HỘI THẢO HÀNG NĂM PHÒNG CHỐNG UNG THƯ TP. HỒ CHÍ MINH - LẦN THỨ 27
528
KHẢO SÁT CÁC YẾU TỐ NGUY CƠ HẠ NATRI MÁU
TRONG THỜI GIAN XẠ TRỊ BỆNH NHÂN UNG THƯ ĐẦU CỔ
TẠI KHOA XẠ TRỊ ĐẦU CỔ, TAI MŨI HỌNG, HÀM MẶT
Nguyễn Châu Hiệu1, Nguyễn Thị Kim Ngân1,2, Nguyễn Thị Vân Khanh1
TÓM TẮT64
Mục tiêu nghiên cứu:
- Khảo sát tỷ lệ và mức độ hạ natri máu đối
với bệnh nhân (BN) ung thư đầu cổ có xạ trị triệt
để hoặc hóa xạ trị đồng thời với Cisplatin.
- Đánh giá các yếu tố nguy cơ liên quan đến
tình trạng hạ natri máu trong điều trị BN ung thư
đầu cổ.
Đối tượng và phương pháp nghiên cứu
Đối tượng: Bệnh nhân ung thư vùng đầu cổ
được chỉ định xạ triệt để hoặc hóa xạ đồng thời
triệt để, đang điều trị tại Khoa Xạ trị đầu cổ, tai
mũi họng, hàm mặt, Bệnh viện Ung Bướu Thành
phố Hồ Chí Minh (Bệnh viện Ung Bướu TP.
HCM).
Thời gian nghiên cứu: Từ 01/01/2024 đến
hết 01/09/2024.
Địa điểm: Khoa Xạ trị đầu cổ, tai mũi họng,
hàm mặt, Bệnh viện Ung Bướu TP. HCM.
Phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu tiền
cứu.
Kết quả: Nghiên cứu đã thu nhận 229 bệnh
nhân mắc các loại ung thư vùng đầu và cổ, với độ
tuổi trung bình 56. Trong đó, 76% là nam và
1Khoa Xạ trị đầu cổ, tai mũi họng, hàm mặt –
Bệnh viện Ung Bướu TP. HCM
2Khoa Dinh dưỡng – Bệnh viện Ung Bướu TP.
HCM
Chịu trách nhiệm chính: Nguyễn Thị Kim Ngân
Email: ngannguyendr07@gmail.com
Ngày nhận bài: 04/9/2024
Ngày phản biện: 11/9/2024
Ngày chấp nhận đăng: 03/10/2024
24% là nữ. Tỷ lệ bệnh nhân bị hạ natri máu trong
quá trình điều trị tăng dần từ tuần 1 (3,5%) đến
tuần 7 (33,2%). Hạ natri máu ở mức độ nhẹ
chiếm phần lớn, trong khi hạ natri máu độ 3
(nặng) chiếm tỷ lệ thấp hơn nhưng có liên quan
đến các triệu chứng nghiêm trọng về thần kinh
như co giật và yếu cơ. Các yếu tố như ung thư
vòm hầu, hạ hầu, thanh quản và việc sử dụng
Cisplatin có liên quan chặt chẽ đến tình trạng hạ
natri máu. Ung thư khẩu hầu, hốc miệng, vòm
hầu và hạ hầu - thanh quản có tỷ lệ hạ natri máu
lần lượt là 27%, 21%, 18% và 11.7%. Có 44,2%
bệnh nhân phải nhập viện do hạ natri máu, trong
đó hạ natri máu độ 1, độ 2, độ 3 có tỷ lệ lần lượt
là:9,1%; 2,2%; 5,2%.
Kết luận: Nghiên cứu cho thấy tỷ lệ hạ natri
máu ở bệnh nhân điều trị ung thư đầu cổ là đáng
kể, đặc biệt là ở những tuần điều trị sau và ở các
bệnh nhân điều trị bằng Cisplatin. Điều này nhấn
mạnh tầm quan trọng của việc theo dõi nồng độ
natri trong suốt quá trình điều trị để phát hiện
sớm và can thiệp kịp thời sẽ giúp giảm thiểu các
biến chứng liên quan và cải thiện chất lượng
sống cho bệnh nhân.
