Lịch sử tiếp nhận các tác phẩm văn học

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 21 (46) - Thaùng 10/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> History of literary reception<br /> <br /> (dịch)<br /> rườ g Đại họ<br /> <br /> Huynh Van, Assoc.Prof.,Ph.D. (translate)<br /> Van Hien University<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Felix Vodicka là nhà lý luậ v ọc thuộ trường phái cấu trúc luận Praha, một trong nhữ g lĩ vực<br /> ông chuyên nghiên cứu là lý luận về lịch sử v ọc. Trong bài vi t này ông đưa ra q a đ ểm cho rằng<br /> nghiên cứu lịch sử ti p nhậ v ọc là một trong hai nhiệm vụ chính của việc nghiên cứu lịch sử v<br /> học. Qua bài vi t ô g ũ g ê lê ững nội dung, những vấ đề và cả p ươ g p áp l ận của việc<br /> nghiên cứu lịch sử ti p nhậ v ọc.<br /> Từ khóa: tác phẩm, công chúng, độc giả, lịch sử văn học, tiếp nhận, lịch sử tiếp nhận, tác động thẩm<br /> mỹ, thị hiếu, phê bình văn học, đánh giá, xã hội học.<br /> Abstract<br /> Felix Vodicka is a literary theorist of the Prague-school structuralism. He specializes in many fields,<br /> including the theory of literary history. In this study, he claims that studying the history of literary<br /> receptionis one of the two main aims of studying literary history. This article also discusses the<br /> concepts, issues, and methodology related to studying the history of literary reception.<br /> Keywords: work, reader, public, history of literature, reception, history of reception, aesthetic effect,<br /> taste, literary criticism, rating, sociology.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> C ú g ta đã đặt tác phẩm v ọc vào của nó; chúng ta phả lư ý là ó được<br /> trung tâm của việc nghiên cứu lịch sử v cộ g đồ g gườ đọ lĩ ội, lý giải và<br /> họ và đã t eo dõ ững khả g g ê đá g á C ỉ khi tác phẩm đượ đọc thì nó<br /> cứu nó từ đ ểm nhìn của sự phát triển cấu mớ được hiện thực hóa về mặt thẩm mỹ,<br /> trú v ọc và từ đ ểm nhìn của sự hình chỉ vớ đ ề đó ó mới trở t à đố tượng<br /> thành của nó. Giờ đ y ú g ta đ vào thẩm mỹ trong ý thức của gườ đọc. Tuy<br /> nhiệm vụ chính thứ ba của việc nghiên cứu nhiên gắn chặt với sự lĩ ội thẩm mỹ là<br /> lịch sử v ọc. Mỹ học cấu trúc quan sự đá g á ề đề của sự đá g á là á<br /> niệm tác phẩm v ọc là ký hiệu thẩm mỹ chuẩn mự đá g á, ư g ững chuẩn<br /> đượ xá đị dà o ô g ú g N ư mực này lại không ổ định, cho nên giá trị<br /> vậy chúng ta phả t ường xuyên không của một tác phẩm từ q a đ ểm của những<br /> được rời mắt khỏi sự tồn tại và sự ti p nhận nguồn gốc lịch sử không phải là nhữ g đại<br /> <br /> 14<br /> lượng cố định và không bi đổi. Chính vì cấ trú v ọ Đươ g ê một số y u<br /> các quy chuẩn và các giá trị v ọc luôn tố của chuẩn mự ày đã đ vào tá p ẩm<br /> luôn bi đổi trong sự phát triển lịch sử trong sự hình thành của nó. Theo quan<br /> nên nhiệm vụ của khoa học lịch sử là phải đ ểm ấy, M karovský đã b ểu thị tác phẩm<br /> nắm bắt những sự bi đổi này. v ọ là “sự cân bằ g g động của<br /> Một tác phẩm v ọ k ó được những chuẩn mự k á a được vận<br /> công bố ay được phổ bi n thì nó liền trở dụng một phần có tính chất tích cực, một<br /> thành tài sản của ô g ú g, ó được họ phần có tính chất tiêu cự ” (La orme<br /> ti p nhận từ quan niệm của sự cảm thụ est ét q e” Travaux du IXe congrès<br /> nghệ thuật đươ g t ời của họ. Nhận thức international de philosophie XII, 3, S.75<br /> sự cảm thụ ày tro g lĩ vự v ọc là [tschesch in: J.Mukarovský, Studie<br /> một trong những nhiệm vụ cao quý nhất zestetiky, Prag 11996, S.74-77, 21971,<br /> của nhà sử họ , ư t ông ta có thể hiểu S. 94-100]).<br /> được sự ti p nhận của các tác phẩm và sự rê p ươ g d ệ ày, ú g ta đã<br /> đá g á ện tại về chúng. Trong việc nghiên cứu mối liên hệ đó ở phần nói về sự<br /> nghiên cứu sự phát triễn của v ọc, hình thành của tác phẩm N ư g goà đ ều<br /> ú g ta t ường xem xét tác phẩm v ọc ấy thì sự tồn tại của toàn bộ các chuẩn mực<br /> mà k ô g ú ý đ n việc nó thực sự tác thờ đạ ũ g xá định là một tác phẩm<br /> động thẩm mỹ ư t ào và đượ đá tham dự vào v ọ t eo p ươ g t ức<br /> giá ra sao - vớ tư á là một khâu trong nào. Trong bài vi t vừa dẫn, Mukarovský<br /> dãy phát triển của nó, nhằm mụ đí ắm đã mô tả nhữ g đặ đ ểm của chuẩn mực<br /> bắt giá trị ti