Khát vọng vươn tới hài hòa - những nét cơ bản trong tư duy châu Á quy ví dụ về đạo lý Ấn Độ và Trung Hoa

KHÁT V NG VƯƠN T I HÀI HOÀ NH NG NÉT CƠ B N TRONG TƯ DUY CHÂU Á<br /> QUA VÍ D V ð O LÝ N ð VÀ TRUNG HOA<br /> <br /> GS. TS. Eberhard Schockenhoff<br /> U viên H i ñ ng c v n khoa h c Vi n Konrad Adenauer<br /> Bài phát bi u ngày 21-4-2006<br /> t i trư ng ð i h c Khoa h c Xã h i và Nhân văn - ð i h c Qu c gia Hà N i<br /> <br /> Tr n kh ng b ngày 11 tháng 9 năm 2001 cho th y chúng ta nói chung còn hi u bi t quá ít i v<br /> các n n văn hoá khác nhau v i nh ng th gi i quan, nh ng quan ni m v giá tr và hình thái tín<br /> ngư ng riêng c a mình. Chúng ta t p trung s chú ý vào th gi i phương Tây. Khi ñư c h i v<br /> nguyên nhân c a v kh ng b ñánh vào New York và Washington, có câu tr l i r ng thái ñ ưa<br /> b o l c không ch n y sinh t s l m d ng tôn giáo cho m t chính sách tín ngư ng chính th ng,<br /> mà còn t c m giác luôn b coi thư ng.<br /> <br /> Hư ng v văn hoá bi t tôn tr ng nét khác bi t c a nh ng ngư i khác<br /> ð ñ t ñ n cu c s ng chung c a nhi u n n văn hoá khác nhau trong th gi i DUY NH T này,<br /> c n ph i có m t „tư duy theo chi u t ngư i khác ñ n v i ta và t ta hư ng v ngư i khác“.<br /> Không th thi u ñư c n l c ti n ñ n n n văn hoá bi t tôn tr ng nét khác bi t c a nh ng ngư i<br /> khác d a trên cơ s c a quan h tương h . N n văn hoá tôn tr ng trên cơ s tương h có nghĩa là<br /> „Văn hoá và l ch s c a NGƯ I NÀY không bao gi ñư c coi là chu n m c cho NGƯ I KIA.<br /> C NGƯ I KIA cũng c n b o v m t b n s c riêng b t r trong văn hoá và l ch s , b n s c y<br /> c n ñư c tôn tr ng ch không b ph nh n.“<br /> <br /> Tuy nhiên, tôn tr ng s bình ñ ng c a ngư i khác ñòi h i<br /> <br /> chúng ta nhi u hơn là ch thu n túy<br /> <br /> ch p nh n nét khác bi t c a h . V n ñ c t lõi c a cu c chung s ng hoà bình là TÍNH ð<br /> <br /> 1<br /> <br /> LƯ NG mà trong ñó, nói theo cách c a Goethe, ch ch p nh n ngư i kia m t cách hình th c thì<br /> ch ng khác gì lăng m h . Tính ñ lư ng t o ñi u ki n ñ chung s ng cho nh ng ngư i v n<br /> hư ng theo nh ng giá tr khác nhau, th m chí xung kh c nhau. Tính ñ lư ng nh t ñ nh không<br /> ph i là thu c tr bách b nh, nhưng là ñi u ki n ñ chung s ng hoà bình, vì có nó mà nh n ra s<br /> khác bi t, cũng như ngư c l i vì có s khác bi t mà c n có tính bao dung. T t nhiên, tính ñ<br /> lư ng d a trên có ñi có l i, nghĩa là ai ñòi nh n ñư c ñ lư ng thì chính mình cũng ph i t ra ñ<br /> lư ng. ðó là m t câu h i hóc búa, vì gi i h n c a tính ñ lư ng s ch m d t khi ngư i kia không<br /> ñ lư ng. Công nh n NGƯ I KHÁC v i s khác bi t c a h là m t khía c nh c a s tôn tr ng,<br /> là vô tư ch p nh n s khác bi t, cũng như kh năng thông c m, kh năng ñ ng c m m t cách<br /> khiêm như ng, h c h i và thi n chí – không dính dáng gì ñ n s ñánh giá kho ng giao thoa là<br /> cách nhìn nh ng gì có chung, mà là công nh n s khác bi t.