Từ khóa: Hạ natri máu, các yếu tố nguy cơ,
ung thư vùng đầu cổ, cân nặng, chế độ dinh
dưỡng, xạ trị, hóa xạ trị đồng thời.
SUMMARY
SURVEY OF RISK FACTORS FOR
HYPONATREMIA DURING
RADIOTHERAPY IN HEAD AND
NECK CANCER PATIENTS AT THE
HEAD AND NECK RADIOTHERAPY
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 545 - THÁNG 12 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
529
DEPARTMENT - ENT -
MAXILLOFACIAL DEPARTMENT
Objective of the study:
To investigate the incidence and severity of
hyponatremia in head and neck cancer patients
undergoing definitive radiotherapy or concurrent
chemoradiotherapy with Cisplatin.
To assess the risk factors associated with
hyponatremia during the treatment of head and
neck cancer patients.
Study subjects and methods
Subjects: Head and neck cancer patients
indicated for definitive radiotherapy or
concurrent definitive chemoradiotherapy,
currently being treated at the Department of
Head, Neck, Ear, Nose, and Throat
Radiotherapy, Ho Chi Minh City Oncology
Hospital.
Study period: From January 1, 2024, to
September 1, 2024.
Location: Department of Head, Neck, Ear,
Nose, and Throat Radiotherapy, Ho Chi Minh
City Oncology Hospital.
Research methodology: A prospective study.
Results: The study recruited 229 patients
with various types of head and neck cancers,
with an average age of 56. Among them, 76%
were male and 24% were female. The incidence
of hyponatremia during treatment gradually
increased from week 1 (3.5%) to week 7
(33.2%). Mild hyponatremia was the most
prevalent, while grade 3 (severe) hyponatremia
accounted for a lower percentage but was
associated with severe neurological symptoms
such as seizures and muscle weakness. Factors
such as nasopharyngeal cancer, hypopharyngeal
cancer, laryngeal cancer, and the use of Cisplatin
were closely related to the occurrence of
hyponatremia. The rates of hyponatremia for
oropharyngeal, oral cavity, nasopharyngeal, and
hypopharyngeal - laryngeal cancers were 27%,
21%, 18%, and 11.7%, respectively.
Approximately 44.2% of patients required
hospitalization due to hyponatremia, with the
rates for grade 1, grade 2, and grade 3 being
9.1%, 2.2%, and 5.2%, respectively.
Conclusion: The study demonstrates a
significant incidence of hyponatremia in head
and neck cancer patients undergoing treatment,
particularly in later treatment weeks and in those
treated with Cisplatin. This highlights the
importance of monitoring sodium levels
throughout the treatment process to enable early
detection and timely intervention, thereby
reducing complications and improving patient
quality of life.
Keywords: Hyponatremia, risk factors, head
and neck cancer, weight, nutrition, radiotherapy,
concurrent chemoradiotherapy.
I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Ung thư đầu cổ là nhóm bệnh ác tính phổ
biến, chiếm tỷ lệ đáng kể trong các loại ung
thư trên toàn cầu và ở Việt Nam. Phương
pháp điều trị chính cho ung thư đầu cổ bao
gồm phẫu thuật, hóa trị và xạ trị, trong đó xạ
trị đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm
soát khối u, cải thiện tiên lượng sống còn và
chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân. Tuy
nhiên, xạ trị cũng tiềm ẩn nhiều tác dụng phụ
nghiêm trọng, trong đó hạ natri máu là một
biến chứng quan trọng cần được quan tâm.