n triển của nó. Bây giờ chúng thẩm mỹ: mối quan hệ của nó với những<br /> ta dịch chuyển sự chú ý của ú g ta đ n tác phẩm mớ đượ xá định bằng sự g<br /> các tác phẩm vớ tí á là đố tượng á g động (dynamische Spannung)<br /> thẩm mỹ và giá trị thẩm mỹ. Nhằm mục mà q a đó tá p ẩm t ường có khả g<br /> đí ày ú g ta p ải nghiên cứu sự phát đưa lại cho chuẩn mực một k y ướng<br /> triển của ý thức thẩm mỹ trong chừng mức mới, lêch khỏi chuẩn mự ba đầu; do vậy<br /> nó có những tính chất siêu cá nhân và bao nên một tác phẩm ào đó k ô g p ải luôn<br /> hàm một mối liên hệ gắn k t với thờ đại, l ô đượ đá g á tí ực n u nó phù<br /> với nghệ thuật ngôn từ. Những y u tố đá hợp với chuẩn mực, bởi vì sự đó đợi thẩm<br /> giá chủ quan, k t quả của t ê ướng tâm mỹ có thể ướ g đ n một cái gì mới, một<br /> lý nhất thời của gườ đọc hay thiện cảm cái gì lệch chuẩn. N u giờ đ y ú g ta<br /> và ác cảm cá nhân của gười ấy, phả được quan sát những chuẩn mự được hiể ư<br /> sự phê bình theo nguồn gốc lịch sử phân vậy trong sự ti n hóa liên tục của nó, chúng<br /> biệt với chuẩn mự v ọc của thờ đại, ta sẽ có khả g t eo dõ được cả mối<br /> bởi vì mụ đí ủa sự nhận thức của quan hệ qua lại giữa dãy lịch sử của các<br /> chúng ta chính là nhữ g đường nét mang chuẩn mực này và dãy lịch sử của các tác<br /> tính chất chung về lịch sử Đối với chúng phẩm v ọc hiện tại, tức là sự phát triển<br /> ta cái chính là phục nguyên chuẩn mự v của cấ trú v ọc. Giữa chúng luôn tồn<br /> học trong sự phát triển lịch sử để có thể tại một mối quan hệ tươ g ỗ song song<br /> t eo dõ được các mối liên hệ giữa dãy ào đó, bởi vì sự hình thành một chuẩn<br /> phát triển này với sự phát triển thực sự của mực và sự hình thành một hiện thự v<br /> <br /> 15<br /> học mới luôn bắt nguồn từ một ơ sở Các chuẩn mự và á đị đề v ọc<br /> g, đó là tr yền thố g v ọc, mà cả là đ ểm xuất phát của việ đá g á C ú g<br /> a ù g tìm á vượt qua. Tuy nhiên ta k ô g được ng ĩ rằ g v ọc của một<br /> gười ta không thể đồng nhất chúng với thời k ào đó ỉ là toàn bộ các tác phẩm<br /> nhau, bởi vì toàn bộ sự đa dạng của đời v ọc hiệ ó mà ú g ũ g ò rất cần<br /> sống của các tác phẩm v ọ đều bắt phả được giới thiệ ra o ú g ta ư là<br /> nguồn từ sự g á g động giữa tác toàn bộ những giá trị v ọc. Tầm quan<br /> phẩm và chuẩn mự rường hợp phổ bi n tâm và tầm hiểu bi t của ô g ú g v<br /> nhất là sự phát triển của v ọc diễn ra học của một dân tộc nào đó ay ủa một<br /> trước thị hi v ọc làm cho chuẩn mực từng lớp xã hội nhất định là bao gồm một<br /> v ọc tập tễ đ sa sự phát triể v khố lượ g ào đó ững tác phẩm được tổ<br /> học (thí dụ trường hợp Machás hay chức trong một thứ bậc giá trị nhất định.<br /> Nerudas). Tuy vậy vẫn có thể xảy ra trường Mỗi một tác phẩm mới bằng cách thức nào<br /> hợp gược lạ , đặc biệt n u các nhà phê đó g a ập vào nề v ọ ày và được<br /> bình - nhữ g gườ đảm nhiệm chứ g nhữ g gườ đọc của nó thực hiện một sự<br /> là nhữ g gười nắm giữ sự phát triển của đá g á ất định. Sự đá g á ày tất<br /> chuẩn mự v ọc - đưa ra á đò ỏi mà nhiên chỉ ó ý g ĩa đối với sự ổ định của<br /> mã sa đó mớ được thực hiện trong sáng trình tự thứ hạng các giá trị v ọc n u nó<br /> tạo v ọc (ở ta là trường hợp Saldas). Rõ được công bố công khai - do vậy nó là<br /> ràng chúng ta phả ú ý đ n vấ đề là sự chứ g q a trọng của nhà phê bình.<br /> thụ cảm thẩm mỹ không chỉ đượ xá định Cũ g g ố g ư ệm vụ của lịch sử<br /> bởi nhữ g q y ước truyền thống mà còn v ọc là nắm bắt toàn bộ sự phong phú<br /> bởi sự đò ỏi những tác phẩm cụ thể mới, của các mối quan hệ nảy sinh từ tính chất<br /> những tác phẩm k ô g đượ xá định, đối cực của tác phẩm và hiện thực thì sự<br /> trước khi những ý niệm được cảm nhận g độ g đượ xá định bằng sự đối cực<br /> bê tro g ơ là ó t ể diễ đạt ra, có thể giữa tác phẩm và ô g ú g độc giả phải<br /> phù hợp với một á đẹp v ọc mà cho trở t à đố tượng của việc vi t lịch sử<br /> đ n lúc bấy giờ vẫ ò ưa được thực v ọ N ư vậy chúng ta nắm bắt được<br /> hiệ Cơ sở của chuẩn tắc về giá trị một đời số g v ọ tro g ý g ĩa í<br /> thời k tất nhiên là một trạng thái nhất định của từ ày mà tro g đó á tá p ẩm trở<br /> của cấ trú v ọc, tuy vậy phải vớ đ ều t à đố tượng của sự cảm thụ thẩm mỹ<br /> kiệ ó là đố tượng của những tìm tòi và nhậ được một giá trị