<br /> <br /> M t ph n c a nét khác bi t nói trên th hi n trong „Khát v ng vươn t i hài hoà“ ñư c ch n làm<br /> tiêu ñ cho báo cáo này vì nó là tính ch t ñ c trưng châu Á. Khát v ng vươn t i hài hoà là hư ng<br /> t m nhìn t i tính th ng nh t n sau nh ng s ñ i ngh ch - mà nói cho cùng, tính th ng nh t ñó ñã<br /> vư t lên kh i s ñ i ngh ch, vì nó là cơ s c a s ñ i ngh ch. Vì v y, không có s l a ch n „A<br /> hay B“, mà ch có „c A l n B“ mang tính tích h p, t ng h p và t o d ng quan h .<br /> <br /> I. n ð<br /> „Tôi t hào xu t thân t m t tôn giáo ñã d y cho cho th gi i tính ñ lư ng và ch p nh n toàn<br /> c u. Chúng tôi không nh ng ch tin vào tính ñ lư ng trên kh p th gi i, mà còn công nh n m i<br /> tôn giáo ñ u chính ñáng“. Câu nói trên trích t di n văn khai m c c a Swami Vivekanada trư c<br /> Ngh vi n Tôn giáo th gi i<br /> <br /> Chicago năm 1893, ph n ánh ni m t hào là thành viên m t n n<br /> <br /> văn hoá r ng lư ng. ð ng th i qua ñó cũng th y m t khía c nh là ñ o Hindu ñư c ñánh giá<br /> chung ra sao. Tính r ng lư ng c a Hindu giáo không nh ng ch ñư c công nh n b i l p trư ng<br /> phi b o l c (ahimsa) kiên ñ nh, mà cũng b i s ch p nh n m i ñ o giáo trong m h n mang ñ<br /> th tín ngư ng khác nhau. M t trong nh ng ñ c tính cơ b n c a Hindu giáo là k t h p nh ng cái<br /> khác bi t trong kh u hi u „th ng nh t trong ña d ng“ và ch p nh n chúng. Tuy nhiên, nh ng<br /> hành vi b o l c như vi c các tín ñ c c ñoan Hindu phá h y nhà c u nguy n Babri Masijd<br /> Ayodhya h i tháng 12/1992, ho c nh ng v t n công thi u s Cơ ñ c giáo gia tăng t 1999 cũng<br /> làm nhơ truy n th ng tín ngư ng công nh n NGƯ I KHÁC ñã có t hàng thiên niên k nay.<br /> 2<br /> <br /> Nh n d ng Brahman và Atman<br /> Chìa khoá m c a tư duy n ð v „th ng nh t trong ña d ng“, chúng ta cũng có th g i là nh n<br /> d ng „brahman“ và „atman“, n m trong t p Upansihaden (ñ ngh tham kh o thêm ChandogyaUpanishad trang 6 và 6-16). Trong ñó có m u truy n ng ngôn - dư i d ng ñ i tho i gi a cha và<br /> con - sau ñây:<br /> <br /> „’Con trai c a cha ... ñi l y cho cha m t qu ña’ ‘ðây , thưa cha kính m n.’ ‘B nó ra.’<br /> ‘B ra r i, thưa cha kính m n.’ ‘Con th y gì bên trong?’ ‘Có nhi u h t nh , thưa cha<br /> kính m n.’ ‘Hãy b ñôi m t h t nh ra.’ ‘B ra r i, thưa cha kính m n.’ ‘Con th y gì<br /> bên trong?’ ‘Không th y gì, thưa cha kính m n.’ Lúc ñó ngư i cha nói v i con: ‘Th ñó,<br /> con trai c a cha, cái tinh túy nh t mà con không nhìn th y ñư c, t cái tinh túy ñó m c<br /> ra cây ña thiêng liêng vĩ ñ i. Con hãy tin cha, cái tinh tuý y là b n th c a th gi i, là<br /> th c th , là Atman. ðó chính là con (tat tvam asi), Shvetaketu .’ ‘Cha hãy cho con m t<br /> l i ch giáo n a, thưa cha kính m n.’ ‘ðư c thôi’, ngư i cha nói. ‘ð ch mu i này vào<br /> nư c và sáng s m mai quay l i bên cha.’ Ngư i con làm theo. Lúc ñó ngư i cha nói v i<br /> con: ‘Hãy ñưa cho cha ch mu i mà t i qua con ñã ñ vào nư c.’ Ngư i con tìm mu i,<br /> nhưng không th y, b i vì mu i ñã tan h t. ‘Con hãy ñ t môi vào góc này và u ng m t<br /> ng m. Con th y th nào?’ ‘M n .’ ‘U ng m t ng m<br /> <br /> chính gi a. Con th y th nào?’<br /> <br /> ‘M n .’ ‘U ng m t ng m t góc kia. Con th y th nào?’ ‘M n .’ ‘ð t bát xu ng và ra<br /> ñây.’ Ngư i con làm theo và nói: ‘U ng ch nào cũng th .’<br /> Lúc ñó ngư i cha nói v i con: ‘Chính th , con trai c a cha, con không th y gì t n t i,<br /> nhưng nó v n<br /> <br /> ñ y cái tinh tuý y là b n th c a th gi i, là th c th , là Atman. ðó<br /> <br /> chính là con, Shvetaketu .’“<br /> <br /> M i m t ví d ñ u ch m d t như nhau b ng công th c: „tat tvam asi“ - „ðó chính là con“, ñ ch<br /> ra c u trúc nh t nguyên c a th c t i. Dư i ánh sáng c a „H c thuy t b t nh nguyên vô hình“ thì<br /> m i s ñ i ngh ch ñ u ch có ý nghĩa th c th . Vì b n th th gi i vĩ mô (Brahman) và th gi i vi<br /> mô (Atman) ch là m t, ch khác là nhìn t hai khía c nh khác nhau.<br /> <br /> 3<br /> <br /> Bái ph c công th c nh n d ng - brahman và atman ch là m t - Schopenhauer ng d ng nó vào<br /> môn luân lý h c và nói r ng r t cu c ñã tìm ra câu tr l i thuy t ph c cho câu h i, t i sao ta l i<br /> c n ph i yêu quý ngư i xung quanh. B i vì: ngư i xung quanh cũng chính là ta v y. Yêu quý<br /> ngư i thân cũng là yêu quý chính ta. Cách hi u này, tuy v y, trái h n v i Hindu giáo và chi u<br /> hư ng t c u r i. Vivekanada ti p nh n cách hi u theo ñ o ñ c h c c a Schopenhauer. Trong<br /> m t bài thuy t trình<br /> <br /> Wimbeldon ông nói:<br /> <br /> „H (nh ng tri t gia n ð ) ñã phát hi n ra cơ s môn luân lý h c. M c dù t t<br /> c m i tôn giáo ñ u d y các quy ñ nh luân lý, ví d như‚ không ñư c gi t<br /> ngư i, không ñư c xâm h i ngư i, yêu ngư i khác như chính mình’ v.v., song<br /> không tôn giáo nào ñưa ra l i gi i thích. Vì sao ta không nên xâm h i ngư i<br /> xung quanh? Câu h i này không có câu tr l i nào th u ñáo và thuy t ph c, cho<br /> ñ n khi xu t hi n nh ng suy ñoán siêu hình c a nh ng ngư i Hindu không ch u<br /> ch p nh n giáo ñi u suông. Ngư i Hindu nói r ng Atman là tuy t ñ i và th m<br /> nhu n v n v t, do v y là vô biên... Do v y, n u ai ñó xâm h i ngư i xung<br /> quanh, ngư i ñó qu th t xâm h i chính mình. ðây là m t chân lý cơ b n siêu<br /> hình, t o cơ s cho m i quy chu n v ñ o ñ c.“<br /> <br /> ðó là m t bư c quy t ñ nh khi xét v vi c cách di n gi i c a Schopernhauer ñư c quy nh p vào<br /> ñ o giáo Hindu v i toàn b tính m m d o c a mình. ð o Hindu ñ m m d o ñ l p t c tích h p<br /> nh ng n i dung trái ngư c v i ý nghĩa kh i thu , cũng như v lâu dài bi n chúng thành n i dung<br /> chính trong ho t ñ ng xã h i c a Hindu giáo c i t . V i s ti p thu này, lòng t tôn c a Hindu<br /> ñư c gia tăng, ñ ng th i ch ng l i l i trách c r ng ñ o Hindu không ho t ñ ng xã h i.