Lịch sử Việt Nam: Một số chuyên đề (Tập 2) - Phần 1

Chia sẻ: Hàn Linh Chi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:210

Thêm vào BST

Báo xấu

16
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 của cuốn sách "Lịch sử Việt Nam: Một số chuyên đề (Tập 2)" cung cấp cho bạn đọc những nội dung về: một số vấn đề về nhà nước phong kiến Việt Nam; quá trình khai khẩn vùng đất Nam bộ (từ đầu thế kỷ XVII đến nửa đầu thế kỷ XIX); tiếp xúc văn hóa Đông - Tây ở Việt Nam thời cận đại; phong trào yêu nước chống Pháp ở Việt Nam cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX;... Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Lịch sử Việt Nam: Một số chuyên đề (Tập 2) - Phần 1

MOÄT SOÁ CHUYEÂN ÑEÀ LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM Taäp 2
MOÄT SOÁ CHUYEÂN ÑEÀ LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM Taäp 2  NGUYEÃN VAÊN HIEÄP (Chuû bieân) TRAÀN THUAÄN – LEÂ VY HAÛO – VOÕ THÒ CAÅM VAÂN – NGOÂ THÒ THANH TUYEÀN – LEÂ HUYØNH HOA – NGOÂ MINH SANG – CAO VAÊN THÖÙC – BUØI THÒ HUEÄ – NGUYEÃN ÑÌNH THOÁNG – PHAN THÒ LYÙ – TRÖÔNG HOAØN TRÖÔNG – HUYØNH THÒ KIM LIEÂM – NGUYEÃN THÒ KIM AÙNH  Maõ soá saùch chuaån quoác teá (ISBN) 978-604-731761-5  Nhaø xuaát baûn ÑHQG-HCM vaø Tröôøng Ñaïi hoïc Thuû Daàu Moät giöõ baûn quyeàn©. Copyright© by VNU-HCM Publishing House and Thu Dau Mot University All ringhts reserved. Xuaát baûn naêm 2014 TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC THUÛ DAÀU MOÄT Soá 6 Traàn Vaên Ôn – Phuù Hoøa – Thuû Daàu Moät – Bình Döông Ñieän thoaïi: (0650) 3.844.226; Fax: (0650) 3.837.150 Email: tapchi@tdmu.edu.vn; Website: www.tdmu.edu.vn
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC THUÛ DAÀU MOÄT TS. NGUYEÃN VAÊN HIEÄP (Chuû bieân) MOÄT SOÁ CHUYEÂN ÑEÀ LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM Taäp 2
MUÏC LUÏC Trang LÔØI NOÙI ÑAÀU Nguyeãn Vaên Hieäp........................................................................... 7 MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ VEÀ NHAØ NÖÔÙC PHONG KIEÁN VIEÄT NAM Traàn Thuaän ............................................................................................9 QUAÙ TRÌNH KHAI KHAÅN VUØNG ÑAÁT NAM BOÄ (TÖØ ÑAÀU THEÁ KYÛ XVII ÑEÁN NÖÛA ÑAÀU THEÁ KYÛ XIX) Leâ Vy Haûo ............................................................................................. 56 TIEÁP XUÙC VAÊN HOAÙ ÑOÂNG-TAÂY ÔÛ VIEÄT NAM THÔØI CAÄN ÑAÏI Voõ Thò Caåm Vaân – Ngoâ Thò Thanh Tuyeàn .............................. 88 PHONG TRAØO YEÂU NÖÔÙC CHOÁNG PHAÙP VIEÄT NAM CUOÁI THEÁ KYÛ XIX, ÑAÀU THEÁ KYÛ XX Nguyeãn Vaên Hieäp – Ngoâ Minh Sang ..................................... 112 CHÍNH QUYEÀN THUOÄC ÑÒA CUÛA THÖÏC DAÂN PHAÙP ÔÛ VIEÄT NAM Leâ Huyønh Hoa ................................................................................... 160 KHUYNH HÖÔÙNG, ÑAÛNG PHAÙI CHÍNH TRÒ ÔÛ VIEÄT NAM (1919- 1945) Cao Vaên Thöùc............................................................................. 187 LÒCH SÖÛ NGOAÏI GIAO VIEÄT NAM (TÖØ DÖÏNG NÖÔÙC ÑEÁN 1945) Buøi Thò Hueä ....................................................................................... 212 TRÍ THÖÙC VIEÄT NAM TRONG ÑAÁU TRANH GIAÛI PHOÙNG DAÂN TOÄC (CUOÁI THEÁ KYÛ XIX ÑAÀU THEÁ KYÛ XX) Nguyeãn Ñình Thoáng .................................................................. 250 PHONG TRAØO NOÂNG DAÂN THÔØI PHONG KIEÁN Phan Thò Lyù ............................................................................... 300 LÒCH SÖÛ HÌNH THAØNH VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA ÑOÂ THÒ VIEÄT NAM Tröông Hoaøng Tröông .............................................................. 345 MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ NGHIEÂN CÖÙU VAØ GIAÛNG DAÏY LÒCH SÖÛ ÑÒA PHÖÔNG TÆNH BÌNH DÖÔNG Huyønh Thò Lieâm – Nguyeãn Thò Kim AÙnh.............................. 372
LÔØI NOÙI ÑAÀU Ñeå coù theâm taøi lieäu phuïc vuï cho coâng taùc giaûng daïy, hoïc taäp, ñoàng thôøi ñaåy maïnh coâng taùc xuaát baûn giaùo trình, Tröôøng Ñaïi hoïc Thuû Daàu Moät ñaõ toå chöùc bieân soaïn boä saùch Moät soá chuyeân ñeà lòch söû Vieät Nam. Vôùi 3 taäp saùch ñöôïc xuaát baûn trong naêm 2013 vaø 2014, boä saùch Moät soá chuyeân ñeà lòch söû Vieät Nam seõ giôùi thieäu gaàn 30 chuyeân ñeà nghieân cöùu veà lòch söû Vieät Nam, trong ñoù phaàn lôùn laø caùc chuyeân ñeà ñaõ vaø ñang ñöôïc giaûng daïy cho sinh vieân ngaønh lòch söû ôû Tröôøng Ñaïi hoïc Thuû Daàu Moät. Ñaây laø nhöõng chuû ñeà khoa hoïc cô baûn thuoäc moät soá lónh vöïc söû hoïc, lieân quan ñeán nhöõng vaán ñeà lòch söû ñöông ñaïi cuûa caû nöôùc, khu vöïc vaø ñòa phöông. Caùc chuyeân ñeà trong boä saùch ñöôïc theå hieän döôùi daïng ñeà cöông chi tieát, gôïi môû nhöõng vaán ñeà