Lịch sử và phương pháp đổi mới trong dạy học: Phần 2

T6ng c<br /> 2ng ph<br /> ng pháp thUc hành và luy>n t\p…<br /> <br /> 187<br /> <br /> T¡NG C¦êNG PH¦¥NG PH¸P THùC HµNH<br /> Vµ LUYÖN TËP TRONG D¹Y HäC LÞCH Sö<br /> ë TR¦êNG TRUNG HäC PHæ TH¤NG<br /> TS. TJZng Phi Ng^(*)<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Dạy học Lịch sử ở trường phổ thông hướng đến 3 mục tiêu: kiến<br /> thức, kỹ năng, thái độ. Luyện tập thực hành đảm bảo cho các mục tiêu<br /> kiến thức và kỹ năng. Như vậy, thực hành và luyện tập trong dạy học<br /> Lịch sử luôn cần thiết cho HS và GV, bất kể dạy học theo chương trình,<br /> SGK nào.<br /> Qua dự giờ, dạy bồi dưỡng, trao đổi với GV THPT ở TP. Hồ Chí<br /> Minh và một số tỉnh Nam Bộ, Nam Trung Bộ trong thời gian gần đây,<br /> chúng tôi thấy bên cạnh những giờ dạy tốt, ở nhiều tiết giảng, nội dung<br /> dạy học của không ít GV còn chung chung, thiếu chiều sâu và độ hấp<br /> dẫn. Trong khi HS vẫn dùng cách học “thuộc bài” là chính. Nguyên<br /> nhân có nhiều, nhưng một nguyên nhân quan trọng dẫn đến tình trạng<br /> này không phải do thiếu lý luận mà là chưa đủ mức độ thực hành. Bài<br /> viết này chỉ đề cập đôi nét về sự cần thiết phải đẩy mạnh hơn nữa khâu<br /> thực hành và luyện tập (practice and drills) đối với GV trong dạy học<br /> Lịch sử ở trường phổ thông.<br /> 2. Nâng cao trình độ chuyên môn và năng lực sư phạm của GV qua<br /> thực hành và luyện tập.<br /> Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi chỉ xin đề cập mấy điều sau:<br /> (*)<br /> <br /> Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh<br /> <br /> TS. T<br /> 7ng Phi Ng<br /> <br /> 188<br /> <br /> 2.1. So sánh chương trình và sách giáo khoa<br /> Chương trình giáo dục phổ thông môn Lịch sử hiện hành được cấu<br /> tạo theo nguyên tắc đồng tâm kết hợp với đường thẳng, đòi hỏi mỗi GV<br /> trước khi soạn giáo án phải so sánh chương trình, SGK của cấp THCS và<br /> THPT để xác định rõ kiến thức cần cung cấp cho HS THCS và THPT (ví<br /> dụ, giữa các lớp 8 và 11; lớp 9 & 12) có gì giống và khác nhau về sử và<br /> luận. Ví dụ, khi so sánh về Cách mạng Tháng Mười Nga năm 1917 và cuộc<br /> đấu tranh bảo vệ cách mạng (1917 – 1921) ở hai cấp, ta nhận thấy:<br /> Ở lớp 8, GV chỉ yêu cầu HS nhận biết những nét chính về bối cảnh,<br /> diễn biến và ý nghĩa Lịch sử của Cách mạng tháng Hai và Cách mạng<br /> tháng Mười. Chương trình chuẩn lớp 11 không chênh lệch nhiều về sự<br /> kiện so với lớp 8, nhưng cao hơn hẳn về trình độ hiểu. Cụ thể là, từ tình<br /> hình nước Nga trước Cách mạng, HS lớp 11 phải phân biệt được các<br /> khái niệm “tiền đề cách mạng”, “tình thế cách mạng". Qua quá trình<br /> chuyển biến từ Cách mạng tháng Hai sang Cách mạng tháng Mười, phải<br /> giải thích được vì sao năm 1917 ở nước Nga lại bùng nổ hai cuộc cách<br /> mạng; tìm ra sự khác nhau về tính chất, nhiệm vụ của Cách mạng tháng<br /> Mười so với Cách mạng tháng Hai; hiểu rõ bản chất vì dân của chính<br /> quyền Xô viết; thừa nhận tính đúng đắn của Chính sách cộng sản thời<br /> chiến trong hoàn cảnh chiến đấu chống thù trong, giặc ngoài; hiểu được<br /> ý nghĩa của Cách mạng tháng Mười; hình thành khái niệm “Cách mạng<br /> xã hội chủ nghĩa”. Ngoài những điểm chung như HS lớp 11 chương<br /> trình Chuẩn, HS lớp 11 chương trình Nâng cao còn được hướng dẫn để<br /> hiểu sâu hơn về tiền đề của Cách mạng tháng Mười qua so sánh với cách<br /> mạng dân chủ tư sản ở các nước Âu, Mỹ thời cận đại; được bổ sung tư<br /> liệu để hiểu rằng, chính quyền Xô viết không chỉ giải phóng nhân dân<br /> khỏi ách áp bức giai cấp mà còn giải thoát nhiều dân tộc khỏi “nhà tù”<br /> đế quốc Nga; nâng cao nhận thức về ý nghĩa thời đại của Cách mạng<br /> tháng Mười và vai trò của Lênin đối với cuộc cách mạng này.