Khảo sát việc dịch ẩn dụ của thành ngữ biểu thị cảm xúc Giận từ tiếng Anh sang tiếng Việt

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 26 (51) - Thaùng 03/2017<br /> <br /> <br /> <br /> Khảo sát việc dịch ẩn dụ của thành ngữ biểu thị<br /> cảm xúc Giận từ tiếng Anh sang tiếng Việt<br /> <br /> A survey on the metaphorical translation of Anger-expressing idioms<br /> from English into Vietnamese<br /> <br /> TS. Trần Thế Phi<br /> Trường Đại học Sài Gòn<br /> <br /> Tran The Phi, Ph.D.<br /> Saigon University<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Việc nghiên cứu các chiến lược dịch thuật thành ngữ tiếng Anh nói chung, và dịch ẩn dụ từ góc độ ngôn<br /> ngữ học tri nhận nói riêng, là những hướng nghiên cứu thu hút nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài<br /> nước. Bài viết này trình bày kết quả khảo sát mức độ ẩn dụ ý niệm cảm xúc của 111 thành ngữ biểu thị<br /> cảm xúc giận có thể được dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt của sáu quyển từ điển thành ngữ song ngữ<br /> Anh-Việt dựa trên phân loại của Hiraga (1991) và Kövecses (2005), qua đó đề xuất một vài ý kiến trong<br /> việc vận dụng các chiến lược dịch thuật vào việc dịch thành ngữ tiếng Anh sang tiếng Việt.<br /> Từ khóa: chiến lược dịch thuật, dịch ẩn dụ, ẩn dụ ý niệm cảm xúc, thành ngữ.<br /> Abstract<br /> The study of English idiomatic translation strategies in general, and the metaphorical translation from<br /> the perspective of cognitive linguistics in particular, is the research orientations that have appealed<br /> many researchers in Vietnam and abroad. This article presents the results of analysing emotional<br /> conceptual metaphors of 111 English idioms expressing anger that were translated into Vietnamese in<br /> six English-Vietnamese bilingual idiom dictionaries based on the classifications by Hiraga (1991) and<br /> Kövecses (2005), and suggests some ideas in taking advantage of translation strategies in translating<br /> English idioms into Vietnamese.<br /> Keywords: translation strategies, metaphorical translation, emotion conceptual metaphors, idioms.<br /> <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề con người về thế giới khách quan cũng như<br /> Thành ngữ tiếng Việt từ lâu đã trở cách thức mà con người tri giác và ý niệm<br /> thành đối tượng nghiên cứu của ngành hóa các sự vật và sự tình của thế giới khách<br /> ngôn ngữ học từ quan điểm Ngôn ngữ học quan đó. Việc nghiên cứu ẩn dụ cảm xúc<br /> truyền thống, tập trung vào việc nghiên cứu của thành ngữ trên quan điểm Ngôn ngữ<br /> cấu trúc, chức năng và ngữ dụng của thành học tri nhận là một hướng nghiên cứu mới,<br /> ngữ cho đến quan điểm Ngôn ngữ học tri phân tích các hiện tượng tri nhận và những<br /> nhận, tiến hành nghiên cứu ngôn ngữ trên biểu thức ẩn dụ (trong trường hợp đang bàn<br /> cơ sở vốn kinh nghiệm và sự cảm thụ của đến là thành ngữ) nhằm hiểu biết sâu sắc<br /> <br /> 38<br />  TRẦN THẾ PHI<br /> <br /> <br /> hơn các ẩn dụ tồn tại ở các tầng bậc ý thành ngữ ấy. Sự khác biệt giữa nghĩa đen<br /> niệm. Bài viết này quan tâm đến mức độ (do phương thức dịch từ đối từ mà có) và<br /> chuyển dịch ẩn dụ cảm xúc, giới hạn cảm nghĩa toàn khối của thành ngữ phải được<br /> xúc giận, của thành ngữ từ tiếng Anh sang trình bày rõ ràng.”