có một ý g ĩa to<br /> khắc phụ t ườ g x yê để cho chuẩn tắc lớn chẳng nhữ g tro g lĩ vực thẩm mỹ<br /> v ọc chỉ tro g trường hợp ngoại lệ mới mà còn cả trong toàn bộ đời sống xã hội<br /> khô cứng lại thành sự ổ định nghiêm ngặt. của một tập thể độc giả ào đó<br /> Th ư g ũ g ó trường hợp là một lý N u giờ đ y ú g ta tổng hợp lại<br /> thuy t v ọc tồn tạ ư một chuẩn mực nhiệm vụ chính của lịch sử v ọc trong<br /> mà không dựa trên một thực t v ọc khu vực của sự phân cự , lĩ vực mà tác<br /> nào, và đó t ực ra là một đ ều bất t ường phẩm và tính chất của sự cảm thụ nó phải<br /> của lịch sử, hoặ là ươ g lĩ ó tí ất kinh qua thì có thể kể những nhiệm vụ đó<br /> k ô g tưởng, hoặc là một đị đề chuẩn ư sa :<br /> mự ư g k ô g được thực hiện trọn vẹn. 1. Phục dựng lại chuẩn mự v ọc<br /> <br /> 16<br /> và toàn bộ nhữ g đị đề v ọc của một p ươ g, t eo t hệ và theo chiều dọc của<br /> thờ đại. ô g ú g độc giả đò ỏi phải nghiên<br /> 2. Phục dựng lạ v ọc của một thời cứu mối quan hệ qua lại của thị hi v<br /> k , tức là khố lượng tác phẩm, đố tượng học của các lớp độc giả xã hội này.<br /> của sự đá g á s động, và mô tả thứ Tuy nhiên với việc nghiên cứu những<br /> bậc của các giá trị v ọc của một thời k . nhiệm vụ mà ú g tô đã kể ra bên trên<br /> 3. Nghiên cứu sự cụ thể hóa các tác ũ g ổi lên những vấ đề p ươ g p áp<br /> phẩm v ọc (các tác phẩm đươ g đại và luận ti p theo. Ở đ y ú g tô ỉ có thể<br /> các tác phẩm quá khứ), tức là nghiên cứu ó sơ q a ững vấ đề quan trọng nhất.<br /> hình thức của tác phẩm mà chúng ta gặp 1. Sự phục dựng lại chuẩn mực văn học<br /> phải trong việc tìm hiểu thời k đó ( ó rõ Chúng ta có những nguồn tài liệu nào<br /> ra là sự cụ thể hóa có phê phán). cho việc nghiên cứu chuẩn mự v ọc?<br /> 4. Nghiên cứu phạm v tá động của 1. Các chuẩn mực tồn tại ngay trong<br /> một tác phẩm tro g lĩ vự v ọc và v ọc, tức là trong cac tác phẩm có tính<br /> goà v ọc. chất phổ cập đượ đọ và q a đó á tá<br /> Hiển nhiên tất cả các nhiệm vụ này có phẩm v ọc mới hay các tác phẩm khác<br /> mối quan hệ qua lại với nhau và thâm nhập được so sánh, dối chi và đá g á<br /> vào nhau. Song vấ đề không chỉ là ghi 2. Các thi pháp có tính chất chuẩn<br /> chép tất cả các sự kiệ l ê q a đ n những mực hay các lý thuy t v ọc một thờ đại<br /> nhiệm vụ đã ê mà ò tìm ra ững cho phép chúng ta nhậ ra á “q y tắ ”<br /> khuy ướ g ơ bản của ti n trình phát mà t eo đó v ọc của một thời k ào đó<br /> triển. Bản chất của ti trì ướng vào sự “ ê ” o t eo<br /> bi đổ t ường xuyên này tất nhiên hạn 3. Những ý ki n của việc phê bình<br /> ch ú g ta đạt đ được các quy luật đá gá v ọc, những q a đ ểm và<br /> t eo ý g ĩa ủa khoa học tự nhiên, bởi vì nhữ g p ươ g p áp ủa sự đá g á ày và<br /> cần phả đặc biệt lư ý là tro g á ơ ấu nhữ g đò ỏ đối với sự sáng tạo v ọc<br /> xã hội mà nhữ g gười ti p nhận các sản là những nguồn tài liệu phong phú nhất. Sự<br /> phẩm v ọc thuộc vào, vốn có rất nhiều tập trung chú ý của nhà sử học chính là<br /> tầng lớp tồn tại bên cạnh nhau, những tầng nhằm vào hoạt động phê bình này, bởi có<br /> lớp vẫ l ô ướng theo một chuẩn mực thể nói nó là tàn tích duy nhất của mối<br /> khác - dù cho ở đ y là sự khác biệt nhất quan hệ tích cực và có tính chất đá g á<br /> định thuộc về th hệ (chuẩn mực của con này của gườ đọ đó với tác phẩm. Trong<br /> cái, cha mẹ, ông bà) hay sự phân chia theo xã hộ , à p ê bì là gười tham gia vào<br /> ướng thẳ g đứng của ô g ú g v ọc đời số g v ọ và ướng sự chú ý vào<br /> (lớp độc giả ó trì độ thẩm mỹ v tác phẩm, vốn có chứ g đã được xác<br /> ươ g, ộ g đồ g độc giả rộng lớn, lớp định của mình. Trách nhiệm của ông ta là<br /> độc giả của những sản phẩm v ọc ngoại phát biểu về tác phẩm vớ tí á là đối<br /> vi). Chính vì vậy nên một sự phân tích lịch tượng thẩm mỹ, xá định sự cụ thể hóa tác<br /> sử v ọc một cách cẩn thận cần tránh các phẩm, tức là cái hình dáng của nó từ quan<br /> k á q át óa k ô g ú ý đ n sự chia tách đ ểm của sự cảm thụ thẩm mỹ và cảm thụ<br /> phong phú của chuẩn mự v ọc. Việc ý v ọc của thờ đại của ông và phát biểu<br /> thức về sự tồn tại của sự phân bổ t eo địa về giá trị của nó trong hệ thống những giá<br /> <br /> 17<br /> trị v ọc có hiệu lự , tro g đó ô g ta xá p ươ g p áp p ê bì g úp o v ệc cụ thể<br /> định sự đá g á ủa ông