<br /> <br /> S tích h p cách gi i thích ra v Vedant v công th c „tat tvam asi“ c a Vivekanada có tác ñ ng<br /> như ñ t n n t ng cho nh ng n l c ti p nh n v sau. Nó ñưa ñ n vi c nhi u trí th c<br /> <br /> n ð cho<br /> <br /> r ng các bi n th ñ o ñ c h c có ngu n g c Hindu, và ñư c Swami Nikhilananda, ngư i sáng l p<br /> ra trung tâm Ramakrishna-Vivekanada<br /> <br /> New York, nâng lên v trí trung tâm c a ñ o ñ c h c<br /> <br /> Hindu. V l i răn „Yêu ngư i xung quanh như chính mình“ Swami Nikhilananda có nh n ñ nh<br /> mang tính ch ñư ng cho toàn b ñ o Hindu c i t - th m chí ñ gi i thích cho s bình ñ ng gi a<br /> m i ngư i - như sau:<br /> 4<br /> <br /> „H c thuy t B t Nh Nguyên ñưa ra l i gi i thích chính xác cho l i răn‚ yêu ngư i xung<br /> quanh như chính mình’, vì theo ñó thì ngư i xung quanh chính là mình v y. Khái ni m<br /> ‚ngư i xung quanh’ vư t lên trên m i ràng bu c tôn giáo, kinh t và chính tr thông<br /> thư ng, và bao trùm toàn b nhân lo i, th m chí toàn b quá trình Sáng Th ... Tri t lý<br /> B t Nh Nguyên có th ch a lành nh ng v t thương trong m t xã h i ñư c gây ra b i<br /> phân bi t quá ñáng gi a ngư i và ngư i... B ng cách qu quy t ti m l c th n thánh<br /> trong m i ngư i, h c thuy t B t Nh Nguyên d y ta ph i kính tr ng t t c m i ngư i, b t<br /> k các khác bi t bên ngoài v màu da, tín ngư ng, v th kinh t hay xã h i, dân t c. Ý<br /> tư ng v linh h n mang tính th n thánh là cơ s tinh th n c a t do và dân ch . Tri t lý<br /> B t Nh Nguyên thúc ñ y s hài hoà gi a các tôn giáo. Nh ng môn ñ c a m t Chúa<br /> Tr i riêng mình, thư ng là c n h p, t coi mình là m t t ng l p ñư c ch n l a. Trư c<br /> nh ng ngư i không cùng tôn giáo, h có m t tư th gi ng như tư th mà Chúa Tr i<br /> riêng c a h trư c các Chúa khác, h t cho mình th thư ng phong. D a trên c m giác<br /> ưu th<br /> <br /> y, h ñòi ñư c các ưu tiên ñ c bi t trong cu c s ng và th y mình có nghĩa v c i<br /> <br /> hoá nh ng linh h n l m l c khác. Tư th này thư ng là nguyên c c a nh ng cu c xung<br /> ñ t và chi n tranh x y ra gi a các tôn giáo khác nhau trên th gi i.<br /> <br /> ða nguyên tín ngư ng - d ng hi n h u c a chân lý duy nh t<br /> Th ng nh t trong ña d ng, v n ñu c th hi n trong l i răn hãy yêu ngư i xung quanh như chính<br /> mình, có v như cũng l p ló trong quan h gi a các tôn giáo. Theo tính logic này, m i tôn giáo<br /> ñ u như nhau v m t nguyên t c. S ña d ng c a các tôn giáo không là gì khác ngoài d ng hi n<br /> h u c a m t tôn giáo duy nh t. Theo ñó, m t tín ñ Hindu – như Swami Agnivesh nói – có th<br /> „ch p nh n“ m t cách d dàng r ng „có vô s con ñư ng d n t i Chúa. Ngư i ñó không khó khăn<br /> gì khi ch p nh n các tên g i khác nhau cho th c t t i cao, b t k ñó là Brahman, Allah, Tao,<br /> Jehova hay gì gì khác, b i vì ngư i ñó bi t là ð ng T i Cao còn ñ ng trên m i tên g i và hình<br /> th c. V i m t quan ñi m tín ngư ng như th , d hi u là ñ i v i ngư i Hindu không khó khăn gì<br /> trong ñ i tho i v i m t tôn giáo khác, n u tôn giáo y t b v th ñ c tôn c a mình. ð i v i<br /> chúng tôi, không có v th ñ c tôn,<br /> <br /> b t c h th ng nào, vì m i cá th là m t ph n c a qu n th<br /> <br /> và ch ng bao gi là toàn b và t t c .“<br /> <br /> 5<br /> <br />