<br /> tiếng Việt trong một số từ điển thành ngữ Bên cạnh đó, các vấn đề về dịch ẩn dụ<br /> song ngữ Anh-Việt. Bài viết, trước hết, đề và khả năng dịch các loại ẩn dụ đã được<br /> cập đến một số vấn đề liên quan đến lý nhiều nhà nghiên cứu và các nhà lý thuyết<br /> thuyết dịch thành ngữ và dịch ẩn dụ, làm dịch thuật quan tâm trong nhiều thập kỷ<br /> nền tảng lý luận cho việc khảo sát 111 đơn (Nida và Taber [19]; Larson [14];<br /> vị thành ngữ biểu thị cảm xúc giận từ tiếng Newmark ([17], [18]); Snell-Hornby [22]).<br /> Anh sang tiếng Việt. Tiếp theo, bài viết Nhìn chung, xu hướng nghiên cứu về dịch<br /> trình bày việc khảo sát và phân tích các ẩn dụ trong những năm qua cho thấy rằng<br /> đơn vị thành ngữ theo những chiến lược các học giả đã đề xuất một số quy trình<br /> dịch ẩn dụ của Hiraga [11] và Kövecses dịch để hỗ trợ các dịch giả bất cứ khi nào<br /> [12], và sau cùng, gợi ý một số đề xuất cho họ phải đối mặt với các vấn đề về việc phải<br /> việc chuyển dịch ẩn dụ ý niệm cảm xúc chuyển dịch đầy đủ các phép ẩn dụ từ một<br /> trong thành ngữ. ngôn ngữ này sang một ngôn ngữ khác và<br /> 2. Một số vấn đề liên quan đến giúp độc giả hiểu sâu sắc hơn những văn<br /> lý thuyết dịch thành ngữ và dịch ẩn dụ bản được dịch. Các quy trình đó có thể<br /> Việc nghiên cứu các chiến lược dịch được tóm tắt như sau: (1) Cung cấp một<br /> thuật thành ngữ tiếng Anh không phải là phép ẩn dụ khác trong văn bản đích; (2) Bỏ<br /> một nội dung hoàn toàn mới. Về lý thuyết qua phép ẩn dụ trong văn bản đích; (3)<br /> dịch, nói chung, dịch nguyên văn, hay còn Cung cấp các ẩn dụ tương tự trong các văn<br /> gọi là dịch sát ý, thường được coi là chiến bản đích; (4) Cung cấp một lối diễn giải về<br /> lược dịch thuật kém hiệu quả khi áp dụng nghĩa đen của ẩn dụ trong văn bản đích; (5)<br /> vào dịch thành ngữ từ ngôn ngữ nguồn Cung cấp một phép ẩn dụ với thông tin bổ<br /> sang ngôn ngữ đích. Newmark [17] nhấn sung trong văn bản đích.<br /> mạnh rằng: “…Thành ngữ không nên bao Hiraga [11], Mandelblit [15], và<br /> giờ được dịch theo cách từ đối từ, bởi vì Schaffner [20], đã nghiên cứu dịch ẩn dụ<br /> thành ngữ có khi là từ thông tục có khi là từ góc độ ngôn ngữ học tri nhận, và các<br /> tiếng lóng, nên thường rất khó tìm được từ nghiên cứu của họ chủ yếu chịu ảnh hưởng<br /> đồng nghĩa ở ngôn ngữ đích mà có tính từ Lakoff và Johnson [13] về ý niệm ẩn dụ.<br /> tương đồng cao về độ không trang trọng… Lakoff và Johnson [13] đưa ra một quan<br /> Do người dịch quen lối sử dụng ngôn ngữ điểm mới xem ẩn dụ như là một chức năng<br /> hàng ngày của họ, nên thường họ không sử tri nhận cơ bản giúp độc giả hiểu thế giới<br /> dụng thành ngữ khi dịch, trừ khi họ phải và để cấu trúc các ý niệm trừu tượng. Từ<br /> tra cứu từ điển…” [17, tr.125-126]. Tuy quan điểm của phương pháp tri nhận,<br /> nhiên, 10 năm sau, Newmark [18, tr.61] lại chúng ta có thể phân biệt các ẩn dụ ý niệm<br /> nhìn nhận một khía cạnh tích cực của dịch với các biểu thức ẩn dụ. Các biểu thức ẩn<br /> nguyên văn rằng: “Dịch nguyên văn thành dụ ở cấp độ ngôn ngữ học là những biểu<br /> ngữ của ngôn ngữ đích cũng có thể hữu ích hiện của phép ẩn dụ ý niệm ở cấp độ tri<br /> như một cách thức để hiểu và ghi nhớ nhận. Nghiên cứu về dịch ẩn dụ phần lớn<br /> <br /> 39<br /> KHẢO SÁT VI C DỊCH ẨN DỤ CỦA THÀNH NGỮ BIỂU THỊ CẢM XÚC GIẬN TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VI T<br /> <br /> <br /> từ góc độ miêu tả và tập trung vào cách tiếng Mỹ và mô hình ẩn dụ Ý TƯỞNG<br /> thức mà mô hình ẩn dụ và biểu thức ẩn dụ THÌ TRONG BỤNG (IDEAS ARE IN<br /> được xử lý trong bản dịch thực tế. Hiraga HARA/BELLY) với việc sử dụng các<br /> [11] thông qua một nghiên cứu so sánh biểu thức ẩn dụ khác nhau.