cuï theå trong giaûng daïy, nghieân cöùu vaø tham khaûo, hoïc taäp. Trong taäp 2 naøy, saùch seõ cung caáp cho giaûng vieân, sinh vieân vaø baïn ñoïc 11 chuyeân ñeà ñöôïc bieân soaïn coâng phu, phaûn aùnh nhöõng keát quaû nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû treân nhieàu lónh vöïc vaø chuû ñeà khaùc nhau cuûa lòch söû Vieät Nam. Caùc chuyeân ñeà trong taäp saùch naøy khoâng chæ ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà khoa hoïc vöøa caên baûn, vöøa thieát thöïc vôùi yeâu caàu ñaøo taïo chuyeân ngaønh lòch söû hieän nay maø coøn giôùi thieäu höôùng tieáp caän baøi baûn trong nghieân cöùu lòch söû Vieät Nam. Trong 11 chuyeân ñeà cuûa taäp saùch, moät soá chuyeân ñeà coù tính chuyeân saâu, coù khaû naêng gôïi môû höôùng nghieân cöùu môùi; moät soá chuyeân ñeà khaùc vöøa gôïi môû vaán ñeà nghieân cöùu giaûng daïy, vöøa giuùp ngöôøi hoïc coù khaû naêng lieân heä, vaän duïng kieán thöùc, reøn luyeän kyõ naêng vaø phöông phaùp trong ñaøo taïo sö phaïm lòch söû. Vieäc bieân soaïn caùc chuyeân ñeà phuïc vuï giaûng daïy sao cho khoa hoïc vaø hôïp lyù laø coâng vieäc khoù khaên, nhaát laø ñoái vôùi Tröôøng Ñaïi hoïc Thuû Daàu Moät khi maø ñoäi nguõ giaûng vieân ít vaø chöa coù
nhieàu kinh nghieäm trong xaây döïng caùc chuyeân ñeà giaûng daïy ôû baäc ñaïi hoïc, do vaäy quyeån saùch naøy khoâng traùnh khoûi nhöõng thieáu soùt nhaát ñònh. Song vôùi mong muoán ñaùp öùng yeâu caàu phuïc vuï ñoâng ñaûo caùn boä, giaûng vieân vaø sinh vieân trong tình hình giaùo trình vaø taøi lieäu tham khaûo coøn thieáu nhö hieän nay, Tröôøng Ñaïi hoïc Thuû Daàu Moät maïnh daïn cho xuaát baûn. Nhaø tröôøng raát mong nhaän ñöôïc yù kieán ñoùng goùp cuûa caùn boä giaûng daïy, caùn boä nghieân cöùu trong, ngoaøi tröôøng vaø baïn ñoïc ñeå coâng taùc bieân soaïn caùc chuyeân ñeà tieáp theo cuõng nhö trong coâng taùc bieân soaïn giaùo trình cuûa tröôøng ñöôïc toát hôn. Chuû bieân TS. Nguyeãn Vaên Hieäp
MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ VEÀ NHAØ NÖÔÙC PHONG KIEÁN VIEÄT NAM Traàn Thuaän* I. VEÀ KHAÙI NIEÄM NHAØ NÖÔÙC 1. Nhaø nöôùc laø gì? Theo Töø ñieån Tieáng Vieät (Hoaøng Pheâ chuû bieân), “nhaø nöôùc” laø: (1) toå chöùc, ñöùng ñaàu laø chính phuû, quaûn lyù coâng vieäc chung cuûa moät nöôùc (boä maùy nhaø nöôùc); (2) phaïm vi caû nöôùc; quoác gia (ngaân haøng nhaø nöôùc; ñeà taøi nghieân cöùu caáp nhaø nöôùc) (duøng phuï sau danh töø). Töø ñieån Trieát hoïc: “Nhaø nöôùc laø toå chöùc chính trò cuûa giai caáp thoáng trò veà kinh teá nhaèm muïc ñích baûo veä traät töï hieän haønh vaø ñaøn aùp söï phaûn khaùng cuûa caùc giai caáp khaùc. Nhaø nöôùc vôùi tính caùch laø coâng cuï cuûa giai caáp boùc loät ñeå ñaøn aùp nhaân daân bò boùc loät, ñaõ xuaát hieän do söï phaân chia xaõ hoäi thaønh caùc giai caáp. Quaù trình hình thaønh cuûa nhaø nöôùc laø quaù trình xaùc laäp quyeàn löïc coâng khai ñaëc bieät cuøng vôùi quaân ñoäi, caûnh saùt, nhaø tuø vaø caùc cô quan quaûn cheá cuûa noù”1. 2. Baûn chaát cuûa nhaø nöôùc – Nhaø nöôùc luoân coù tính giai caáp saâu saéc, – Nhaø nöôùc laø coâng cuï ñeå thöïc hieän söï thoáng trò giai caáp. Leânin ñònh nghóa: “Nhaø nöôùc laø moät boä maùy ñaëc bieät phuïc vuï cho giai caáp naøy ñaøn aùp giai caáp khaùc”; Nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa chæ laø “nöûa nhaø nöôùc”. 3. Chöùc naêng cô baûn cuûa nhaø nöôùc – Chöùc naêng ñoái noäi. – Chöùc naêng ñoái ngoaïi. * Tieán só, Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên – Ñaïi hoïc Quoác gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 1. Töø ñieån Trieát hoïc, NXB Tieán Boä – NXB Söï Thaät, 1986, tr. 395. 9
Hai chöùc naêng naøy coù quan heä maät thieát vôùi nhau. Muoán thöïc hieän toát chöùc naêng ñoái ngoaïi phaûi döïa vaøo tình hình thöïc teá cuûa ñaát nöôùc, töùc chöùc naêng ñoái noäi; ngöôïc laïi, chöùc naêng ñoái ngoaïi seõ taïo ñieàu kieän, hoã trôï ñaéc löïc cho söï phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc, töùc thöïc hieän toát chöùc naêng ñoái noäi. 4. Caùc kieåu nhaø nöôùc, hình thöùc nhaø nöôùc Caùc kieåu nhaø nöôùc – Kieåu nhaø nöôùc laø toång theå nhöõng daáu hieäu cô baûn, ñaëc thuø cuûa nhaø nöôùc, theå hieän baûn chaát giai caáp vaø nhöõng ñieàu kieän toàn taïi, phaùt trieån cuûa nhaø nöôùc trong moïi hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi nhaát ñònh – Trong lòch söû xaõ hoäi coù giai caáp ñaõ toàn taïi 4 hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi vaø töông öùng vôùi noù laø 4 kieåu nhaø nöôùc: nhaø nöôùc chuû noâ, nhaø nöôùc phong kieán, nhaø nöôùc tö saûn, nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Caùc hình thöùc nhaø nöôùc Hình thöùc nhaø nöôùc laø caùch thöùc toå chöùc quyeàn löïc nhaø nöôùc vaø nhöõng phöông