Hạ natri máu là tình trạng giảm nồng độ
natri trong huyết thanh dưới mức bình
thường, có thể gây ra các triệu chứng từ nhẹ
đến nặng như buồn nôn, mệt mỏi, lú lẫn, co
giật và thậm chí hôn mê. Trong quá trình xạ
trị, bệnh nhân ung thư đầu cổ dễ bị hạ natri
máu do nhiều yếu tố, bao gồm mất nước qua
da và niêm mạc do viêm niêm mạc, giảm hấp
thụ dinh dưỡng, cũng như ảnh hưởng từ các
cơ quan gần khu vực điều trị. Các nghiên cứu
HỘI THẢO HÀNG NĂM PHÒNG CHỐNG UNG THƯ TP. HỒ CHÍ MINH - LẦN THỨ 27
530
trước đây đã chỉ ra mối liên hệ giữa xạ trị và
nguy cơ hạ natri máu, nhưng các yếu tố nguy
cơ cụ thể và cơ chế sinh lý học vẫn chưa
được nghiên cứu đầy đủ và rõ ràng.
Tại Khoa Xạ trị đầu cổ, tai mũi họng,
hàm mặt, việc điều trị bệnh nhân ung thư đầu
cổ thường xuyên đối mặt với các thách thức
liên quan đến hạ natri máu. Tuy nhiên, chưa
có nhiều nghiên cứu được thực hiện để khảo
sát cụ thể các yếu tố nguy cơ dẫn đến biến
chứng này trong quá trình xạ trị. Việc xác
định rõ các yếu tố nguy cơ sẽ giúp các bác sĩ
lâm sàng có thể dự phòng, phát hiện sớm và
điều trị hiệu quả tình trạng hạ natri máu, từ
đó nâng cao hiệu quả điều trị và cải thiện
chất lượng sống cho bệnh nhân.
Do đó, nghiên cứu này được thực hiện
nhằm mục tiêu khảo sát các yếu tố nguy cơ
hạ natri máu ở bệnh nhân ung thư đầu cổ
trong thời gian xạ trị tại Khoa Xạ trị đầu cổ,
tai mũi họng, hàm mặt. Kết quả của nghiên
cứu có thể đóng góp vào việc nâng cao chất
lượng điều trị và cải thiện tiên lượng cho
bệnh nhân ung thư đầu cổ, đồng thời cung
cấp cơ sở khoa học cho việc quản lý và chăm
sóc bệnh nhân trong thời gian xạ trị.
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Nghiên cứu tiền cứu.
2.1. Dân số chọn mẫu: Dân số chọn mẫu
là bệnh nhân ung thư vòm hầu, khẩu hầu, hốc
miệng, hạ hầu thanh quản, hốc mũi, tuyến
nước bọt phụ, da, tuyến giáp, hạch cổ di căn
chưa rõ nguyên phát đang điều trị tại Khoa
xạ trị đầu cổ tai mũi họng hàm mặt, Bệnh
viện Ung Bướu TP. HCM.
2.2. Cỡ mẫu: Lấy mẫu thuận tiện, thỏa
tiêu chuẩn chọn bệnh.
2.3. Tiêu chuẩn chọn bệnh:
- Bệnh nhân trong độ tuổi từ 18 đến 80
tuổi.
- Ung thư biểu mô nguyên phát vùng
vòm hầu, khẩu hầu, hạ hầu thanh quản, hốc
miệng, giáp, hạch cổ di căn chưa rõ nguyên
phát, da, hốc mũi tuyến nước bọt phụ có chỉ
định xạ triệt để, hóa xạ trị đồng thời triệt để
với Cisplatin.
- Chỉ số hoạt động cơ thể ECOG 0 - 2.
2.4. Tiêu chuẩn loại trừ:
- Bệnh nhân xạ trị tạm bợ.
- Bệnh nhân xạ trị bổ túc.
- Bệnh nhân đã hay đang mắc ung thư
khác.
- Bệnh nhân từng được điều trị về ung
thư trước đó.
- Bệnh nhân có thai hay đang nuôi con
bằng sữa mẹ.