<br /> tiếng Mỹ và tiếng Nhật đã thành lập bốn tổ Kövecses [12] quan tâm đến tính quy<br /> hợp có thể có của các ẩn dụ ý niệm và ẩn luật của những cách thức mà theo đó ẩn dụ<br /> dụ ngôn ngữ để xem xét sự tương đồng và ý niệm được biểu thị về mặt ngôn từ trong<br /> khác biệt của chúng. Hiraga đưa ra bốn khả các ngôn ngữ khác nhau, cụ thể là tiếng<br /> năng kết hợp giữa các ý niệm ẩn dụ và các Anh và tiếng Hungary. Qua phân tích hai<br /> biểu thức ẩn dụ như sau: mô hình ẩn dụ cùng tồn tại trong cả tiếng<br /> 1. Các miền ý niệm ẩn dụ tương tự và các Anh và tiếng Hungary, đó là THỜI GIAN<br /> biểu thức ẩn dụ tương tự. Ví dụ trong LÀ TIỀN BẠC và TÌNH YÊU LÀ MỘT<br /> mô hình ẩn dụ THỜI GIAN LÀ TIỀN CUỘC HÀNH TRÌNH, theo bốn phạm trù<br /> BẠC, ý niệm THỜI GIAN được cấu đã nêu trên, Kövecses [12, tr.141] đi đến<br /> trúc hóa về mặt ẩn dụ bằng ý niệm kết luận rằng có năm khả năng để dịch<br /> TIỀN BẠC cả trong ngôn ngữ và văn nghĩa biểu trưng giống nhau từ ngôn ngữ<br /> hóa của người Mỹ và người Nhật. này sang ngôn ngữ khác, trong đó có bốn<br /> 2. Các miền ý niệm ẩn dụ tương tự nhưng khả năng tương tự như bốn tổ hợp do<br /> các biểu thức ẩn dụ khác nhau. Chẳng Hiraga đề xuất, và khả năng thứ năm là<br /> hạn như ý niệm CUỘC SỐNG được dịch diễn giải. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý là<br /> xem như là THỂ THAO trong cả hai Kövecses [12] chỉ khảo sát các trường hợp<br /> nền văn hóa Mỹ-Nhật. Tuy nhiên, các liên quan đến biểu thức ngôn ngữ tự do,<br /> biểu thức ẩn dụ biểu thị ý niệm thể thao tức là những cụm từ trong đời sống thường<br /> ở Mỹ là về BÓNG CHÀY, trong khi đó, nhật, chỉ trừ khả năng thứ tư là các biểu<br /> ý niệm VÕ SU-MÔ được biểu hiện thức ngôn ngữ trong tác phẩm văn chương.<br /> bằng các từ ngữ trong các biểu thức Các trường hợp này không bao gồm đối<br /> ngôn ngữ ở Nhật. tượng khảo sát là tổ hợp thành ngữ.<br /> 3. Các miền ý niệm ẩn dụ khác nhau 3. Phương pháp và ngữ liệu khảo sát<br /> nhưng các biểu thức ẩn dụ tương tự. Ví Mục đích của bài viết này là khảo sát<br /> dụ, tiếng Nhật có biểu thức ngôn ngữ mức độ ẩn dụ ý niệm cảm xúc của thành<br /> “Aitsu-wa amai” tương tự với biểu thức ngữ biểu thị cảm xúc giận có thể được dịch<br /> “You are sweet” của tiếng Mỹ, nhưng từ tiếng Anh sang tiếng Việt trong 6 quyển<br /> người Nhật hiểu biểu thức ấy có nghĩa từ điển thành ngữ song ngữ Anh-Việt<br /> là “Anh chưa trưởng thành, còn chất [1],[2],[3],[4],[6],[7], nhằm qua đó đúc kết<br /> phát và yếu đuối”. Trong khi đó, người những chiến lược và thủ pháp dịch thuật<br /> Mỹ hiểu biểu thức tương tự “You are mà một dịch giả có thể sử dụng khi chuyển<br /> sweet” như là một lời khen, nghĩa là nghĩa thành ngữ tương ứng. Số lượng mẫu<br /> “Bạn thật dễ thương”. khảo sát gồm 111 thành ngữ tiếng Anh<br /> 4. Các miền ý niệm ẩn dụ khác nhau và các biểu thị cảm xúc giận được thu thập từ 4<br /> biểu thức ẩn dụ khác nhau. Chẳng hạn quyển từ điển thành ngữ đơn ngữ tiếng<br /> mô hình ẩn dụ Ý TƯỞNG THÌ TRONG Anh [9], [16], [21], [23]. Dựa trên phân<br /> ĐẦU (IDEAS ARE IN THE MIND) của loại của Hiraga [11] và Kövecses [12],<br /> <br /> 40<br />  TRẦN THẾ PHI<br /> <br /> <br /> chúng tôi chọn và sắp xếp các chiến lược ngữ cố định.