phaùp ñeå thöïc hieän quyeàn löïc nhaø nöôùc cuûa giai caáp thoáng trò. Hình thöùc nhaø nöôùc ñöôïc xeùt treân 4 phöông dieän: – Hình thöùc chuû quyeàn, goàm nhaø nöôùc ñoäc laäp vaø nhaø nöôùc leä thuoäc. – Hình thöùc chính theå: döïa vaøo caùch toå chöùc vaø trình töï thaønh laäp caùc cô quan nhaø nöôùc, coù caùc hình thöùc nhaø nöôùc quaân chuû (goàm nhaø nöôùc quaân chuû tuyeät ñoái vaø nhaø nöôùc quaân chuû haïn cheá) vaø nhaø nöôùc coäng hoøa (goàm nhaø nöôùc coäng hoøa quyù toäc; nhaø nöôùc coäng hoøa daân chuû). – Hình thöùc caáu truùc nhaø nöôùc: goàm nhaø nöôùc ñôn nhaát; nhaø nöôùc lieân bang; nhaø nöôùc lieân hieäp (hay coøn goïi laø nhaø nöôùc lieân minh). – Cheá ñoä chính trò: daân chuû vaø phaûn daân chuû. Nhaø nöôùc phong kieán Töø ñieån Tieáng Vieät (Hoaøng Pheâ chuû bieân) coù caùc ñònh nghóa lieân quan: – Cheá ñoä phong kieán: Hình thaùi xaõ hoäi – kinh teá xuaát hieän sau cheá ñoä chieám höõu noâ leä, trong ñoù giai caáp ñòa chuû, quyù toäc 10
chieám höõu ñaát ñai, boùc loät ñòa toâ, chính quyeàn taäp trung trong tay vua chuùa, ñòa chuû. – Cheá ñoä phong kieán phaân quyeàn: Cheá ñoä phong kieán trong ñoù quyeàn haønh phaân taùn trong tay caùc laõnh chuùa caùt cöù ñòa phöông. – Cheá ñoä phong kieán taäp quyeàn: Cheá ñoä phong kieán trong ñoù quyeàn haønh taäp trung vaøo chính quyeàn trung öông do vua naém giöõ. – Cheá ñoä quaân chuû: Cheá ñoä chính trò trong ñoù vua ñöùng ñaàu nhaø nöôùc. – Cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá: Cheá ñoä quaân chuû trong ñoù quyeàn löïc cuûa vua khoâng bò haïn cheá, khoâng bò chia xeû1. Baùch khoa thö môû Wikipedia neâu: “Veà maët thuaät ngöõ, cheá ñoä phong kieán (phong töôùc, kieán ñòa) laø moät töø goác Haùn – Vieät: 封建, xuaát phaùt töø heä tö töôûng chính trò thôøi Taây Chu, Trung Quoác. Vaøo thôøi naøy, vua Chu ra cheá ñoä ñem ñaát ñai phong cho baø con ñeå kieán laäp caùc nöôùc chö haàu goïi laø “phong kieán thaân thích”. Do cheá ñoä naøy gioáng cheá ñoä phong ñaát cho boài thaàn ôû chaâu AÂu neân ngöôøi ta ñaõ duøng chöõ “phong kieán” ñeå dòch chöõ feùodaliteù töø tieáng Phaùp. Tuy vaäy caû hai chöõ naøy chæ môùi phaûn aùnh hình thöùc phaân phong ñaát ñai chöù chöa phaûn aùnh baûn chaát cuûa cheá ñoä ñoù. Trong caùc ngoân ngöõ chaâu AÂu, feùodaliteù baét nguoàn töø chöõ feod trong tieáng Latin nghóa laø “laõnh ñòa cha truyeàn con noái”. Phong kieán phaûn aùnh hình thöùc truyeàn noái vaø chieám höõu ñaát ñai cuûa cheá ñoä quaân chuû thôøi xöa, trong thôøi quaân chuû chuyeân cheá. Trong nhieàu tröôøng hôïp, nhöõng thôøi kyø quaân chuû tröôùc kia cuõng ñöôïc goïi laø thôøi kyø phong kieán. Tuy nhieân, trong thôøi hieän taïi, theå cheá veà cheá ñoä quaân chuû thôøi nay laø cheá ñoä quaân chuû laäp hieán, cho neân phong kieán chæ phaûn aùnh moät giai ñoaïn, moät thôøi kyø hay laø moät hình thaùi cuûa cheá ñoä quaân chuû. Nhaø nöôùc quaân chuû Nhaø nöôùc quaân chuû trung öông taäp quyeàn laø nhaø nöôùc trong ñoù quyeàn löïc thuoäc veà trieàu ñình trung öông do vua ñöùng ñaàu. Nhaø nöôùc quaân chuû chuyeân cheá laø nhaø nöôùc trong ñoù, vua quyeát ñònh toái haäu caùc quyeàn veà kinh teá, chính trò, vaên hoùa, toân giaùo. Vua coù quyeàn keát aùn töû hình ñoái vôùi moïi ngöôøi maø khoâng caàn phaùn xeùt; coù quyeàn tòch thu taøi saûn cuûa thaàn daân. Vua laø bieåu töôïng toái thöôïng cuûa quoác gia, coù heä thoáng ñaïi thaàn giuùp vieäc trị nöôùc ôû trung öông, vaø caùc 1. Töø ñieån Tieáng Vieät (Hoaøng Pheâ chuû bieân), NXB Khoa học Xã hội, 1988, tr. 144. 11
quan laïi cai trò ôû caùc ñòa phöông. Vua boå nhieäm vaø thuyeân chuyeån caùc quan laïi. Ñaát ñai trong nöôùc do vua quyeát ñònh. Vua thoáng trò ñaát nöôùc theo theå thöùc cha truyeàn con noái. Luùc coù chieán tranh vua laø ngöôøi chæ huy toái cao. Boä luaät cuûa ñaát nöôùc do vua chuû trì soaïn thaûo vaø ban haønh. Nhaø nöôùc quaân chuû quyù toäc laø nhaø nöôùc quaân chuû trung öông taäp quyeàn, nhöng ñöôïc xaây döïng treân cô sôû cao nhaát laø nguyeân taéc “lieân keát doøng hoï”, vöôït leân treân caû nguyeân taéc “toân quaân quyeàn”. II. NHAØ NÖÔÙC CUÛA CAÙC VÖÔNG TRIEÀU PHONG KIEÁN VIEÄT NAM (THEÁ KYÛ X – XIX) 1. Moâ hình nhaø nöôùc quaân söï thôøi Ngoâ – Ñinh – Tieàn Leâ (naêm 939 – ñaàu theá kyû XI) a) Nhaø Ngoâ cuûng coá neàn ñoäc laäp vaø xaây döïng nhaø nöôùc trung öông taäp quyeàn Sau chieán thaéng quaân Nam Haùn treân soâng Baïch Ñaèng, naêm 939 Ngoâ Quyeàn xöng vöông, laäp neân nhaø Ngoâ – trieàu ñaïi phong kieán ñaàu tieân ôû Vieät Nam. Ngoâ Quyeàn xaây döïng trieàu ñình môùi, choïn Coå Loa ((?), Ñoâng Anh, Haø Noäi) laøm kinh ñoâ. Boä maùy nhaø nöôùc trung öông ñöông thôøi chæ bao goàm moät soá chöùc quan voõ (chæ huy söù) vaø moät soá quan vaên giuùp vieäc. Trieàu ñình quy ñònh