- Bệnh nhân có các bệnh lý nội khoa như:
Suy tim, suy gan, suy thận, tăng đường
huyết,...
2.5. Thời gian nghiên cứu: Từ tháng
01/2024 đến tháng 09/2024.
2.6. Quy trình tiến hành:
- B1: Thăm khám bệnh nhân, đánh giá
giai đoạn.
- B2: Bilan chẩn đoán sau đó hội chẩn
khoa.
- B3: Những ca sau hội chẩn ung thư
vòm hầu, khẩu hầu, hốc miệng, hạ hầu thanh
quản, da, hốc mũi, hạch cổ di căn chưa rõ
nguyên phát có chỉ định điều trị thỏa tiêu
chuẩn lấy vào mẫu nghiên cứu.
- B4: Sau hội chẩn, trước khi BN xạ trị
triệt để hay hóa xạ đồng thời triệt để BN sẽ
được lấy máu làm XN ion đồ.
- B5:Theo dõi tình trạng ion đồ của tất cả
BN trong nghiên cứu qua mỗi tuần điều trị
cho đến khi BN kết thức quá trình điều trị.
- B7: Sau khi BN hoàn thành điều trị xuất
viện thì ghi nhận, tổng kết số liệu nghiên
cứu.
2.7. Xử lý số liệu: phần mềm SPSS 20,0.
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 545 - THÁNG 12 - SỐ CHUYÊN ĐỀ - 2024
531
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
Chúng tôi thu nhận được 229 bệnh nhân
thỏa mãn các tiêu chuẩn chọn bệnh của
nghiên cứu, kết quả nghiên cứu như sau:
3.1. Đặc điểm đối tượng nghiên cứu
3.1.1. Một số đặc điểm chung:
Bảng 1. Đặc điểm chung của mẫu
Đặc điểm
Số bệnh nhân (n = 229)
Tỉ lệ (%)
Tuổi: Trung bình: 55,8 ± 6,3; Khoảng tuổi: 18 - 79
< 70 tuổi
200
87
>= 70 tuổi
29
13
BMI: Trung bình: 20,86 ± 0,95; khoảng BMI: 13,17 - 30,44
SDD nặng (< 16,0)
13
6
SDD vừa (16 - 17,0)
7
3
SDD nhẹ (17 - 18,5)
32
14
Bình thường (18,5 - 24,9)
160
70
Thừa cân (25,0 - 29,9)
17
7
Bệnh nhân có độ tuổi trung bình 56 tuổi,
trong đó lớn tuổi nhất là 79 tuổi và nhỏ tuổi
nhất là 18 tuổi, chủ yếu nhóm tuổi < 70 tuổi
chiếm 87%. Phần lớn bệnh nhân là giới tính
nam chiếm 76%; nữ chiếm 24%. Chỉ số khối
cơ thể (BMI) của bệnh nhân trước điều trị
trung bình là 20,86. Trong đó, đa số bệnh
nhân có BMI bình thường (70%), bệnh nhân
suy dinh dưỡng BMI < 18,5 chiếm 23%.
Hầu hết bệnh nhân đi lại tương đối bình
thường, chỉ số hoạt động cơ thể tốt, ECOG 0
chiếm 83,4% và ECOG 2 là 1,8%. Phần lớn
bệnh nhân không có khó nuốt chiếm tỷ lệ cao
nhất 71%. Bệnh nhân ăn được cháo hay cơm
nhão, khó nuốt độ 2 chiếm tỷ lệ 7,4%. Có 99
bệnh nhân (chiếm 43,3%) được can thiệp
dinh dưỡng qua sonde. Trong đó, số ca ăn
qua sonde mở dạ dày là 41 ca. Trong những
ca ăn qua sonde mở dạ dày thì số bệnh nhân
mở dạ dày với kỹ thuật mổ hở là 26 ca
(chiếm 11,3%), số ca mở dạ dày với kỹ thuật
nội soi 15 ca (chiếm 6,7%), còn lại là bệnh
nhân được đặt sonde mũi dạ dày dài ngày
nuôi ăn chiếm 25,3%.