<br /> dịch thành ngữ với yếu tố ẩn dụ ý niệm 4. Kết quả khảo sát các thành ngữ<br /> thành năm loại cơ bản như sau: biểu thị cảm xúc giận được dịch từ tiếng<br /> a) Cùng ẩn dụ ý niệm cảm xúc và Anh sang tiếng Việt<br /> cùng biểu thức ngôn ngữ 4.1. Về phương thức dịch sử dụng<br /> b) Cùng ẩn dụ ý niệm cảm xúc nhưng cùng ẩn dụ ý niệm cảm xúc và cùng biểu<br /> khác biểu thức ngôn ngữ thức ngôn ngữ<br /> c) Khác ẩn dụ ý niệm cảm xúc nhưng Qua khảo sát ngữ liệu, chúng tôi ghi<br /> cùng biểu thức ngôn ngữ nhận hai trường hợp: (1) cùng ẩn dụ ý niệm<br /> d) Khác ẩn dụ ý niệm cảm xúc và cảm xúc và sử dụng thành ngữ tương<br /> khác biểu thức ngôn ngữ đương nghĩa nguyên văn và (2) cùng ẩn dụ<br /> e) Dịch diễn giải. ý niệm cảm xúc và sử dụng ngữ cố định<br /> Biểu thức ngôn ngữ trong trường hợp tương đương nghĩa nguyên văn.<br /> chúng tôi xem xét sẽ gồm ba loại tổ hợp: Đối với trường hợp (1), có 2 thành ngữ<br /> (1) tổ hợp thành ngữ, (2) tổ hợp ngữ cố tiếng Anh biểu thị cảm xúc giận được các<br /> định, và (3) tổ hợp ngữ tự do. Trong đó, dịch giả chuyển dịch bằng thành ngữ tiếng<br /> chúng tôi quan tâm nhiều đến hai loại tổ Việt tương đương với cùng miền ẩn dụ ý<br /> hợp đầu, đó là tổ hợp thành ngữ và tổ hợp niệm, cụ thể như sau:<br /> <br /> Thành ngữ tiếng Anh biểu thị cảm Thành ngữ tiếng Việt tương ứng trong các từ điển<br /> xúc giận được tra cứu<br /> 1. Add fuel to the fire/ flame Đổ thêm dầu vào lửa ([4] [7] [2])<br /> Lửa cháy đổ thêm dầu [1]<br /> 2. A face like thunder Mặt đằng đằng sát khí [7]<br /> <br /> Theo đó, cặp thành ngữ tiếng Anh và tương đương, mặc dù không nhất thiết phải<br /> tiếng Việt (1) có cùng mô hình ẩn dụ giống hệt nhau về ý nghĩa biểu hiện cơ học<br /> GIẬN LÀ LỬA, cặp thành ngữ tiếng Anh của cảm xúc tiêu cực.<br /> và tiếng Việt (2) với cùng mô hình ẩn dụ Đối với trường hợp (2), chúng tôi ghi<br /> GIẬN LÀ KHÍ NÉN. Phát hiện này phần nhận 5 đơn vị thành ngữ tiếng Anh được<br /> nào minh chứng cho ý niệm phổ quát của chuyển dịch nghĩa bằng việc sử dụng ngữ<br /> cảm xúc mà Wierzbicka [24] đã nêu khi cố định tương đương trong tiếng Việt với<br /> cho rằng tất cả các ngôn ngữ đều có từ ngữ cùng một ẩn dụ ý niệm, cụ thể như sau:<br /> <br /> Thành ngữ tiếng Anh biểu thị cảm xúc giận Ngữ cố định tiếng Việt trong các từ điển được<br /> tra cứu<br /> 1. Drive sb up the wall Dồn ai vào chân tường ([3], [7],[2])<br /> 2. Foam at the mouth Tức sùi bọt mép ([4], [7])<br /> Giận sùi bọt mép [1]<br /> 3. Let off steam Xả hơi [7], la cho đã hơi hả giận [2]<br /> 4. Make one’s blood boil Làm cho ai giận sôi máu ([7],[2])<br /> 5. In a huff Trong cơn giận/ giận dữ ([3],[4],[2])<br /> <br /> 41<br /> KHẢO SÁT VI C DỊCH ẨN DỤ CỦA THÀNH NGỮ BIỂU THỊ CẢM XÚC GIẬN TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VI T<br /> <br /> <br /> Tuy dịch sát ý (hay còn gọi dịch Chúng tôi chia thành hai trường hợp<br /> nguyên văn) không được coi là phương xem xét: (1) cùng ẩn dụ ý niệm cảm xúc<br /> thức dịch thành ngữ tối ưu, nhưng việc nhưng sử dụng thành ngữ không tương<br /> dịch sát ý trong các trường hợp nêu trên đương nghĩa nguyên văn và (2) cùng ẩn dụ<br /> vẫn phản ánh đúng nghĩa nguyên bản của ý niệm cảm xúc nhưng sử dụng ngữ cố định<br /> thành ngữ tiếng Anh và phản ánh được nét không tương đương nghĩa nguyên văn.<br /> biểu trưng về văn hóa dân tộc, về kinh Ở trường hợp (1), chúng tôi không ghi<br /> nghiệm sống của người Việt. Chẳng hạn, nhận trường hợp thành ngữ tiếng Anh biểu<br /> các thành ngữ foam at the mouth (giận sùi thị cơn giận được các dịch giả dịch sang<br /> bọt mép), make one’s blood boil (làm ai tiếng Việt theo phương thức này. Đối với<br /> giận sôi máu) vận dụng miền nguồn LỰC trường hợp (2), qua khảo sát chúng tôi đếm<br /> TÁC ĐỘNG kết hợp với kinh nghiệm luận được 5 thành ngữ tiếng Anh biểu thị cảm<br /> khi quan sát hành vi con người lúc giận. xúc giận được dịch sang tiếng Việt tuy<br /> 4.2. Về phương thức dịch sử dụng cùng ý niệm ẩn dụ nhưng sử dụng ngữ cố<br /> cùng ẩn dụ ý niệm cảm xúc nhưng khác định không tương đương so với thành ngữ<br /> biểu thức ngôn ngữ tiếng Anh.