nghi leã, phaåm phuïc, ñaët cô sôû cho söï phaùt trieån cuûa nhaø nöôùc quaân chuû ôû giai ñoaïn sau. ÔÛ ñòa phöông, caùc chaâu, huyeän vaãn giöõ nguyeân; caùc laøng, giaùp laø nhöõng ñôn vò haønh chính cô sôû. Beân caïnh moät soá laøng, giaùp coå truyeàn, coøn coù moät soá laøng môùi ñöôïc hình thaønh vaø moät soá trang traïi. Söï toàn taïi cuûa nhaø Ngoâ, ñöùng ñaàu laø Ngoâ Quyeàn chöa ñuû ñieàu kieän ñeå giöõ vöõng söï oån ñònh laâu daøi. Vì vaäy, ñeán naêm 944 khi Ngoâ Quyeàn maát, em vôï laø Döông Tam Kha cöôùp ngoâi, thaùi töû Ngoâ Xöông Ngaäp phaûi boû troán. Naêm 951, em Ngoâ Xöông Ngaäp laø Ngoâ Xöông Vaên laät ñoå ñöôïc Döông Tam Kha, khoâi phuïc laïi chính quyeàn, cho röôùc Ngoâ Xöông Ngaäp veà cuøng trò nöôùc. Ngoâ Xöông Ngaäp xöng laø Thieân Saùch Vöông, Ngoâ Xöông Vaên xöng laø Nam Taán Vöông. Naêm 954, Xöông Ngaäp maát, Xöông Vaên toaøn quyeàn cai trò. Baáy giôø, trong trieàu ñaõ phaân hoùa, chia beø keát caùnh, caùc theá löïc caùt cöù noåi leân khaép nôi. Naêm 965, khi ñi deïp loaïn, Xöông Vaên bò giaëc gieát, con laø Ngoâ Xöông Xí noái ngoâi, nhöng thöïc chaát chæ coøn laø moät söù quaân trong thôøi loaïn. 12
Cuïc dieän 12 söù quaân xuaát hieän ñaày ñuû töø naêm 965, sau caùi cheát cuûa Ngoâ Xöông Vaên. Chính quyeàn trung öông luùc naøy ñaõ suy yeáu, ñaát nöôùc rôi vaøo tình traïng hoãn chieán. Caùc thoå haøo ñòa phöông, nhieàu cöïu thaàn cuûa nhaø Ngoâ nhaân ñoù phaân taùn veà caùc ñòa phöông, moãi ngöôøi chieám giöõ moät vuøng, taïo thaønh cuïc dieän caùc söù quaân maø söû cuõ goïi laø “Thaäp nhò söù quaân” (loaïn 12 söù quaân). Haàu heát caùc söù quaân ñeàu chieám giöõ vuøng ñoàng baèng vaø trung du Baéc boä. Ñaây laø vuøng ñaát truø phuù, ñoâng daân cö, laø ñaàu moái giao thoâng thuaän lôïi cho vieäc xaây döïng caùt cöù. b) Nhaø Ñinh xaây döïng theå cheá quaân chuû chuyeân cheá Naêm 968, Ñinh Boä Lónh deïp xong loaïn 12 söù quaân vaø thoáng nhaát ñaát nöôùc, oâng leân ngoâi hoaøng ñeá, hieäu laø Ñinh Tieân Hoaøng, laäp neân nhaø Ñinh. Sau khi leân ngoâi hoaøng ñeá, Ñinh Tieân Hoaøng ñaët teân nöôùc laø Ñaïi Coà Vieät, ñoùng ñoâ ôû Hoa Lö (Ninh Bình) vaø tieán theâm moät böôùc trong coâng cuoäc xaây döïng chính quyeàn ñoäc laäp töï chuû, baét ñaàu ñònh giai phaåm cho haøng nguõ quan vaên, quan voõ, taêng ñaïo. Ñinh Tieân Hoaøng phong cho con nhoû laø Haïng Lang laøm Thaùi töû, con thöù Ñinh Toaøn laøm Veä vöông, con caû Ñinh Lieãn laøm Nam Vieät vöông. Trong trieàu ñình, vua laø ngöôøi ñöùng ñaàu, naém moïi quyeàn haønh, giaûi quyeát moïi coâng vieäc chính trò, vöøa laø quan toøa toái cao, vöøa laø toång chæ huy quaân ñoäi. Döôùi vua, ôû trung öông ñaõ coù söï phaân coâng, phaân nhieäm cho caùc quan vaên, quan voõ vaø taêng quan. Coù caùc chöùc quan vaên voõ nhö só sö, töôùng quaân, nha hieäu, phoø maõ, ñoâ uùy. Beân caïnh caùc quan vaên voõ, coøn coù moät heä thoáng taêng quan vaø ñaïo só vôùi caùc chöùc ñaïi sö ñược nhaø Ñinh raát troïng voïng nhö Ngoâ Chaân Löu, taêng luïc nhö Tröông Ma Ni, suøng chaân uy nghi nhö Ñaëng Huyeàn Quang... Caùc coâng thaàn ñöôïc nhaø Ñinh phong töôùc vaø caáp thaùi aáp nhö Ñinh Ñieàn, Nguyeãn Baëc... Nhaø Ñinh chia caû nöôùc laøm 10 ñaïo, chuù yù xaây döïng moät ñaïo quaân maïnh ñuû söùc baûo veä chính quyeàn trung öông môùi xaây döïng vaø ñeø beïp xu höôùng caùt cöù ñòa phöông. Quaân ñoäi ñöôïc toå chöùc thoáng nhaát, goàm 10 ñaïo. Theo phieân cheá thì moãi ñaïo coù 10 quaân, moãi quaân coù 10 löõ, moãi löõ coù 10 toát, moãi toát coù 10 nguõ, moãi nguõ coù 10 ngöôøi. Naêm 970, Ñinh Tieân Hoaøng khoâng duøng nieân hieäu nhaø Toáng, töï ñaët nieân hieäu laø Thaùi Bình, cho ñuùc tieàn ñeå löu haønh trong nhaân daân, 13
söû duïng hình phaït nghieâm khaéc ñeå traán aùp löïc löôïng choáng ñoái nhö ñaët vaïc daàu lôùn ôû saân trieàu, nuoâi hoå döõ trong cuûi... Nhaø Ñinh toàn taïi ngaén nguûi. Naêm 979, Ñinh Tieân Hoaøng vaø con trai tröôûng cuûa oâng laø Ñinh Lieãn bò moät vieân quan trong trieàu laø Ñoã Thích gieát haïi, Ñinh Toaøn noái ngoâi khi coøn quaù nhoû (6 tuoåi). Nhaø Toáng nhaân cô hoäi ñoù toå chöùc cuoäc taán coâng xaâm löôïc nöôùc ta. Tröôùc tình theá ñoù, trieàu thaàn vaø Thaùi haäu Döông Vaân Nga nhaát trí ñöa Thaäp ñaïo töôùng quaân Leâ Hoaøn leân laøm vua. Nhaø Ñinh chaám döùt. Nhaø Tieàn Leâ ñöôïc thaønh laäp (naêm 980). c) Nhaø Tieàn Leâ tieáp tuïc cuûng coá theå cheá quaân chuû chuyeân cheá Sau chieán thaéng quaân xaâm löôïc Toáng, Leâ Hoaøn tìm caùch laäp laïi bang giao vôùi nhaø Toáng vaø coá gaéng khoâi phuïc quan heä bang giao vôùi Champa. Tieáp tuïc söï nghieäp xaây döïng ñaát nöôùc cuûa nhaø Ñinh, Leâ Hoaøn tieán haønh cuûng coá theå cheá quaân chuû chuyeân cheá, chaán chænh boä maùy chính quyeàn. Nhaø Leâ ban haønh moät soá luaät leä vaø