ta là tác phẩm óa và đá g á một tác phẩm theo quan<br /> đáp ứ g được nhữ g đò ỏi của sự phát đ ểm của những tiên đề/nguyên lý đa g tồn<br /> triể v ọ đ n mứ độ nào. Công việc tạ , á p ươ g p áp lịch sử v ọc tạo<br /> của à v ọc sử là quan sát xem các nhà đ ều kiệ để hiểu và giải thích một tác<br /> p ê bì đã lĩ ội chứ g ày ư t phẩm trong mối quan hệ với những hiện<br /> ào, và đồng thời nhận xét xem các nhà tượng lịch sử khác. Tất nhiên trên thực t<br /> v đã t ực hiện chứ g ủa mình trên trong quá khứ t ường xảy ra sự việc là<br /> p ươ g d ện các nhiệm vụ v ọ đó ư ranh giới giữa a lĩ vực chồng lấn lên<br /> th nào. Có những thời k mà tro g đó p ê nhau, là nhà phê bình vô tình trở thành nhà<br /> bình là một y u tố gầ ư g y trở ngại sử học (F.X.Salda) và nhà sử học trở thành<br /> cho sự phát triển, còn trong những thời k nhà phê bình (A.Novák). Do vậy đ n một<br /> khác nó lại là lự đẩy của sự phát triển; có mứ độ ào đó á tá p ẩm lịch sử v<br /> những thời k mà ở đó ó ỗ trợ cho công học trở thành nguồ tư l ệu cho việc nhận<br /> chúng trong việ t ay đổi thị hi v ọc thức chuẩn mực, và đặc biệt là những tác<br /> của họ, tro g k đó ở những thời k khác phẩm từ á g a đoạn lịch sử v ọc mà ở<br /> nó lại canh giữ cho việc bảo toàn những đó ó ấn mạnh sự nhận xét có tính chất<br /> giá trị truyền thống của quá khứ. Tuy nhiên đá g á được phát biể độc lập với thực t<br /> ũ g ó ững thời k mà ở đó nó xao lịch sử ư g lại từ q a đ ểm nhữ g định<br /> nhãng những chứ g ào đó ủa mình, đề đó Rõ rà g ở đ y gười ta phải thận<br /> thí dụ ư v ệ đá g á ay v ệc mô tà sự trọng và phải xử lý riêng rẽ từ g trường<br /> cụ thể hóa các tác phẩm Đ ề đó đươ g hợp một.<br /> nhiên dẫn tới những hệ quả của ó đối với K ú g ta ó đ n một chuẩn mực<br /> hệ thống giá trị một thời k : thứ bậc giá trị và á đị đề thì phải nhấn mạnh rằng các<br /> bị ao đảo và thị hi v ọ rơ vào thời đị đề chẳng những phải có quan hệ với<br /> đ ểm mơ ồ k ô g ó đường nét rõ rệt. cách thức tổ chức, bố trí tài liệu từ quan<br /> Nhà phê bình xuất phát từ á đị đề đ ểm kỷ thuật (quy tắc). Trong bài vi t đã<br /> và sử dụng nhữ g p ươ g p áp ất định dẫ M karovaký đã đưa ả nhữ g đị đề<br /> mà nhà nghiên cứu lịch sử tìm cách nhận về luân lý về xã hội, về tôn giáo, về tri t<br /> ra C ú g ta k ô g đượ đá đồng các học v.v. vào các chuẩn mực, tức là những<br /> p ươ g p áp p ê bì vớ á p ươ g đị đề phù hợp với những vấ đề thuộc<br /> pháp khoa học về phân tích tác phẩm hay chủ đề tư tưởng của v ọc. Theo quan<br /> với sự thực hành lịch sử v ọc. Thí dụ đ ểm này thì những luậ đề ấy xuất hiện<br /> ư q a đ ểm quá nhấn mạnh vào mỹ học ư là ững nhiệm vụ sẽ được giải quy t<br /> tâm lý trong phê bình hồi cuối th kỷ (ví thông qua sự trung giới của một tác phẩm<br /> ư mỹ học tâm lý học của Hennequin) v ọc với chứ g t ẩm mỹ Ngược lại<br /> không chỉ là hệ qủa của sự nhận thức khoa ú g ta ũ g ó t ể theo dõi bằng cách là<br /> học về tầm quan trong của các y u tố tâm sự cảm thụ một tác phẩm tro g lĩ vực<br /> lý trong tác phẩm v ọc mà còn trong của á đị đề về tư tưở g ay á định<br /> mối quan hệ với chuẩn mự v ọc vốn đề về đời sống của một thời k vậ động<br /> nhấn mạ đ n các y u tố t m lý ư là ư t nào, sự cảm thụ này ũ g ảnh<br /> luậ đề trong sáng tạo v ọc. Các ưở g đ n sự đá g á ó về mặt thẩm mỹ.<br /> <br /> 18<br /> Trong sự cảm thụ một tác phẩm nghệ thuật nào mà sự đá g á một tác phẩm chỉ nhằm<br /> ào đó với những y u tố chủ đề thì mối đ n hiện thự , mà t ô g q a đó tá p ẩm<br /> liên hệ giữa hiện thự đời sống với những thông báo một việc gì, và dừng lại, không<br /> giá trị của nó một mặt và mặt khác với hiện quan tâm gì nữa đ n bản thân tác phẩm và<br /> thự được trung giớ t ô g q a p ươ g cấu trúc của tác phẩm, chừng nào mà tác<br /> tiện nghệ thuật l ô được thực hiện. làm phẩm được xem xét từ q a đ ểm về tính<br /> cho cả việ đá g á ũ g là k t quả của chân thực của sự thông báo của nó mà<br /> một ti n trình phức tạp, vốn bị q y định không phải là từ q a điểm về tính chất<br /> bởi cấ trú đời sống của thời k đó và ủa của sự biểu hiện thi ca của nó trong chính<br /> những giá trị của ó ư đã được v bản ấy, thì chừ g đó ở đ y gay ả<br /> Mukarovský trình bày trong công trình những y u tố chủ y ào đó đã bị đẩy ra<br /> nghiên cứu của ông “Estet ká f e, khỏ lĩ vự q a sát, lĩ vực mà ký hiệu<br /> orma a od ota jako so ál í fakty” thẩm mỹ phân biệt một cách nổi bật với<br /> [Chứ g t ẩm mỹ, chuẩn mực thẩm mỹ tổng thể các ký hiệu khác vốn chỉ có chức<br /> và giá trị thẩm mỹ với tính cách là những g t ô g báo Một mối quan tâm chỉ<br /> thực t xã hội; bản ti g Đức trong thuần nhằm vào sự thông báo không thôi<br /> J. Mukarovský, Kapitel aus der Aesthetik, thì không còn thuộ vào lĩ vực nghiên<br /> Frankfurt 1970, tr. 7-112]. Mỗi một tác cứu lịch sử v ọc nữa, song nó có thể là<br /> phẩm là đố tượng của một sự đá g á đố tượng của những công trình nghiên cứu<br /> trong những mối quan hệ ày ũ g va lịch sử v óa, vốn dựa vào tác phẩm v<br /> chạm với những tập quán và những quan học ư là g ồn tài liệu. Tuy vậy từ quan<br /> niệm thuộ q y ước của tập thể cảm thụ đ ểm p ươ g p áp l ận chúng ta phải luôn<br /> làm cho trên cái nền của nó sự cụ thể hóa luôn chú ý là một tác phẩm v ọc xét về<br /> đươ g t ời của tác phẩm diễn ra, dù cho sự p ươ g d ện chứ g t ẩm mỹ của nó<br /> đá g á là tí ực hay tiêu cực. Một tác chỉ có thể được xem xét với một sự thận<br /> phẩm với một chủ đề k á t ường và trọng nhất định và phải với sự tôn trọng<br /> không dựa trên truyền thố g v ọc và xã chứ g ủa nó với tính cách là nguồn tài<br /> hộ được xem là phá vỡ chuẩn mự ũ g liệu lịch sử, bởi vì cả sự thông báo của tác<br /> ư là sự khắc phục nghệ thuật mới của phẩm đó ũ g bị lệ thuộc vào chứ g<br /> một hệ đề tài phù hợp với chuẩn mực. ày, đặc biệt t ường khi một tác phẩm lại<br /> Việc nhận xét các tác phẩm v ọc từ nhằm vào sự đa g ĩa và o p ép ều<br /> q a đ ểm của á tư tưởng tôn giáo, xã cách giả t í g ĩa<br /> hội, luân lý v.v. có thể được nhấn mạnh 2. Sự phục dựng lại thứ bậc của<br /> trong chuẩn mự v ọ đ n mức làm cho tác phẩm văn học một thời kỳ nhất định<br /> chứ g t ẩm mỹ của tác phẩm chỉ còn Ngay trong bản chất của mối quan hệ<br /> có thể được cảm nhận một á s động của o gườ đối với những sự việc và<br /> ở chỗ mà ó được ủng hộ bởi một sự định hiệ tượ g x g q a ú g ta ũ g đã<br /> ướ g tư tưởng thống nhất (chúng ta nhớ được dự định là chúng sẽ đượ đá g á, và<br /> lạ q a đ ểm tô g áo tro g v ọc trung từ đ ểm nhìn giá trị của chúng, chúng sẽ<br /> cổ). Tuy vậy ũ g ó ững ranh giới nào được sắp x p vào trong toàn bộ các hệ<br /> đó g ữa sự cảm thụ thẩm mỹ một tác phẩm thống giá trị có hiệu lực. Trong sự đá g á<br /> và sự nhận xét nó về mặt tư tưởng; chừng này sự đò ỏi phải khắc phục sự không<br /> <br /> 19<br /> chắc chắ và k ô g xá định trong mối x p vào v ọ đa g số g động mà từ lâu<br /> quan hệ của cá nhân và toàn bộ xã hội loài đã bị loại ra khỏ v ọ “ ao ấp” ay<br /> gườ đối với các hiệ tượng phả được những tác phẩm thuộc thị hi v ọc cấp<br /> bảo đảm, và sự đá g á ày p ải di kèm thấp đã ầ ư k ô g được thu nạp vào<br /> với sự cảm thụ thẩm mỹ. Xét từ góc nhìn v ọc này (sự sù g bá t ơ a d g a ,<br /> v ọc thì vấ đề ở đ y là sự cân bằng sự sùng bái hát rong). Trong việc nghiên<br /> t ường xuyên của sự g á p át s cứu ý thứ v ọc thì yêu cầu về p ươ g<br /> từ sự tồn tại của tác phẩm v ọc một mặt pháp luận là phải chú ý một cách cẩn thận<br /> và mặt khác từ toàn bộ ơ của sự cảm ơ sở xã hội của sự phân biệt của thị hi u<br /> thụ chúng bở gườ đọc, nói cách khác: v ọc. Chúng ta có thể nghiên cứu xem<br /> trong hành độ g đám g á t ì ấu trúc của khối các từng lớp độc giả rộng lớn có mối<br /> tác phẩm phù hợp với cấu trúc của chuẩn tươ g q a ưt ào đối với khố độc<br /> mự v ọc. giả của v ọ “ ao ấp” ầm vươ ủa<br /> Sự chú ý của à v ọc sử ướng sự quan tâm của độc giả xa đ đ , l ệu<br /> vào vấ đề là cái gì tạo ê kí t ước và khu vự độc giả trong sự ư t ê v ọc<br /> nội dung của v ọc trong thờ đ ểm phát của họ có liên k t và đồng chất không hay<br /> triể đó Ở đ y ú g tô ó đ n nề v liệu nó có chia ra thành nhiều nhóm khép<br /> học số g độ g tro g ý g ĩa là ó là t à kín không v.v, Ở đ y ú g ta đã đ đ n<br /> phần của ý thức của gườ đọc mà không các nhiệm vụ mang tính xã hội học. Tuy<br /> phải là những giá trị v ọc thuộc về lịch th nhà nghiên cứu sẽ vấp phải sự nhầm<br /> sử vốn không phả là đố tượng của sự lẫn n u ông ta giải thích sự hình thành của<br /> quan tâm mạnh mẽ của gườ đọc và vì vậy chuẩn mự v ọc của các nhóm xã hội<br /> t ườ g x yê ay đô k k ô g ò