<br /> <br /> Thành ngữ tiếng Anh biểu thị cảm Ngữ cố định tiếng Việt trong các từ điển được<br /> xúc giận tra cứu<br /> 1. Blow a fuse Đùng đùng nổi giận [7]<br /> 2. Blow one’s top Nổi đóa [7], giận tím mặt [7]<br /> 3. Flip one’s lid Nổi giận đùng đùng [7]<br /> 4. Hit the ceiling Đùng đùng nổi giận [7]<br /> 5. Blow one’s cool Nổi nóng [2]<br /> <br /> Sự khác biệt về biểu thức ngôn ngữ ngôn ngữ liên quan đến khái niệm từ vựng,<br /> biểu hiện ý niệm cảm xúc giữa hai ngôn đã góp phần vào sự thông hiểu và giải mã<br /> ngữ, trong trường hợp đang xét là các ngữ sang tiếng Việt của các dịch giả. Khi biểu<br /> cố định tiếng Anh và tiếng Việt, là do thị cảm xúc giận, các thành ngữ tiếng Anh<br /> trường từ vựng gây ra. Mỗi ngôn ngữ phát này sử dụng ý niệm ẩn dụ GIẬN LÀ NỔ<br /> triển hệ thống từ vựng tương ứng, đặc trưng TUNG. Khi dịch chúng sang tiếng Việt, các<br /> cho cộng đồng sử dụng ngôn ngữ đó và dịch giả đã đưa ra các cụm từ tương ứng có<br /> không tìm thấy trong các ngôn ngữ khác. cùng miền ẩn dụ: “đùng đùng nổi giận, nổi<br /> Qua 5 tổ hợp thành ngữ tiếng Anh được đóa, nổi giận đùng đùng, nổi nóng”.<br /> dịch sang tiếng Việt bằng các ngữ cố định 4.3. Về phương thức dịch sử dụng<br /> mà các ngữ này không chứa từ vựng tương khác ẩn dụ ý niệm cảm xúc nhưng cùng<br /> đương với từ vựng kiến tạo nên thành ngữ biểu thức ngôn ngữ<br /> tiếng Anh, chúng ta nhận thấy kiến thức Chúng tôi chưa phát hiện thành ngữ<br /> nền, được hiểu là những hiểu biết ngoài tiếng Anh biểu thị cảm xúc giận nào mà<br /> <br /> 42<br />  TRẦN THẾ PHI<br /> <br /> <br /> khi được dịch sang tiếng Việt sử dụng cùng thức ngôn ngữ<br /> biểu thức ngôn ngữ nhưng lại thể hiện các Ở phần khảo sát này, chúng tôi chia<br /> miền ẩn dụ cảm xúc khác nhau. Thành ngữ thành hai trường hợp: (1) khác ẩn dụ ý niệm<br /> mang đậm nét bản sắc văn hóa dân tộc, cảm xúc và sử dụng thành ngữ không tương<br /> thường có nghĩa hình tượng được hình đương nghĩa nguyên văn và (2) khác ẩn dụ<br /> thành từ mối liên tưởng với nền từ vựng ý niệm cảm xúc và sử dụng ngữ cố định<br /> phản ánh một hiện thực đặc thù của người không tương đương nghĩa nguyên văn.<br /> bản ngữ. Đây chính là những trở ngại cho Đối với trường hợp (1), chúng tôi<br /> việc giải mã cơ cấu nghĩa thành ngữ, nhất ghi nhận 4 thành ngữ tiếng Anh biểu thị<br /> là đối với những người bản ngữ của một cảm xúc giận được các dịch giả chuyển<br /> ngôn ngữ khác. dịch bằng thành ngữ tiếng Việt không<br /> 4.4. Về phương thức dịch sử dụng tương đương về từ vựng và ẩn dụ ý niệm<br /> khác ẩn dụ ý niệm cảm xúc và khác biểu cảm xúc.<br /> <br /> Thành ngữ tiếng Anh biểu thị cảm Thành ngữ tiếng Việt tương ứng trong các từ<br /> xúc giận điển được tra cứu<br /> 1. As mad as a hornet Nổi tam bành [2]<br /> 2. Frighten the wits out of sb (Làm ai sợ) dựng tóc gáy [7]<br /> 3. Vent one’s spleen Giận cá chém thớt [3]<br /> 4. Hit the ceiling Nổi trận lôi đình [2]<br /> <br /> <br /> Việc sử dụng các thành ngữ tiếng thì Tâm Thức hay Tâm Thần của con<br /> Việt làm bản dịch cho các thành ngữ tiếng người đều ở vào ba nơi: Óc (đầu), Tim<br /> Anh biểu thị cảm xúc giận cho thấy tính (ngực) và Dạ Dày (bụng), được gọi là<br /> hiệu quả của cách chuyển tải ý nghĩa