phaùp leänh ñeå oån ñònh traät töï xaõ hoäi. Cheá ñoä kieåm keâ daân soá ñeå tuyeån lính cuõng baét ñaàu ñöôïc thi haønh. Löïc löôïng quaân ñoäi ñöôïc taêng cöôøng veà soá löôïng vaø trang bò. Quaân ñoäi thöôøng tröïc cuûa trieàu ñình ñeàu thích vaøo traùn ba chöõ “Thieân töû quaân”. Caùc khu vöïc haønh chính trong nöôùc ñöôïc saép xeáp laïi, chia thaønh caùc loä roài ñeán phuû, chaâu. Quyeàn löïc vaø aûnh höôûng cuûa chính quyeàn trung öông ngaøy caøng ñöôïc môû roäng. Sau khi Leâ Hoaøn maát (1005), caùc ngöôøi con cuûa oâng ñem quaân ñaùnh nhau ñeå tranh ngoâi, khoâng chaáp nhaän söï keá vò cuûa Long Vieät. Sau 8 thaùng xung ñoät, Khai Minh vöông Long Ñónh ñaùnh baïi ñöôïc caùc hoaøng töû khaùc, gieát Leâ Long Vieät (môùi ôû ngoâi vua chæ ñöôïc 3 ngaøy), roài töï laäp laøm vua. Ban ñaàu Leâ Long Ñónh coøn lo chaán chænh boä maùy nhaø nöôùc, ñaøn aùp löïc löôïng ly taùn. Naêm 1009, khi tình hình ñaõ töông ñoái yeân oån, Long Ñónh xoay sang aên chôi truïy laïc, maéc beänh neân khoâng ngoài ñöôïc, phaûi naèm ñeå hoäi chaàu vôùi caùc quan neân söû cuõ goïi laø Leâ ngoïa trieàu. Hôn nöõa, Leâ Long Ñónh coøn baïo ngöôïc, hieáu saùt, neân loøng daân oaùn haän. Cuoái naêm 1009, Long Ñónh cheát, moät soá trieàu thaàn do Chi haäu Ñaøo Cam Moäc ñöùng ñaàu, ñöôïc söï uûng hoä cuûa caùc sö taêng, nhaát laø sö Vaïn Haïnh, ñaõ nhaát trí ñöa Taû thaân veä Ñieän tieàn chæ huy söù Lyù Coâng Uaån leân laøm vua, laäp neân trieàu Lyù. Nhaø Tieàn Leâ suïp ñoå. 14
2.2. Moâ hình nhaø nöôùc taäp quyeàn thaân daân thôøi Lyù – Traàn – Hoà (theá kyû XI – theá kyû XV) a) Nhaø Lyù xaây döïng vaø cuûng coá theå cheá trung öông taäp quyeàn Cuoái naêm 1009, Leâ Long Ñónh cheát, nhaø Tieàn Leâ khoâng coøn ñuû uy tín ñeå moïi ngöôøi tin phuïc. Trieàu thaàn chaùn gheùt nhaø Tieàn Leâ, vì vaäy caùc taêng sö vaø ñaïi thaàn, ñöùng ñaàu laø Ñaøo Cam Moäc, toân thaân veä Ñieän tieàn chæ huy söù Lyù Coâng Uaån leân ngoâi hoaøng ñeá, nhaø Lyù thaønh laäp. Ñaàu naêm 1010, Lyù Coâng Uaån chính thöùc leân ngoâi hoaøng ñeá, ñaët nieân hieäu laø Thuaän Thieân. Nhaø Lyù thaønh laäp, môû ra moät trang söû môùi thanh bình. Naêm 1010, Lyù Coâng Uaån quyeát ñònh dôøi ñoâ veà Ñaïi La roài ñoåi thaønh Thaêng Long. Nhaø Lyù giöõ quan heä bình thöôøng vôùi Toáng, taïo ñieàu kieän cho nhaân daân hai beân bieân giôùi qua laïi buoân baùn laøm aên. Ñeå oån ñònh bieân giôùi phía nam, nhaø Lyù ñaõ deïp tan cuoäc taán coâng cuûa Champa do nhaø Toáng xuùi giuïc. Sau ñoù, Vieät – Chaêm quan heä bình thöôøng. Töø khi môùi thaønh laäp, trieàu Lyù ñaõ chuyeån caùc quan chöùc töø Hoa Lö ra Thaêng Long thieát laäp moät trieàu ñình taäp trung quyeàn haønh vaøo tay hoaøng ñeá, chaán chænh laïi boä maùy nhaø nöôùc töø trung öông ñeán ñòa phöông, phaân chia laïi caùc khu vöïc haønh chính trong caû nöôùc. Chaêm lo xaây döïng quaân ñoäi. Ban haønh boä Hình thö (1042) – boä luaät thaønh vaên ñaàu tieân cuûa nöôùc ta. Ñoàng thôøi, nhaø Lyù cuõng duøng nhieàu bieän phaùp taêng cöôøng quyù toäc hoùa vaø quan lieâu hoùa doøng hoï Lyù. Naêm 1054, Lyù Thaùnh Toâng ñoåi teân nöôùc ta töø Ñaïi Coà Vieät thaønh Ñaïi Vieät. Vua laø ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc, naém giöõ moïi quyeàn haønh. “Daân ai coù gì oan öùc thì ñaùnh chuoâng (ñaët ôû hai theàm cung ñieän) xin vua xeùt xöû”. Vua ôû ngoâi theo cheá ñoä cha truyeàn con noái. Caùc chöùc vuï quan troïng, nhaø vua cöû nhöõng ngöôøi thaân caän ñaûm traùch. Giuùp vua coù caùc ñaïi thaàn, caùc quan vaên voõ. Chia caû nöôùc laøm 24 loä, phuû, ñaët caùc chöùc tri phuû, tri chaâu. Coâng vieäc ôû ñaây ñöôïc giao cho con chaùu nhaø vua hoaëc caùc ñaïi thaàn cai quaûn. Döôùi loä, phuû laø huyeän, höông. Cuøng vôùi vieäc xaây döïng vaø phaùt trieån nhaø nöôùc quaân chuû trung öông taäp quyeàn, nhaø Lyù ra söùc xaây döïng vaø phaùt trieån kinh teá, vaên hoùa ñoäc laäp, töï chuû. Quaân ñoäi thôøi Lyù goàm hai boä phaän: caám quaân vaø quaân ñòa phöông. Thi haønh chính saùch “Nguï binh ö noâng”. Quaân goàm quaân boä vaø quaân thuyû, kyû luaät nghieâm minh, ñöôïc huaán luyeän chu 15