ó tá riêng rẻ chỉ từ á đ ều kiện sống của<br /> động thẩm mỹ tích cực. Một sự phục dựng nhữ g óm ày và k ô g ú ý đ n sức<br /> lạ ư vậy khố lượ g v ọ s động mạnh của q y ướ v ọc và các thủ pháp<br /> ó ý g ĩa r ê g ủa ó đối với việc nhận v ọc truyền thống hình thành từ đặc<br /> thức chuẩn mự v ọc một thời k và đối đ ểm của tài liệu. Bảo rằng ở đ y ó ững<br /> với việc nghiên cứu sự bi đổi của sức mối quan hệ ào đó g ữa thị hi v ọc<br /> mạ tá động của v ọc của từng tác với nhữ g đ ều kiện sống của một từng lớp<br /> phẩm và tác giả. Chúng ta mghiên cứu xem xã hội nhất định thì không có gì phải nghi<br /> tác phẩm nào của các tác giả đươ g t ời và ngờ, song nó không có nhữ g đ ều kiện<br /> quá khứ ó tí đại chúng và có những mối k á q a đầy đủ cho việc giải thích<br /> quan hệ ào đối vớ á k y ướ g v tro g ý g ĩa ủa mối quan hệ lệ thuộc có<br /> họ đươ g t ời và quá khứ. Chúng tôi ý tính chất nhân quả ươ g tự ư tro g sự<br /> thứ được rằng không phải mỗi một tác phát triển của cấ trú v ọc luôn có<br /> phẩm được công bố đề được sắp x p vào những thời diểm phát triển nhân quả chính<br /> các chuẩn mực, mặ dù sa đó ó ó t ể là nội tạ tro g g a đoạn sớm của v ọc, thì<br /> một giá trị không thể nghi ngờ (Máchas sự phát triển của chuẩn mự v ọc cũng<br /> Máj[Tháng Năm]); Tất nhiên có những tác chủ y đượ xá định bởi những nguyên<br /> phẩm mà ngay vào thờ đ ểm nó xuất hiện nhân mà nguồn cội của nó là trong sự tổ<br /> đã trở nên chỉ có giá trị lịch sử, Ngược lại chức của các y u tố cấu trúc của tiêu chí<br /> ũ g đã xảy ra là có những tác phẩm được v ọc, bởi vì một g a đoạn phát triển<br /> <br /> 20<br /> mới vốn đưa lên hàng đầu những thành tố trong lĩnh vực hư cấu thì nó phải xuất phát<br /> mà trong chuẩn mực trước đó đã bị xem từ hiện thực văn học như là cơ sở của<br /> thường. Chúng ta cũng có thể giải thích sự những cố gắng tiếp theo.<br /> phát triển của chuẩn mực văn học theo cấu 3. Sự tiếp nhận các tác phẩm văn học<br /> trúc luận. Tuy thế cả ở đây trong việc hình và sự cụ thể hóa chúng<br /> thành một tiêu chí và một giá trị lịch sử ở Nếu lịch sử văn học muốn xây dựng<br /> một mức độ nào đó cũng có thể có sự can những nét cơ bản của đời sống văn học, thì<br /> thiệp của những yếu tố khác chất. Nhà xuất vấn đề đối với nó không chỉ là ở chỗ xác<br /> bản, thị trường văn học, quảng cáo - đó là định sự đánh giá tích cực hay tiêu cực một<br /> những nhân tố có thể tác động vào sự đánh tác phẩm văn học hoặc là rút ra những kết<br /> giá, song tương tự như vậy cả những biến luận về thị hiếu của giới độc giả, mà nhiều<br /> chuyển bất ngờ trong sự cố chính trị chính hơn thế vấn đề đối với nó còn là theo dõi<br /> trị cũng dẫn tới sự thay đổi chuẩn mực. cái hình thức cụ thể của tác phẩm văn học<br /> Nhà sử học theo dõi mối liên hệ của những được hình thành lên trong việc đọc được<br /> yếu tố khác chất này đối với những điều định hướng vào thẩm mỹ trong tiến trình<br /> kiện bên trong của sự tổ chức mới của các thời kỳ lịch sử. Trong thời kỳ trước đây<br /> chuẩn mực văn học và quan sát xem liệu lịch sử văn học tiến hành với các tác phẩm<br /> những sự can thiệp bên ngoài này sẽ đẩy riêng lẻ với tính cách là những giá trị hiện<br /> nhanh hay làm chậm lại sự phát triển tự tại và nghiên cứu xem một giá trị như vậy<br /> thân, hay là bằng cách thức nào những được phê bình và giới độc giả hiểu và phát<br /> chuẩn mức mới và đánh giá mới vẫn tìm hiện như thế nào. Sự khác biệt và không<br /> được những người cắt nghĩa và giải thích thống nhất trong việc đánh giá được giải<br /> của chúng mặc cho những sự can thiệp phá thích là nhầm lẫn và thiếu sót của thị hiếu<br /> rối từ bên ngoài, hay là người ta cố gắng né văn học trên cơ sở của tiền đề là chỉ tồn tại<br /> tránh áp lực làm cho nó thành vô hiệu. có một chuẩn mực thẩm mỹ duy nhất<br /> Không phải lúc nào chuẩn mực thực sự là “đúng”. Tuy nhiên các nhà văn học sử, các<br /> cái tự sinh ra cho nó. Những sự can thiệp nhà mỹ học và các nhà phê bình văn học<br /> từ bên ngoài cũng có thể đóng góp làm cho chưa bao giờ nhất trí về một chuẩn mực<br /> những ngã đường của sự sản xuất văn học thống nhất và “đúng” như vậy. Bởi vì<br /> và của chuẩn mực văn học tách xa nhau. không có một chuẩn mực thẩm mỹ đúng và<br /> Tuy vậy sự xung đột này không thể