của Tam Thi gồm Thượng Thi, Trung Thi và<br /> thành ngữ tiếng Anh sang ý nghĩa tương Hạ Thi. Cả ba Tam Thi được chủ đạo bởi<br /> đương của thành ngữ tiếng Việt mà không ba ông thần họ Bành chuyên xúi dục<br /> sử dụng các mục từ vựng tương đương. người ta nóng nảy giận dữ, làm điều sai<br /> Hãy xét cặp thành ngữ Anh-Việt “as mad trái xằng bậy, để những ngày lên tâu với<br /> as a hornet” / “nổi tam bành”. Với ý nghĩa Ngọc Hoàng Thượng Đế phạt người này<br /> “rất tức giận”, cơn giận được so sánh với mau chết, nhằm giúp ba ông thần được tự<br /> hình ảnh con ong bắp cày. Thành ngữ này do, khỏi phải theo dõi để tâu báo nữa. Do<br /> kích hoạt mô hình ẩn dụ GIẬN LÀ ĐIÊN sự tích trên, mỗi khi người ta nóng nảy<br /> RỒ. Tuy nhiên, tiếng Việt không có thành giận dữ làm điều trái lẽ mất khôn thì gọi<br /> ngữ nào sử dụng hình tượng của ong bắp là nổi cơn Tam Bành [5, tr.63]. Đứng về<br /> cày hay loài ong nói chung để biểu thị khía cạnh ẩn dụ để xem xét thì thành ngữ<br /> cơn giận của con người. Cho nên, thành nổi tam bành có thể được xếp vào loại<br /> ngữ này được các dịch giả dịch sang thành ngữ ẩn dụ có mô hình GIẬN LÀ<br /> thành ngữ tiếng Việt tương đương là “nổi MỘT THỨ BẬC XÃ HỘI CAO.<br /> tam bành”. Theo lý thuyết của Đạo Gia, Đối với trường hợp (2), qua khảo sát<br /> <br /> 43<br /> KHẢO SÁT VI C DỊCH ẨN DỤ CỦA THÀNH NGỮ BIỂU THỊ CẢM XÚC GIẬN TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VI T<br /> <br /> <br /> chúng tôi đếm được 5 thành ngữ tiếng Anh tương đương nghĩa nguyên văn so với<br /> biểu thị cảm xúc giận được dịch sang tiếng thành ngữ tiếng Anh và kích hoạt mô hình<br /> Việt bằng việc sử dụng ngữ cố định không ẩn dụ ý niệm cảm xúc khác nhau.<br /> <br /> Thành ngữ tiếng Anh biểu thị<br /> Ngữ cố định tiếng Việt trong các từ điển được tra cứu<br /> cảm xúc<br /> 1. Bad blood Mối ác cảm [7]<br /> 2. Have a cow Phát cáu [7]<br /> 3. Look daggers at sb Hằn học nhìn [7]<br /> 4. Lose one’s nerve/ temper Mất bình tĩnh [7]<br /> 5. See red Điên tiết [7]<br /> <br /> Đây là phương thức diễn nghĩa gây tr.318]. Nếu dựa theo phản ứng tức giận<br /> nhiều khó khăn cho dịch giả vì để có thể đề không kiềm chế và thô bạo của con bò<br /> xuất các ngữ cố định tương đương cho trong đấu trường khi đối mặt với mảnh vải<br /> thành ngữ tiếng Anh, họ phải trải qua công đỏ và đấu sĩ, chúng ta có thể đồng ý với<br /> đoạn phân tích và nhận diện ẩn dụ ý niệm cách sử dụng cụm từ “điên tiết” của tiếng<br /> ẩn chứa trong thành ngữ ấy. Việc chuyển Việt để dịch thành ngữ tiếng Anh “see<br /> ngữ theo phương thức này có thể thực hiện red”. Tuy nhiên, cả hai lối dụng từ khác<br /> được nhờ dựa vào kiến thức nền. Chẳng nhau này kích hoạt hai mô hình ẩn dụ khác<br /> hạn, trong thành ngữ Anh biểu thị giận nhau: thành ngữ tiếng Anh “see red” có mô<br /> “see red” (tạm dịch: thấy màu đỏ), thành tố hình ẩn dụ cụ thể GIẬN LÀ MÀU SẮC,<br /> see chỉ khái niệm từ vựng về hành vi, hoạt xuất phát từ miền ẩn dụ tổng loại CẢM<br /> động, thành tố red chỉ khái niệm từ vựng XÚC LÀ MÀU SẮC, còn ngữ cố định<br /> về màu sắc, và chúng có những từ tương tiếng Việt “điên tiết” có mô hình ẩn dụ<br /> đương hoàn toàn ở nghĩa biểu niệm trong GIẬN LÀ ĐIÊN RỒ.<br /> tiếng Việt (nhìn / đỏ), song ở nghĩa vị 4.5. Về phương thức dịch diễn giải<br /> ngoại biên của chúng, see và red lại nằm Phần lớn các tổ hợp thành ngữ biểu thị<br /> trong mối liên tưởng với trường ngữ nghĩa cảm xúc giận trong tiếng Anh được diễn<br /> phái sinh tồn tại trong đời sống người bản giải nghĩa sang tiếng Việt tương ứng.