ñaùo. Taïi phía taây kinh thaønh Thaêng Long coù khu Giaûng Voõ laø nôi giaûng daïy, luyeän taäp cho caùc töôùng só vaø binh lính. Tuy nhieân, vuõ khí trang bò coøn thoâ sô: giaùo maùc, dao kieám, cung noû, maùy baén ñaù… Nhaø Lyù coù chính saùch ban thöôûng cho caùc quyù toäc toân thaát nhaèm ñoaøn keát trong hoaøng toäc. Môû hoäi theà Ñoàng coå haøng naêm ôû kinh ñoâ nhaèm cuûng coá loøng trung thaønh cuûa quan laïi. Nhaø Lyù coøn gaû caùc coâng chuùa vaø ban quan töôùc cho caùc tuø tröôûng daân toäc mieàn nuùi. Neáu coù yù taùch khoûi Ñaïi Vieät laø bò traán aùp. Vua thöôøng vi haønh tìm hieåu ñôøi soáng cuûa daân. Nguyeân phi YÛ Lan taïo neân khoâng khí taêng gia saûn xuaát vaø duøng haøng trong nöôùc (tröôùc heát laø hoaøng toäc vaø cung phi). Vieäc laøm naøy coù taùc duïng thu phuïc nhaân taâm vôùi hình aûnh Quan AÂm Nöõ. b) Nhaø Traàn xaây döïng vaø cuûng coá cheá ñoä quaân chuû quyù toäc Cuoái theá kyû XII – ñaàu theá kyû XIII, nhaø Lyù maát heát khaû naêng thoáng trò xaõ hoäi. Caàn phaûi coù moät taäp ñoaøn phong kieán khaùc thay theá ñeå oån ñònh tình hình, thuùc ñaåy söï tieán leân cuûa cheá ñoä quaân chuû trung öông taäp quyeàn. Nhaø Traàn thaønh laäp. Nhieäm vuï cuûa nhaø Traàn môùi leân laø phaûi giaûi quyeát tình traïng caùt cöù, oån ñònh tình hình xaõ hoäi, chaêm lo phaùt trieån kinh teá, vaên hoùa, giaùo duïc… Ñeán cuoái naêm 1229, nhöõng theá löïc caùt cöù cuoái cuøng bò tieâu dieät. Ñaát nöôùc trôû laïi thoáng nhaát. Nhaø Traàn taäp trung ñaåy maïnh cheá ñoä phong kieán tieán leân moät böôùc, cuûng coá nhaø nöôùc quaân chuû trung öông taäp quyeàn, cuûng coá quyeàn löïc toân thaát nhaø Traàn. Cuõng nhö thôøi Lyù, thôøi Traàn, ngöôøi trong nöôùc goïi quoác hieäu nöôùc ta laø Ñaïi Vieät, coøn caùc trieàu ñình Trung Hoa (Toáng, Nguyeân) goïi ta laø An Nam quoác vaø phong cho vua Traàn laøm An Nam Quoác vöông. Kinh ñoâ nöôùc ta ñaët taïi Thaêng Long. Naêm 1397, theo yù muoán cuûa Hoà Quyù Ly, Thuaän Toâng dôøi ñoâ veà An Toân (Thanh Hoùa) goïi laø Taây Ñoâ. Bieân giôùi phía baéc vaø phía taây ñöôïc giöõ vöõng tröôùc söï taán coâng vaø quaáy roái cuûa giaëc ngoaøi, ñaùnh baïi quaân xaâm löôïc Moâng – Nguyeân, buoäc Ai Lao phaûi thuaàn phuïc. Veà phía nam bôø coõi khoâng ngöøng ñöôïc môû roäng, nhaát laø naêm 1306, vua Traàn gaû coâng chuùa Huyeàn Traân cho Cheá Maân vaø nhaän laáy hai chaâu OÂ, Lyù. Naêm 1242, nhaø Traàn ñoåi 24 loä cuûa thôøi Lyù thaønh 12 loä. Döôùi loä coù phuû, chaâu huyeän vaø xaõ. Xaõ laø ñôn vò haønh chính caáp cô sôû. Ñaàu Traàn chöa coù huyeän maø toå chöùc theo kieåu lieân xaõ laø nhöõng xaõ gaàn 16
nhau coù ñieàu kieän kinh teá, ngaønh ngheà gioáng nhau. Cuoái thôøi Traàn, lieân xaõ ñöôïc thay baèng huyeän. Nhaø Traàn cho pheùp vöông haàu, toân thaát ñöôïc quyeàn laäp ñieàn trang, coù thaùi aáp vaø xaây döïng dinh thöï, phuû ñeä, coù löïc löôïng vuõ trang rieâng, khi coù vieäc phaûi vaøo chaàu vaø laøm vieäc ôû kinh sö. Cheá ñoä ñieàn trang – thaùi aáp phaùt trieån maïnh chöùng toû nhaø nöôùc quaân chuû do nhaø Traàn laäp neân vaãn coøn mang trong mình tính chaát phaân taùn chöù chöa mang tính chaát taäp trung trieät ñeå. Ñaây “thöïc chaát laø moät hình thöùc taûn quyeàn, thöøa nhaän cheá ñoä chuû ñoäng, töï quaûn cuûa töøng khu vöïc laõnh thoå, qua ñoù coù theå laøm gia taêng saûn xuaát trong nöôùc, taêng theâm söùc maïnh cho nhaø nöôùc trung öông, goùp phaàn taêng cöôøng löïc löôïng quaân söï, laøm cho vieäc choáng ngoaïi xaâm theâm thuaän lôïi hôn…”. Neùt ñoäc ñaùo trong cô cheá chính trò thôøi Traàn laø cheá ñoä Löôõng ñaàu ñaõ ñaït ñeán möùc hoaøn chænh. Cheá ñoä thaêng thöôûng, thaêng chöùc theo nieân haïn, phaåm phuïc, nghi tieát cho boä maùy quan laïi, cuõng nhö ñoái töôïng naøo thì ñöôïc caát nhaéc laøm quan vaø nhöõng ai thì laøm lính… ñaõ ñöôïc xaùc ñònh cuï theå. Toå chöùc nhaø nöôùc vaø caùc quy cheá haønh chính ñaõ ñöôïc quy ñònh khaù roõ raøng. Döôùi vua coù luïc boä Thöôïng thö ñöùng ñaàu. Caùc cô quan môùi ñöôïc ñaët ra thaønh nhöõng heä thoáng rieâng goïi laø: quaùn, caùc, saûnh, cuïc, vieän, ñaøi,… nhöõng cô quan chuyeân traùch veà vaên hoaù, giaùo duïc, y teá, tö phaùp, quoác phoøng,… ñaõ ñöôïc hình thaønh, ñaëc bieät laø Ngöï söû ñaøi – cô quan thuoäc trieàu ñình coù nhieäm vuï ñaøn haëc baùch quan; Haøn laâm vieän,… ñaõ ra ñôøi. Ngoaøi caùc quan chöùc nhö döôùi thôøi Lyù, nhaø Traàn ñaët theâm heä thoáng Tam Tö (Tö ñoà: phuï traùch vieäc ngoïai giao, vaên hoùa, leã nghi; Tö maõ: phuï traùch vieäc quoác phoøng, an ninh, tö phaùp; Tö khoâng: phuï traùch caùc vieäc khaùc), Töôùng quaân (töông ñöông vôùi Teå töôùng),… Beân caïnh ñoù vaãn giöõ laïi caùc quan chöùc phuï traùch toân giaùo nhö: Quoác sö, Taêng thoáng, Taêng thuïc, Taêng chính… Döôùi trung öông laø caùc loä, moãi loä coù An phuû söù vaø An phuû phoù söù ñöùng ñaàu, döôùi loä coù phuû, chaâu, huyeän. ÔÛ moãi phuû coù Traán phuû söù vaø Traán phuû phoù söù phuï traùch; ôû moãi chaâu coù chöùc Thoâng phaùn, Thieâm phaùn phuï traùch; ôû moãi huyeän coù quan Tri huyeän troâng coi. Ñôn vò haønh chính cô sôû laø xaõ. Caùc quan töø nguõ phaåm trôû leân ñöôïc sung chöùc Ñaïi tö xaõ, luïc phaåm trôû xuoáng sung chöùc Tieåu tö xaõ, coù nhieäm vuï quan heä tröïc tieáp vôùi daân chuùng. Vì Ñaïi tö xaõ, Tieåu tö xaõ troâng coi lieân xaõ 17
neân ôû moãi xaõ coøn coù xaõ quan cai trò goïi laø Xaõ chính, Xaõ söû hay Xaõ giaùm. Döôùi thôøi Traàn, quan laïi coù nhieàu nhöng vua quan raát thaân maät vôùi nhau. Nhöõng luùc coù lieân hoan vui veû, uoáng röôïu xong vua quan coù theå daét tay nhau muùa haùt, naèm nguû chung giöôøng, gaùc chaân leân nhau, khoâng giöõ leã pheùp nghieâm khaéc nhö caùc ñôøi khaùc. Vieäc tuyeån duïng nhaân taøi qua khoa cöû ngaøy moät quy cuû hôn. Daàn daàn caùc quan laïi Nho hoïc thay theá caùc taêng quan trong trieàu. Beân caïnh caùc khoa thi Thaùi hoïc sinh (caáp Tieán só sau naøy), Tam giaùo (Phaät, Nho, Laõo) ñeå tuyeån choïn nhöõng ngöôøi hieàn taøi boå duïng laøm quan, nhaø nöôùc coøn toå chöùc caùc kyø thi laïi vieân ñeå tuyeån thö laïi sung vaøo laøm vieäc ôû caùc cuïc, saûnh, vieän… Nhaø Traàn coøn söû duïng nhöõng ngöôøi hay chöõ (nho só) khoâng qua thi cöû ñeå duøng vaøo Trung thö saûnh hoaëc duøng ngöôøi bình daân vaøo laøm vieäc ôû maät vieän. Naêm 1236, vua Traàn Thaùi Toâng quy ñònh löông boång cho caùc quan vaên voõ ôû caáp trung öông vaø caùc ñòa phöông. Quyõ tieàn löông laáy töø nguoàn thueá caùc ñòa phöông noäp veà cuõng nhö caùc ñòa phöông töï chi traû. Ñeán naêm 1244, cheá ñoä löông boång moät laàn nöõa ñöôïc quy ñònh roõ raøng hôn. Sau khaùng chieán thaéng lôïi, quan laïi ñöôïc caáp ruoäng ñaát vaø löông boång. Heä thoáng phaùp luaät thôøi Traàn ñaõ coù nhöõng tieán boä ñaùng keå. Beân caïnh nhöõng chieáu, leänh, caùc vaên baûn ñôn haønh,… ñaõ coù tôùi naêm boä luaät, caên baûn ñieàu chænh caùc moái quan heä khaùc nhau trong xaõ hoäi. Noåi baät nhaát laø söï xuaát hieän cuûa ngaønh luaät haønh chính vôùi caùc boä luaät hoaøn chænh: Quoác trieàu thoâng cheá, Quoác trieàu thöôøng leã, Hoaøng trieàu ñaïi ñieån, Coâng vaên caùch thöùc,… Veà ngoaïi giao, ngay töø khi môùi thaønh laäp, ñaõ cho söù sang ñaët moái quan heä giao haûo vôùi nhaø Toáng vaø trieàu coáng theo leä cuõ. Tuy nhieân, vaãn giöõ ñöôïc tinh thaàn ñoäc laäp töï chuû trong quan heä vôùi nöôùc laùng gieàng vaø trong khu vöïc. Nhaø Traàn ñöùng tröôùc moät thaùch thöùc lôùn laø phaûi ñoái phoù möu ñoà baønh töôùng cuûa phong kieán Moâng – Nguyeân. Sau khaùng chieán choáng Moâng – Nguyeân thaéng lôïi, nhaø Traàn noái laïi söï hoaø hieáu giöõa hai nöôùc. Nhaø Traàn cöû nhieàu quan laïi am hieåu phong tuïc taäp quaùn cö daân thieåu soá leân vuøng bieân giôùi traán giöõ, caùc toân thaát tröïc tieáp naém giöõ caùc cöûa khaåu vaø cöûa bieån quan troïng, thöïc hieän moái quan heä thaân thieän vôùi moät soá quan laïi vaø tuø tröôûng Nguyeân ôû vuøng giaùp bieân. 18
Veà quaân ñoäi, nhaø Traàn raát quan taâm xaây döïng vaø cuûng coá löïc löôïng quaân ñoäi. Quaân ñoäi thôøi Traàn coù hai loaïi: caám quaân (coøn goïi laø noäi quaân, phuï traùch baûo veä an ninh cho kinh thaønh, quaân soá leân ñeán moät vaïn ngöôøi) vaø loä quaân (quaân ñòa phöông, coøn goïi laø ngoaïi quaân töùc quaân caùc loä ñöôïc tuyeån löïa trong soá thanh nieân trai traùng ôû caùc ñòa phöông). Quaân ñoäi nhaø Traàn goàm coù luïc quaân vaø thuûy quaân. Thöïc hieän chính saùch Nguï binh ö noâng. Caùc vöông haàu, quyù toäc toå chöùc löïc löôïng vuõ trang rieâng, khi höõu söï, phaûi tham gia chieán ñaáu theo söï ñieàu ñoäng cuûa nhaø nöôùc trung öông. Veà maët kyõ thuaät quaân söï: ñaït ñöôïc moät soá thaønh töïu quan troïng nhö söû duïng thuoác suùng, cheá hoûa phaùo, thuyeàn chieán… ñaëc bieät toång keát veà ngheä thuaät quaân söï cuûa nhaø chieán löôïc thieân taøi Traàn Quoác Tuaán. Boä Binh gia dieäu lyù yeáu löôïc (goïi taét laø Binh thö yeáu löôïc) vaø saùch Vaïn Kieáp toâng bí truyeàn thö (goi taét laø Vaïn Kieáp binh thö) vöøa laø taøi lieäu ñeå huaán luyeän binh phaùp cho töôùng só, ñoàng thôøi laø hai coâng trình khoa hoïc nghieân cöùu vaø toång keát kinh nghieäm chieán ñaáu choáng ngoaïi xaâm cuûa daân toäc, trình baøy nhöõng tö töôûng quaân söï quan troïng. Cô cheá quaân chuû taäp trung phaùt trieån cao hôn haún so vôùi nhaø Lyù veà nhieàu maët, caû quy moâ laãn trình ñoä quaûn lyù. Nhaø Traàn tuyeån duïng, toå chöùc ñaøo taïo, huaán luyeän, söû duïng taàng lôùp quan laïi nho só. Trong boä maùy nhaø nöôùc coù söï phaân coâng, phaân caáp khaù roõ raøng, ñaõ coù söï chuyeân moân hoùa giöõa caùc toå chöùc cô quan, caùc chöùc saéc quan laïi… Ñeå taäp trung moïi quyeàn haønh veà tay doøng hoï mình, nhaø Traàn ñaõ giao caùc chöùc quan quan troïng trong trieàu cho caùc vöông haàu naém giöõ. ÔÛ ñòa phöông, phaân phong cho moät soá vöông haàu traán trò nhöõng vuøng troïng yeáu. Coù theå noùi, boä maùy nhaø nöôùc thôøi Traàn ñöôïc xaây döïng thaønh moät heä thoáng hoaøn chænh töø trung öông ñeán ñòa phöông. Löôõng ñaàu cheá ñöôïc thöïc hieän gaàn nhö thoáng nhaát, ngaøy caøng hoaøn chænh; heä thoáng phaùp luaät phong phuù vaø chaët cheõ hôn; tính chaát quan lieâu trong boä maùy chính quyeàn ngaøy ñöôïc gia taêng, cheá ñoä löông boång cuï theå; khoa cöû ngaøy caøng quy cuû hôn. c) Nhaø Hoà xaây döïng chính quyeàn laáy Nho giaùo laøm neàn taûng tö töôûng Cuoái theá kyû XIV, nhaø Traàn suy yeáu, taïo ñieàu kieän cho Hoà Quyù Ly töøng böôùc naém giöõ nhöõng chöùc vuï troïng yeáu trong trieàu ñình vaø coù ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå thöïc hieän nhieàu bieän phaùp caûi caùch töø cuoái theá kyû XIV, roài tieáp tuïc cuoäc caûi caùch sau khi laät ñoå nhaø Traàn vaøo naêm 1400. 19