đi xa thống nhất, nên cũng không có sự đánh giá<br /> đến mức làm cho tất cả những điểm tiếp thống nhất nào cả, và một tác phẩm có thể<br /> xúc biến mất, bởi vì chuẩn mực văn học, trở thành đối tượng của sự đánh giá nhiều<br /> dù cho nó có ảnh hưởng đến tác phẩm đang lần mà ở đó hình thức của nó trong ý thức<br /> hình thành, cũng vẫn ít hay nhiều phụ của người lĩnh hội (sự cụ thể hóa nó) thay<br /> thuộc vào sự sáng tạo văn học đang hiện đổi không ngừng. Thuật ngữ “cụ thể hóa”<br /> hữu. Các định đề văn học tất nhiên đôi khi lần đầu tiên được Roman Ingarden sử dụng<br /> cũng lại có thể sai lệch một cách rất cơ bản trong cuốn sách Tác phẩm nghệ thuật văn<br /> khỏi những khả năng của những hoàn cảnh học của ông. Ông cũng phát biểu về yêu<br /> văn học hiện tại, song nếu quan niệm là cầu phải nghiên cứu đời sống của tác phẩm<br /> văn học cần phải được nhận thấy như thế văn học. Ingarden nhìn cấu trúc của tác<br /> nào, cần phải không liên tục vận động phẩm một cách tách biệt và cứng nhắc<br /> <br /> 21<br /> mà k ô g ú ý đ n tí g động của sự đa g tồn tại thì trong nghiên cứ đời sống<br /> phát triển của cấ trú v ọc bên trên. v ọ ú g ta đặt trong tâm vào việc là<br /> Do vậy ê ô g g ĩ rằng một tác phẩm có tác phẩm thực sự đã trở t à đ ều gì trong<br /> thể được cụ thể óa ư t ể tất cả các chất sự cảm thụ thẩm mỹ trong ý thức của<br /> lượng thẩm mỹ của ó đề được biểu hiện nhữ g gườ đa g tạo nên công luậ v<br /> ra; Những khác biệt trong sự cụ thể hóa học. Sức sống của một tácc phẩm phụ<br /> dườ g ư ỉ l ê q a đ n các thành tố thuộc vào chỗ là về tiềm g ó ứa<br /> của tác phẩm mà theo bản chất của ó đã đựng nhữ g đặ đ ểm nào xét ở p ươ g<br /> không hoàn chỉ và đò ỏi phải có sự bổ diện của sự phát triển chuẩn mự v ọc.<br /> sung của sứ tưở g tượng của gườ đọc N u một tác phẩm v ọ ũ g đượ đá<br /> (thí dụ lượ đồ mô tả). Tuy nhiên n u giá tích cực ngay cả khi có sự t ay đổi<br /> chúng ta quan sát trạng thái cấu trúc lịch sử chuẩn mự v ọ t ì đ ề đó ó g ĩa là<br /> bao hàm trong tác phẩm một mặt và mặt nó có một sức sống lớ ơ là một tác<br /> khác dãy phát triển của chuẩn mự v ọc phẩm mà hiệu lực thẩm mỹ của tác phẩm<br /> luôn bi đổi, thì chúng ta sẽ thấy rõ rằng ấy sẽ cạn kiệt cùng với sự suy tàn của một<br /> không chỉ những chỗ cầ được bổ sung mà chuẩn tắc thờ đại. Sự ti p nhận một tác<br /> ngay cả hiệu lực thẩm mỹ của toàn bộ tác phẩm ũ g đ kèm với sự cụ thể hóa nó và<br /> phẩm và ư vậy cả sự cụ thể óa ũ g một sự t ay đổi chuẩn mự ũ g đò ỏi<br /> t ườ g x yê t ay đổi. Ngay khi một tác một sự cụ thể hóa mớ đối với tác phẩm.<br /> phẩm trong sự cảm nhậ đượ đặt vào Từ gó ì p ươ g p áp l ận cần nhấn<br /> trong các mối quan hệ mới (trạng thái thay mạ r g đối với chúng ta chủ y u sử<br /> đổi của ngôn ngữ, đị đềv ọc mới, cấu dụng những cụ thể hóa có tính phê bình<br /> trúc xã hộ t ay đổi, một hệ thống mới của làm nguồn tài liệu, bởi vì nguồn tài liệu<br /> của những giá trị tinh thần và thực tiễn ày đối thoại với tác phẩm xuất phát từ<br /> v.v), thì trong tác phẩm chính nhữ g đặc toàn bộ hệ thống giá trị và góp phầ để sắp<br /> đ ểm đó được cảm nhận là có giá trị thẩm x p một tác phẩm vào tro g v ọc; trong<br /> mỹ, nhữ g đặ đ ểm mà trướ đó đã k ô g những nhận xét có tính chất phê bình thì sự<br /> được cảm nhậ ư t nên một sự đá thích thú hay không thích thú sẽ được nêu<br /> giá tích cực chỉ có thể dựa vào những lý do các luận chứng. Một bất lợi là chúng ta chỉ<br /> oà toà đối lập. Chính vì th nên nhiệm có những ghi chép cho các cụ thể hóa và<br /> vụ của lịch sử v ọc là phải nghiên cứu các nguồn tài liệu không phả lú ào ũ g<br /> nhữ g t ay đổ đó ủa sự cụ thể hóa trong có giá trị ư a làm o bức tranh lịch<br /> sự ti p nhận tác phẩm và các mối quan hệ sử của cuộc sống của một tác phẩm v<br /> giữa cấu trúc của tác phẩm và của chuẩn học tất y u phụ thuộc vào sự phong phú và<br /> mự v ọ đa g p át tr ển, bở vì ư chất lượng của nguồn tài liệu (Xin xem<br /> th chúng ta luôn luôn dành sự chú ý của SaS7, 1941 Struktura vývoje, Prag 1969,<br /> chúng ta cho tác phẩm vớ tí á là đối S.193f.)