<br /> ngữ tiếng Anh nhưng có thể khuyết ở các Chúng ta thử quan sát một ví dụ minh họa<br /> dân tộc khác: đó là quan niệm của người của phương pháp dịch diễn giải thành ngữ:<br /> châu Âu về nguồn gốc môn thể thao đấu bò A red rag to a bull: Hành động hay lời nói<br /> tót và việc đấu sĩ sử dụng mảnh vải đỏ để nào đó mà chắc chắn sẽ làm cho ai nổi<br /> khiêu khích con bò. Thành ngữ này được giận, điên tiết lên hoặc mất bình tĩnh [6];<br /> dịch sang tiếng Việt là “điên tiết”, và cụm chắc chắn làm cho người nào đó hết sức<br /> từ “điên tiết” được định nghĩa là “tức giận giận dữ hoặc thậm chí trở nên hung bạo<br /> đến cao độ, thường có những cử chỉ, hành [7]; có thể gây ra sự phẫn uất, giận dữ,<br /> động thô bạo không kiềm chế nổi” [8, bạo lực, … mạnh mẽ [1].<br /> <br /> 44<br />  TRẦN THẾ PHI<br /> <br /> <br /> Phương pháp dịch diễn giải đã không và phân tích các bản dịch tiếng Việt của<br /> giữ lại hình ảnh ẩn dụ của thành ngữ gốc, các thành ngữ tiếng Anh biểu thị cảm xúc<br /> làm mất đi ẩn dụ tính trong các thành ngữ giận từ sáu quyển từ điển thành ngữ song<br /> tiếng Anh. Chẳng hạn như thành ngữ tiếng ngữ Anh-Việt đã nêu, chúng tôi xin đề xuất<br /> Anh “a red rag to a bull” biểu thị ý nghĩa rằng các soạn giả từ điển song ngữ nên<br /> “chọc giận ai đó” sử dụng hình ảnh ẩn dụ nghiên cứu và vận dụng lý thuyết ẩn dụ ý<br /> tấm vải đỏ và con bò tót trong trận đấu bò niệm của ngữ nghĩa học tri nhận với các<br /> của đấu sĩ. Tuy nhiên, lối dịch diễn giải của nguyên lý cơ bản, các mô hình ẩn dụ ý<br /> những quyển từ điển khảo sát đã bỏ qua niệm và lược đồ hình ảnh cụ thể để có thể<br /> hình ảnh ẩn dụ tấm vải đỏ và con bò tót. ứng dụng những thành quả mà khung lý<br /> Tính không tương đương hoàn toàn trong thuyết này đã mang lại cho người sử dụng<br /> khi chuyển dịch nghĩa thành ngữ từ tiếng ngôn ngữ. Dịch thành ngữ, đặc biệt thành<br /> Anh sang tiếng Việt cũng cần được xét đến. ngữ biểu thị cảm xúc, đòi hỏi các bước của<br /> Do vậy, trong việc biên dịch thành ngữ, cụ quy trình dịch được thực hiện chặt chẽ,<br /> thể trong phạm vi thành ngữ biểu thị cảm trong đó phải lưu ý đến việc chuyển dịch<br /> xúc tiếng Việt và tiếng Anh, việc dịch diễn ẩn dụ ý niệm cảm xúc, xem ra đây là một<br /> giải là cần thiết vì qua những định nghĩa có công việc rất khó khăn. Do vậy, trong<br /> phần dịch diễn giải, độc giả sẽ hiểu rõ hơn trường hợp dịch thành ngữ biểu thị cảm<br /> các khái niệm về văn hóa, tộc người, về xúc giận từ tiếng Anh sang tiếng Việt, dịch<br /> truyền thống ứng xử ẩn chứa trong cái vỏ giả có thể cung cấp một phép ẩn dụ tương<br /> âm thanh tiếng nước ngoài, đồng thời có thể tự hay khác biệt trong văn bản đích, hoặc<br /> định hướng đúng nghĩa cơ bản của từ tiếng sử dụng một phép ẩn dụ với thông tin bổ<br /> Anh, do đó loại bỏ được tính mập mờ khi sung trong văn bản đích. Bên cạnh đó, sự<br /> chọn từ tiếng Việt tương đương. tương ứng trong cách vận dụng giữa ẩn dụ<br /> 5. Kết luận ý niệm và biểu thức ẩn dụ sẽ đặt ra cho<br /> Có thể nói, kết quả khảo sát và phân dịch giả một nhiệm vụ quan trọng là lựa<br /> tích các chiến lược vận dụng ẩn dụ ý niệm chọn cách dịch tốt nhất, và dĩ nhiên điều<br /> cảm xúc trong dịch nghĩa thành ngữ biểu này còn phụ thuộc phần lớn vào kinh<br /> thị giận của tiếng Anh sang tiếng Việt chỉ nghiệm luận của dịch giả.