệu:<br /> Số liệu được xử lý bằng chương trình<br /> SPSS 11.5, tính toán các chỉ số trung<br /> bình, độ lệch chuẩn và so sánh tỷ lệ.<br /> KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ<br /> bµn luËn<br /> 1. Đặc điểm chung của nhóm nghiên<br /> cứu.<br /> * Phân bố nạn nhân thu dung theo giới<br /> (tính đến 9 - 2012):<br /> Số lượng: 23 BN nam (63,2%); 11 BN<br /> nữ (26,8%).<br /> * Phân bố nạn nhân theo tuổi (n = 23 BN):<br /> ≤ 30 tuổi: 5 BN nam; 2 BN nữ (20,6%);<br /> nhóm tuổi từ 31 - 50: 13 BN nam; 3 BN<br /> nữ, p(1-2): 47,1%; nhóm tuổi từ 51 - 70:<br /> 23 BN nam, 11 BN nữ; p(1-2): 32,3%.<br /> Tuổi trung bình (X ± SD): nam: 43,04 ±<br /> 12,4 tuổi; nữ: 47,55 ± 14,34 tuổi (p > 0,05);<br /> thấp nhất 23 tuổi; nhiều nhất 63 tuổi.<br /> Không có sự khác biệt về độ tuổi giữa<br /> hai giới (p > 0,05). Đây là lứa tuổi sinh ra<br /> sau khi Mỹ ngừng phun rải chất độc da<br /> cam/dioxin 18 năm.<br /> Bảng 2: Thời gian sống ở vùng sân bay<br /> ô nhiễm dioxin.<br /> n<br /> Nữ<br /> <br /> Nam<br /> <br /> n¨m)<br /> <br /> Số lượng Tỷ lệ (%) Số lượng Tỷ lệ (%)<br /> ≤ 10<br /> <br /> 3<br /> <br /> 13,04<br /> <br /> 3<br /> <br /> 27,27<br /> <br /> 11 - 20<br /> <br /> 5<br /> <br /> 21,74<br /> <br /> 2<br /> <br /> 18,18<br /> <br /> > 20<br /> <br /> 15<br /> <br /> 65,22<br /> <br /> 6<br /> <br /> 54,55<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> 23<br /> <br /> 100<br /> <br /> 11<br /> <br /> 100<br /> <br /> Min - max<br /> <br /> 85<br /> <br /> 6 - 47<br /> <br /> 13 - 47<br /> <br /> Thời gian sống trong vùng ô nhiễm của<br /> đối tượng nghiên cứu dao động từ vài<br /> năm đến vài chục năm. Nồng độ dioxin<br /> trong cơ thể sẽ không ngừng tăng nếu<br /> liên tục phơi nhiễm qua thực phẩm, nước<br /> ăn, môi trường ô nhiễm và chỉ giảm đi<br /> theo chu kỳ bán hñy khi nạn nhân được<br /> sống tách ra khỏi các điều kiện ô nhiễm<br /> đó.<br /> 2. Kết quả phân tích nồng độ 2,3,7,8 TCDD và TEQ.<br /> Bảng 3: Kết quả phân tích nồng độ<br /> 2,3,7,8-TCDD trong máu.<br /> (ppt)<br /> <br /> Phân nhóm nồng độ<br /> 2,3,7,8-TCDD<br /> <br /> (X ± SD)<br /> Min - max<br /> <br /> 1-5<br /> <br /> 11/34<br /> <br /> 5,1 - 10<br /> <br /> 6/34<br /> <br /> 10,1 - 20<br /> <br /> 6/34<br /> <br /> 20,1 - 100<br /> <br /> 7/34<br /> <br /> > 100<br /> <br /> 4/34<br /> <br /> 50,16 ± 130,82<br /> 1 - 772<br /> <br /> (Đơn vị: ppt (part per trillion); 1 ppt = 1<br /> phần nghìn tỷ = Nano gam/kg TEQ).<br /> Tất cả mẫu đều còn tồn lưu 2,3,7,8TCDD. Đây là chất đặc trưng của dioxin.<br /> Trong đó, 11 mẫu có nồng độ 2,3,7,8TCDD > 20 ppt, thậm chí có mẫu lên đến<br /> 722 ppt. 12 mẫu có nồng độ 2,3,7,8TCDD từ 10 - 20 ppt. Nguyễn Hoàng<br /> Thanh (2010) [4] khảo sát ở nạn nhân tại<br /> các vùng nóng Đà Nẵng và Biên Hòa đều<br /> phát hiện có 2,3,7,7-TCDD trong máu,<br /> điều này phù hợp với kết quả của chúng<br /> tôi. Tuy nhiên, nồng độ 2,3,7,8-TCDD cao<br /> nhất < 20 ppt, trong khi khảo sát của<br /> chúng tôi cao hơn nhiều (cao nhất 722 ppt).