<br /> tượng thẩm mỹ và t eo dõ ý g ĩa xã hội Những vấ đề p ươ g p áp đặc biệt<br /> của chứ g t ẩm mỹ của nó. N u trong xuất hiện n u chúng ta theo dõi sự ti p<br /> việc nghiên cứu sự phát triển của v ọc nhận một tác phẩm trong một mô trường<br /> ú g ta đã đặt trọng tâm vào việc xem tác v ọc xa lạ. Ngay cả việc dịch, xét trong<br /> phẩm là gì trong dãy của các tác phẩm một ý g ĩa ào đó, ũ g là một sự cụ thể<br /> <br /> 22<br /> hóa mà dịch giả thực hiện. Ti ng vang ở ưởng trực ti p có ý thức hoặc không có ý<br /> giớ độc giả và phê bình mà một tác phẩm thứ ũ g k ô g đượ q ê á trường hợp<br /> tạo ra ở mô trường xa lạ t ường hoàn toàn mà tro g đó ác tác phẩm v ọc mới chỉ<br /> khác với ti g va g tro g mô trường quê có thể oà toà vượt qua về mặt thẩm mỹ<br /> ươ g ủa nó, bởi chuẩn mực là một chuẩn trên cái nền của những tác phẩm xưa mà ó<br /> mực khác. vượt lên vớ tí á là á đối lập với nó.<br /> 4. Hiệu quả văn học và ngoài văn học Đ ề đó t ường xảy ra khi chất liệu chẳng<br /> của tác phẩm văn học hạn vẫ ưt ư gq a ệm lại khác<br /> C o đ n giờ chúng ta chỉ ó đ n hiệu biệt, hoặc cốt truyệ được giữ nghuyên<br /> quả của một tác phẩm v ọc là nó thể ư g p ươ g t ện biểu hiện lạ t ay đổi<br /> hiện ra ở gườ đọ và đặc biệt ở gười (Zeyers “er e terte B lder”) oặc là khi<br /> môi giớ đ ển hình giữa tác phẩm và gười vấ đề là sự chinh phục mới về mặt nghệ<br /> đọc, ở nhà phê bình, và rõ ràng là khi tác thuật đối với nghệ thuật xưa ( í dụ ư<br /> phẩm là đố tượng của sự lĩ ội thẩm Horas Máchovské variace [Variationen<br /> mỹ N ư g một tác phẩm, trong một hình ueber Mácha]).<br /> thức nhất đị tá độ g vào gườ đọc, Bên cạnh sự tá động v ọc của một<br /> ũ g ót ểả ưở g đ à độ g, tư tác phẩm ú g ta ũ g ó t ể theo dõi sự<br /> tưởng và tình cảm, vì nó trở thành một bộ tá động của nó ở lĩ vự goà v ọc,<br /> phận của cuộc sống tâm lý của gườ đọc. đặc biệt khi việ đề cập đ n vấ đề với<br /> Chủ y u nó ả ưở g đ n thị hi v nhữ g p ươ g t ệ v ọc nhằm góp phần<br /> học của các nhà sáng tác trong giớ độc giả để giải quy t nó trong thực tiễn cuộc sống.<br /> và do vậy có thể tá độ g đ n sáng tác của Mọ gườ đều bi t là chính những chất<br /> họ, cả khi họ không ý thứ đượ đ ề đó lượng thẩm mỹ của sáng tạo v ọc có thể<br /> Đ đ y ú g ta đ vào vấ đề về ảnh g y xú động mạnh mẽ ở gườ đọ đ n<br /> ưở g mà ú g ta đã t eo dõ x ất phát từ mức làm cho cái cách thứ mà tro g đó á<br /> góc nhìn phát sinh. Ở đó ú g ta x ất phát mối liên hệ với hiện thự được nắm bắt hay<br /> từ tác phẩm đã oà tất và đã g ê ứu được phác họa, ũ g ó t ể ả ưở g đ n<br /> các hoàn cả đã ả ưở g đ n sự hình cách ứng xử của anh ta. Chúng ta chỉ cần<br /> thành và hình thức của nó làm cho một tác nhớ đ n nhữ g trường hợp quen thuộ ư<br /> phẩm v ọc khác có thể bộc lộ ra ư là chẳng hạn những kiểu nhân vật v ọ đã<br /> nguồn tài liệ ay ư là tố đã góp tá độ g ư t ào đối với việc thể cách<br /> phần vào việc làm cho tác phẩm ó được hóa các kiểu loại mốt của xã hộ , ư đạo<br /> hình dạng thật sự của nó. Bây giờ chúng ta đức của một tác phẩm đã ả ưở g đ n<br /> sẽ vận dụ g p ươ g p áp gược lại: Ở đạo đức của xã hộ ưt ào, ư xã ội<br /> trung tâm của sự chú ý không còn là tác khuy n khích tác phẩm có những chức<br /> phẩm bị tá động mà là tác phẩm tá động, g tro g ộ đấu tranh nhằm hiện thực<br /> và nhiệm vụ của chúng ta là nắm bắt tất cả hóa nhữ g đò ỏi về xã hội, về kinh t và<br /> các hiệ tượ g v ọ ào đó mà sự xuất về dân tộc v.v. Ở p ươ g d ện này chi m<br /> hiện của nó phụ thuộc vào sự tồn tại của một vị trí đặc biệt là v ọc có tính<br /> tác phẩm được nghiên cứu. N u chúng ta k y ướng hay cái gọ là v ươ g<br /> ó đ n hiệu quả của một tác phẩm thì giáo huấn, mà ở đó v ệc chú ý đ n sự tác<br /> ngoài nhữ g trường hợp của một sự ảnh độ g goà v ọc là một phần của ý đồ<br /> <br /> 23<br /> tác giả. Tuy nhiên trong việc nghiên cứu học sử vốn chỉ tập tr g vào lĩ vực của<br /> ư vậy ú g ta đã t ườ g đ vào lĩ vực các hiện tuợ g v ọc.<br /> mà k oa v ọc sử đụng chạm với những<br /> (GS.TS. FELIX V. VODICKA)<br /> mối quan tâm của các nghành khoa học<br /> khác, mà từ q a đ ểm của chúng, mứ độ Dịch từ sách Rezeptionsaesthetik - Theorie<br /> của sự tá đô g goà v ọ ày t ường und Praxis, Rainer Warning chủ biên, Nxb<br /> có thể đượ đá g á tốt ơ là à v Wilhelm Fink, Muenchen, 1975.<br /> <br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 03/9/2016 Biên tập xong: 15/10/2016 Duyệt đ g: 20/10/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 24<br />