<br /> ra rằng mức độ khó khăn của việc dịch TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> thành ngữ mà dịch giả phải đối mặt sẽ gia<br /> Tiếng Việt<br /> tăng theo trình tự sau đây: (chiến lược 5)<br /> 1. Trần Phong Giao (2010), Từ điển thành ngữ<br /> Dịch theo lối diễn giải, không sử dụng ý Anh-Việt, Nxb Giao thông Vận tải.<br /> niệm ẩn dụ cảm xúc, (chiến lược 2) Cùng 2. Trần Vũ Khanh (2003), Từ điển thành ngữ<br /> ẩn dụ ý niệm cảm xúc nhưng khác biểu Anh-Việt, Nxb Thanh Niên, TP.HCM.<br /> 3. Nguyễn Văn Khi, Bạch Thanh Minh (2008),<br /> thức ngôn ngữ, (chiến lược 1) Cùng ẩn dụ Từ điển thành ngữ Anh-Việt, Viện Ngôn ngữ<br /> ý niệm cảm xúc và cùng biểu thức ngôn học, Nxb Tổng hợp TP.HCM.<br /> ngữ, (chiến lược 4) Khác ẩn dụ ý niệm cảm 4. Lã Thành (2006), Từ điển thành ngữ Anh-<br /> xúc và khác biểu thức ngôn ngữ, và (chiến Việt, Nxb Thông tấn xã Việt Nam.<br /> 5. Đức Nguyên (2000), Cao Đài từ điển, quyển<br /> lược 3) Khác ẩn dụ ý niệm cảm xúc nhưng 3, truy cập từ.<br /> cùng biểu thức ngôn ngữ. http://www.daotam.info/booksv/CaoDaiTuD<br /> Từ những nội dung khảo sát, phân loại ien/e-book-pdf/index.html.<br /> <br /> 45<br /> KHẢO SÁT VI C DỊCH ẨN DỤ CỦA THÀNH NGỮ BIỂU THỊ CẢM XÚC GIẬN TỪ TIẾNG ANH SANG TIẾNG VI T<br /> <br /> 6. Nguyễn Minh Tiến (2004), Từ điển thành View of Metaphor and its Implications for<br /> ngữ Anh-Việt, Nxb Trẻ, TP.HCM. Translation Theory. In M. Thelen and B.<br /> 7. Trung tâm biên soạn dịch thuật sách Sài Lewandowska - Tomaszczyk (Eds.).<br /> Gòn (2004), Từ điển thành ngữ Anh-Việt, Translation and Meaning, 483-495,<br /> Nxb Tổng hợp TP.HCM. Universitaire Pars Maastricht, Maastricht.<br /> 8. Viện ngôn ngữ học (2003b), Từ điển tiếng 16. McCarthy, Michael et al (1998), Cambridge<br /> Việt, Nxb Đà Nẵng. International Dictionary of Idioms, CUP,<br /> Cambridge.<br /> Tiếng Anh 17. Newmark (1981), Approaches to<br /> 9. Ammer, Christine (1997), The American Translation, Pergamon Press, Shanghai<br /> Heritage Dictionary of Idioms, Forbes Inc., Foreign Language Education Press.<br /> USA. 18. Newmark, Peter (1991), About Translation,<br /> 10. Baker, M. (1992), In Other Words, Multilingual Matters, UK.<br /> Routledge, London. 19. Nida, E.A. and C.R. Taber (1969), The<br /> 11. Hiraga, Masako (1991), Metaphor and theory and practice of translation, Brill.<br /> Comparative Cultures. In P.G.J. Fendos 20. Schaffner, Christina (2004), “Metaphor and<br /> (Ed.). Crosscultural Communication: East Translation. Some Implications of a<br /> and West, Volume 3, 149-166, Tai Cheng Cognitive Approach”, Journal of<br /> Publishing, Taiwan. Pragmatics, Vol 36(7), 1253-1269.<br /> 12. Kövecses, Zoltán (2005), Metaphor in 21. Siefring, J. (2004), Oxford Dictionary of<br /> Culture: Universality and Variation. CUP, English Idioms, 2nd edition, OUP, Oxford.<br /> Cambridge. 22. Snell-Hornby, Mary (1988), Translation<br /> 13. Lakoff, George and Johnson, Mark (1980), Studies. 2nd Edition, John Benjamins,<br /> Metaphors we live by, University of Amsterdam.<br /> Chicago Press, Chicago. 23. Spears, Richard A. (2000), NTC’s English<br /> 14. Larson, M. L. (1984), Meaning-Based idioms dictionary, 3rd edition, National<br /> Translation: A Guide to Cross-Language Textbook Company, Illinois, USA.<br /> Equivalence, University Press of America, 24. Wierzbicka, Anna (1999), Emotions Across<br /> Lanham. Languages and Cultures: Diversity and<br /> 15. Mandelblit, Nili (1995), The Cognitive Universals, CUP, UK.<br /> <br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 01/01/2017 Biên tập xong: 15/3/2017 Duyệt đăng: 20/3/2017<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 46<br />