Bảng 2. Đặc điểm bệnh lý ung thư của mẫu
Vị trí ung thư
Tần số (n = 229)
Tỉ lệ (%)
Tần số hạ natri máu
Vòm hầu
71
31
37
Khẩu hầu
22
9,6
10
Hốc miệng
42
18,3
23
Hạ hầu-Thanh quản
60
26,2
27
Tuyến nước bọt
15
6,6
7
Hốc mũi
4
1,7
0
Hạch cổ di căn CRNP
8
3,5
4
Da
5
2,2
2
Hốc mắt
1
0,4
0
Ống tai ngoài
1
0,4
1
HỘI THẢO HÀNG NĂM PHÒNG CHỐNG UNG THƯ TP. HỒ CHÍ MINH - LẦN THỨ 27
532
Giai đoạn bệnh
I
0
0
0
II
16
7
7
III
110
48
47
IV
103
45
57
Vòm hầu có tỷ lệ cao nhất về số ca hạ
natri máu, với 16.2% trong tổng số 229 bệnh
nhân. Hạ hầu - thanh quản là vị trí thứ hai có
tỷ lệ hạ natri máu cao với 11.8%, nhưng lại
có tỷ lệ chiếm tổng số ca ung thư thấp hơn
một chút so với vòm hầu (26.2%). Điều này
cho thấy rằng, mặc dù số bệnh nhân hạ natri
máu cao, tỷ lệ này không phải là cao nhất khi
tính trên tổng số ca ung thư. Hốc miệng
chiếm vị trí thứ ba với 10% bệnh nhân có hạ
natri máu.
Giai đoạn III có 48% tổng số ca ung thư,
trong đó 20.5% bệnh nhân có hạ natri máu.
Giai đoạn IV chiếm 45% tổng số ca, và
24.9% trong số đó có hạ natri máu, đây là tỷ
lệ cao nhất so với tất cả các giai đoạn khác.
Kết luận: Tỷ lệ hạ natri máu có xu hướng
cao hơn ở các giai đoạn bệnh nặng (Giai
đoạn III và IV). Điều này có thể do mức độ
bệnh nặng hơn ảnh hưởng đến chức năng của
cơ thể và làm tăng nguy cơ rối loạn điện giải.
Vòm hầu và hạ hầu - thanh quản là hai vị trí
ung thư có tỷ lệ hạ natri máu cao nhất, có thể
liên quan đến bản chất của khối u và phương
pháp điều trị được áp dụng, chẳng hạn như
các phương pháp điều trị hóa trị/ xạ trị mạnh
mẽ hơn.
3.1.2. Một số đặc điểm liên quan điều
trị:
Bảng 3. Đặc điểm điều trị của mẫu
Đặc điểm điều trị
Số bệnh nhân N=229
Tỉ lệ (%)
Điều trị
Hóa dẫn đầu
31
13,6
Hóa xạ đồng thời
121
52,8
Xạ triệt để
77
33,6
Liều xạ
70Gy/ 33 phân liều
145
63,3
70Gy/ 35 phân liều
71
31,0
66Gy/ 33 phân liều
13
5,7
Liều hóa trị
Cisplatin mỗi 3 tuần
32
13.9
Cisplatin mỗi tuần
54
23,7
Không hóa với Cisplatin
143
62,4
Bệnh nhân hóa xạ đồng thời chiếm đa số
tỷ lệ 52,8%; tiếp đến là bệnh nhân xạ triệt để
chiếm tỷ lệ 33,6%, phần lớn nhận tổng liều
xạ là 70Gy/ 33 phân liều chiếm hơn ½ tổng
số mẫu, tiếp đến là 70Gy/ 35 phân liều chiếm
31%, còn lại là liều xạ 66Gy/ 30 phân liều
chiếm 5,7%, hóa trị với Cisplatin chiếm
37,6%, trong đó hóa mỗi tuần chiếm tỷ lệ