<br /> Khác biệt này có thể do cách lựa chọn<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƯỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 9-2014<br /> <br /> nhóm nạn nhân trong nghiên cứu khác<br /> nhau. Mặt khác, nồng độ 2,3,7,8-TCDD<br /> trong máu còn tùy thuộc vào mức độ phơi<br /> nhiễm từ môi trường, thói quen sử dụng<br /> thực phẩm và nguồn nước ăn uống, sinh<br /> hoạt. Nhóm nạn nhân có nồng độ 2,3,7,8-<br /> <br /> TCDD cao sống chủ yếu xung quanh,<br /> thậm chí ngay trong sân bay - nơi còn tồn<br /> lưu dioxin trong đất, nước với nồng độ rất<br /> cao. Tình hình phơi nhiễm dioxin ở vùng<br /> nóng cho đến nay vẫn còn diễn biến phức<br /> tạp và dai dẳng.<br /> <br /> Bảng 4: Nồng độ 2,3,7,8-TCDD theo thời gian sống trong vùng ô nhiễm.<br /> (n¨m)<br /> <br /> 5 - 10<br /> <br /> Nồng độ<br /> 2,3,7,8-TCDD<br /> (ppt)<br /> <br /> Tỷ lệ<br /> <br /> 11 - 20<br /> <br /> Tỷ lệ<br /> <br /> > 20<br /> <br /> Tỷ lệ<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> 100<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 25<br /> <br /> 3<br /> <br /> 75<br /> <br /> 4<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> 6<br /> <br /> 17,65<br /> <br /> 7<br /> <br /> 20,59<br /> <br /> 21<br /> <br /> 61,76<br /> <br /> 34<br /> <br /> 6/8 người có nồng độ 2,3,7,8-TCDD trong máu từ 20 - 100 ppt, đã sống > 20 năm<br /> trong vùng nóng. Những người có nồng độ > 100 ppt đều sống trên 11 năm trong vùng<br /> ô nhiễm, không có ai sống < 10 năm. Có thể thấy, những người có nồng độ 2,3,7,8TCDD trong máu cao đều sống nhiều năm trong vùng ô nhiễm dioxin.<br /> Bảng 5: Kết quả phân tích TEQ (pg/g lipid).<br /> exclusive<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> Nam (1)<br /> <br /> Nữ (2)<br /> p(1-2)<br /> <br /> (b)<br /> <br /> (c)<br /> <br /> inclusive ½<br /> <br /> (b)<br /> <br /> X ± SD<br /> <br /> 74,68 ± 134,76<br /> <br /> 74,71 ± 134,75<br /> <br /> 72,14 ± 134,52<br /> <br /> n<br /> <br /> 34<br /> <br /> 34<br /> <br /> 34<br /> <br /> X ± SD<br /> <br /> 82,9 ± 161,79<br /> <br /> 82,92 ± 161,79<br /> <br /> 80,64 ± 161,49<br /> <br /> n<br /> <br /> 23<br /> <br /> 23<br /> <br /> 23<br /> <br /> X ± SD<br /> <br /> 56,06 ± 43,91<br /> <br /> 56,09 ± 43,90<br /> <br /> 53,11 ± 43,53<br /> <br /> n<br /> <br /> 11<br /> <br /> 11<br /> <br /> 11<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> > 0,05<br /> <br /> Chỉ số TEQ giúp đánh giá toàn diện<br /> hơn về tác hại của dioxin và các đồng<br /> loại. Nguyễn Hoàng Thanh (2010) [4]<br /> nghiên cứu các mẫu máu cá thể của<br /> nạn nhân sống ở vùng quanh sân bay<br /> Đà Nẵng, Biên Hoà thì WHO-PCDD/F86<br /> <br /> inclusive<br /> <br /> TEQ dao động từ 13 - 39 ppt. Kết<br /> quả WHO-PCDD/F-TEQ trong nghiên<br /> cứu tại Đà Nẵng của chúng tôi từ 75,2<br /> - 534 ppt. Sự khác biệt này có thể do<br /> cách chọn đối tượng nghiên cứu với<br /> mức độ phơi nhiễm khác nhau. Nhóm<br /> <br />