<br /> Việc so sánh như trên là cơ sở để GV xác định đúng mục tiêu bài<br /> học. Điều này đã được hội nghị tập huấn thay SGK của Bộ triển khai<br /> đối với GV cốt cán ở các địa phương. Tuy nhiên, theo chúng tôi biết,<br /> đến nay phần đông GV THPT chỉ sử dụng SGK mà ít hoặc không đọc,<br /> <br /> T6ng c<br /> 2ng ph<br /> ng pháp thUc hành và luy>n t\p…<br /> <br /> 189<br /> <br /> không so sánh chương trình hai cấp nói trên, nên không xác định rõ<br /> phần “đường thẳng” trong từng bài dạy. Vì vậy, Bộ cần phát chương<br /> trình cho tất cả GV và hướng dẫn, giúp đỡ họ thực hiện công việc quan<br /> trọng này. Nếu chương trình sắp tới không còn cấu trúc “đồng tâm kết<br /> hợp với đường thẳng” nữa thì việc GV nghiên cứu chương trình vẫn<br /> rất cần thiết cho dạy học Lịch sử.<br /> 2.2. Nêu cụ thể kiến thức, kỹ năng, thái độ<br /> Trong giáo án, bao giờ GV cũng nêu rõ mục tiêu cần đạt của bài<br /> học. Nhưng trên thực tế, nhiều khi điều đó ở một bộ phận GV chỉ mang<br /> tính hình thức mà chưa thể hiện rõ trong mối quan hệ giữa từng đơn vị<br /> kiến thức cơ bản với các kỹ năng HS cần rèn luyện để hiểu kiến thức cơ<br /> bản đó. Vì vậy, trong quá trình chuẩn bị, tránh viết mục tiêu chung<br /> chung, tách rời những kiến thức cụ thể. Ngược lại, cần nêu rõ những<br /> kiến thức cơ bản nào trong bài sẽ cung cấp cho HS; nội dung kiến thức<br /> cơ bản đó gồm những gì; yêu cầu nhận thức tổng quát về kiến thức cơ<br /> bản đó; những kỹ năng nào HS cần rèn luyện; hướng HS đến thái độ gì<br /> sau khi lĩnh hội kiến thức này. Ví dụ, khi dạy bài “Liên Xô xây dựng chủ<br /> nghĩa xã hội (1921 – 1941)” ở lớp 11, cần nêu rõ:<br /> Tên đơn vị<br /> TT<br /> <br /> kiến thức cơ<br /> bản<br /> <br /> 1<br /> <br /> Nội dung kiến<br /> thức cơ bản<br /> <br /> Yêu cầu HS<br /> nhận thức<br /> tổng quát<br /> <br /> Những kỹ<br /> năng cần<br /> <br /> Hướng<br /> <br /> rèn luyện<br /> <br /> thái độ<br /> <br /> cho HS<br /> <br /> Hoàn cảnh<br /> <br /> – Kinh tế kiệt quệ<br /> <br /> Biết đó là cuộc<br /> <br /> – So sánh<br /> <br /> Cảm thông<br /> <br /> nước Nga sau<br /> <br /> (qua số liệu).<br /> <br /> khủng hoảng<br /> <br /> (nước Nga<br /> <br /> với khó khăn<br /> <br /> kinh tế – chính<br /> <br /> 1921 với<br /> <br /> của chính<br /> <br /> nội chiến<br /> (1918 – 1920)<br /> <br /> – Chính trị rối<br /> ren: một bộ<br /> phận dân bất<br /> mãn; kẻ thù<br /> <br /> trị nghiêm trọng<br /> <br /> nước Pháp<br /> <br /> quyền Xô<br /> <br /> cần được khắc<br /> <br /> 1794).<br /> <br /> viết.<br /> <br /> phục cấp bách.<br /> <br /> – Phân tích<br /> <br /> chống phá;<br /> <br /> nguyên nhân<br /> <br /> chính quyền Xô<br /> <br /> khủng hoảng<br /> <br /> viết “nghiêng<br /> <br /> (kinh tế,<br /> <br /> ngả”.<br /> <br /> chính trị).<br /> <br /> TS. T<br /> 7ng Phi Ng<br /> <br /> 190<br /> <br /> 2<br /> <br /> Chính sách<br /> <br /> – Những thay<br /> <br /> – Biết nội dung<br /> <br /> – Phân tích<br /> <br /> – Cảm phục<br /> <br /> số liệu.<br /> <br /> Lênin xử lý<br /> <br /> kinh tế mới<br /> <br /> đổi quan trọng<br /> <br /> cơ bản của<br /> <br /> (NEP)<br /> <br /> về nông, công,<br /> <br /> NEP.<br /> <br /> thương nghiệp<br /> và tiền tệ.<br /> – Kết quả, ý<br /> <br /> – So sánh<br /> <br /> tình huống.<br /> <br /> – Hiểu ý nghĩa<br /> <br /> NEP với<br /> <br /> – Thừa nhận<br /> <br /> (kinh tế, chính<br /> <br /> chính sách<br /> <br /> tính đúng<br /> <br /> trị) của NEP.<br /> <br /> cộng sản<br /> <br /> đắn của<br /> <br /> thời chiến.<br /> <br /> NEP.<br /> <br /> nghĩa: hoàn<br /> thành khôi phục<br /> <br /> – Liên hệ với<br /> <br /> kinh tế; vượt<br /> <br /> Việt Nam đổi<br /> <br /> qua khủng<br /> <br /> mới.<br /> <br /> hoảng chính trị;<br /> để lại bài học<br /> quý báu.<br /> <br /> 3<br /> <br /> ……….<br /> <br /> …………………<br /> <br /> ………..<br /> <br /> ………<br /> <br /> ……..<br /> <br /> 2.3. Cần đảm bảo tính cụ thể khi sử dụng các PPDH<br /> Để tăng độ sâu của kiến thức. Đây là vấn đề rất rộng, chúng tôi chỉ<br /> xin nêu mấy ý kiến sau:<br /> – Việc sử dụng kênh hình dù có hay không có sự hỗ trợ của công<br /> nghệ thông tin thì cũng cần: Một là, nắm chắc kiến thức có liên quan<br /> ở kênh chữ (ở SGK hay giáo trình đại học) vì kênh hình và kênh chữ<br /> cùng phản ánh một sự kiện. Những kiến thức được thể hiện ở kênh<br /> hình cũng đồng thời đã có ở kênh chữ. Hai là, trên cơ sở nắm vững<br /> kiến thức ở kênh chữ, xác định đúng nội dung chủ yếu của mỗi kênh<br /> hình. Ba là, hướng dẫn HS cách sử dụng kênh hình theo hướng phát<br /> huy tính tích cực của HS. Ví dụ, khi sử dụng lược đồ “Sự thay đổi bản<br /> đồ chính trị châu Âu theo hệ thống Vécxai – Oasinhtơn” (lớp 11), GV có<br /> thể tiến hành như sau:<br /> <br /> T6ng c<br /> 2ng ph<br /> ng pháp thUc hành và luy>n t\p…<br /> <br /> 191<br /> <br /> + Những thông tin từ kênh chữ:<br /> ữ: Sau Thế chiến thứ nhất, mỗi nước<br /> n<br /> bại<br /> ại trận (Đức, Áo, Hung, Thổ Nhĩ Kỳ, Bungary) phải thi hành<br /> h<br /> một bản<br /> hoà ước riêng, trong đó có một<br /> ột nội dung quan trọng là<br /> l điều chỉnh<br /> cương giới và lãnh thổ. Theo sự điều<br /> ều chỉnh này,<br /> n<br /> có quốc gia “biến mất”<br /> như đế quốc Áo – Hung. Có những<br /> ững nước<br /> n<br /> mới thành lập như Áo, Hung,<br /> Ba Lan, Tiệp Khắc, Nam Tư. Có những<br /> ững nước<br /> n<br /> bị thu hẹp do phải cắt đất<br /> trả các nước<br /> ớc láng giềng, có những nước<br /> n<br /> rộng ra do được nhận phần<br /> lãnh thổ từ nước khác.<br /> c. Nói chung, các nước<br /> nư chiến bại buộc phải thi<br /> hành hoà ước. Riêng ở Thổ Nhĩ Kỳ, phong trào<br /> tr<br /> chống đối hoà ước<br /> Sevres (ký tháng 8-1920, thu hẹp<br /> ẹp nhiều đất của Thổ) đã<br /> đ chuyển thành<br /> cuộc<br /> ộc chiến tranh giải phóng (1919 – 1922). Thắng lợi của Thổ trong<br /> cuộc chiến này buộc<br /> ộc các đế quốc thắng trận phải thay thế hoà<br /> ho ước<br /> Sevres bằng hoà ước<br /> ớc Lausanne (1923) có lợi hơn<br /> h<br /> về đất đai cho Thổ.<br /> Sau sự kiện này, biên giới<br /> ới giữa các quốc gia châu Âu sau chiến tranh<br /> được coi là ổn định.<br /> + Xác định<br /> ịnh nội dung chủ yếu: Đây là<br /> l “chùm” bản đồ thuộc thể loại<br /> so sánh đểể chỉ ra cái khác nhau trong cái giống nhau. Cả hai bản đồ<br /> không có ký hiệu nào<br /> ào khác ngoài tên quốc<br /> qu gia và các đường biên giới<br /> quốc gia chính là đểể gợi ý bạn đọc so sánh các đường<br /> đ<br /> biên giới. Khi so<br /> sánh sẽ thấy có nước cũ mất đi, nước<br /> ớc mới xuất hiện, có nước<br /> n<br /> hẹp lại, có<br /> nước rộng ra. Sự điều chỉnh nói trên<br /> ên làm lợi<br /> l cho kẻ thắng, nước mạnh,<br /> thiệt cho người thua, nước yếu nên<br /> ên vẫn<br /> v tồn đọng mâu thuẫn giữa các<br /> <br />