Naêm 1395, Quyù Ly ñöôïc phong Nhaäp noäi phuï chính Thaùi sö bình chöông quaân quoác troïng söï, töôùc Tuyeân trung veä quoác ñaïi vöông. Quyeàn haønh haàu nhö naém heát trong tay Hoà Quyù Ly. Ñeå chuaån bò cho cuoäc khaùng chieán choáng xaâm laêng töø phía Baéc vaø toan tính cho vieäc thaønh laäp vöông trieàu môùi, naêm 1397 Hoà Quyù Ly cho xaây kinh ñoâ môùi ôû An Toân (Vónh Loäc – Thanh Hoaù) roài sau ñoù baét vua Traàn Thuaän Toâng (con reå cuûa Hoà Quyù Ly) chuyeån vaøo ñaây. Naêm 1398, eùp vua laøm leã nhöôøng ngoâi cho con laø Thieáu Ñeá (3 tuoåi) ñeå xuaát gia. Naêm 1399, oâng sai ngöôøi thaét coå gieát cheát Thuaän Toâng. Thaùng ba naêm Canh Thìn (1400), Hoà Quyù Ly böùc vua Thieáu Ñeá (chaùu ngoaïi cuûa Hoà Quyù Ly) phaûi nhöôøng ngoâi roài töï laäp laøm vua, ñaët nieân hieäu laø Thaùnh Nguyeân, laáy laïi hoï Hoà (töø hoï Leâ) vaø ñoåi quoác hieäu laø Ñaïi Ngu (An vui lôùn), thaønh laäp trieàu ñaïi nhaø Hoà. Trong 30 naêm laøm quan döôùi trieàu Traàn vaø nhöõng naêm taïo döïng nhaø Hoà, Quyù Ly ñaõ tieán haønh nhieàu caûi caùch kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi, giaùo duïc coù yù nghóa tieán boä, song chöa ñöa laïi keát quaû nhieàu. Veà maët ñoái ngoaïi, nhaø Hoà ba laàn tieán ñaùnh Champa, chieám theâm ñaát Chieâm Ñoäng (nam Quaûng Nam), Coå Luõy (baéc Quaûng Ngaõi), sau ñoù chia Chieâm Ñoäng laøm hai chaâu Thaêng vaø Hoa, chia Coå Luõy thaønh hai chaâu Tö vaø Nghóa. Nhaø Hoà cuõng ra söùc chuaån bò löïc löôïng ñeå choáng xaâm löôïc phöông Baéc, nhöng caùc chính saùch cuûa trieàu Hoà, veà khaùch quan ñaõ laøm cho vöông trieàu naøy maát khaû naêng laõnh ñaïo moät cuoäc khaùng chieán thaéng lôïi. Naêm 1406, nhaø Minh tieán ñaùnh nöôùc ta. Cuoäc khaùng chieán do nhaø Hoà laõnh ñaïo bò thaát baïi nhanh choùng. Thaùng 6 naêm 1407, Hoà Quyù Ly cuøng vôùi nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo cuûa trieàu Hoà rôi vaøo tay giaëc. 3. Moâ hình nhaø nöôùc taäp quyeàn quan lieâu thôøi Leâ sô (theá kyû XV); nhaø nöôùc löôõng ñaàu thôøi Leâ – Maïc, Leâ – Trònh, Trònh – Nguyeãn (theá kyû XVI – cuoái theá kyû XVIII) a) Nhaø Leâ sô xaây döïng vaø hoaøn thieän moâ hình nhaø nöôùc taäp quyeàn quan lieâu (theá kyû XV) Leâ Lôïi leân ngoâi hoaøng ñeá, khoâi phuïc laïi quoác hieäu Ñaïi Vieät. Chính quyeàn quaân chuû trung öông taäp quyeàn ñöôïc xaây döïng ñaày ñuû daàn, ñeán thôøi Leâ Thaùnh Toâng thì hoaøn thieän. Ñöùng ñaàu trieàu ñình laø vua. Ñeå taäp trung quyeàn löïc vaøo nhaø vua, Leâ Thaùnh Toâng baõi boû moät soá chöùc vuï cao caáp nhaát nhö teå töôùng, ñaïi toång quaûn, haønh khieån. Vua tröïc tieáp naém moïi quyeàn haønh, keå caû toång chæ huy quaân ñoäi. Giuùp vieäc 20
cho vua coù caùc quan ñaïi thaàn. ÔÛ trieàu ñình coù 6 boä (Binh, Hình, Leã, Laïi, Hoä, Coâng); giuùp vieäc cho 6 boä coù 6 töï, 6 khoa giaùm saùt coâng vieäc ôû 6 boä. Ngoaøi ra coøn coù moät soá quan chuyeân moân. ÔÛ ñòa phöông, thôøi Leâ Thaùi Toå, Leâ Nhaân Toâng, caû nöôùc chia laøm 5 ñaïo. Döôùi ñaïo laø phuû, huyeän (mieàn nuùi laø chaâu), xaõ. Ñeán thôøi Thaùnh Toâng, ñoåi thaønh 13 ñaïo thöøa tuyeân, döôùi ñaïo thöøa tuyeân coù phuû, chaâu, huyeän, xaõ. Toå chöùc quaân ñoäi: Cheá ñoä “ngöï binh ö noâng” tieáp tuïc ñöôïc thöïc hieän. Quaân ñoäi coù hai boä phaän, ôû trieàu ñình vaø ôû ñòa phöông. Coù caùc binh chuûng: Boä, Thuyû, Töôïng, Kî binh. Vuõ khí coù ñao, kieám, giaùo, maùc, cung teân, hoûa ñoàng,… Haøng naêm, quaân lính ñöôïc luyeän taäp voõ ngheä, chieán traän. Vuøng bieân giôùi ñeàu coù boá trí quaân ñoäi maïnh canh phoøng vaø baûo veä. Döôùi caùc thôøi vua Thaùi Toå, Thaùi Toâng, Nhaân Toâng, phaùp luaät ñaõ ñöôïc chuù yù xaây döïng. Leâ Thaùnh Toâng cho bieân soaïn vaø ban haønh boä Leâ trieàu hình luaät (thöôøng goïi laø Luaät Hoàng Ñöùc). Trong xaõ hoäi coù hai giai caáp chính laø ñòa chuû phong kieán vaø noâng daân.Ñòa chuû phong kieán goàm vua, quan, ñòa chuû; noâng daân chieám tuyeät ñaïi ña soá nhaân daân, soáng chuû yeáu ôû vuøng noâng thoân. Hoï coù raát ít hoaëc khoâng coù ruoäng ñaát, phaûi caøy thueâ ruoäng ñaát coâng, noäp toâ, thueá, ñi phu dòch cho nhaø nöôùc (ñi lính, ñi phu,…) hoaëc phaûi caáy ruoäng thueâ cuûa ñòa chuû, quan laïi vaø phaûi noäp moät phaàn hoa lôïi (toâ) cho chuû ruoäng. Taàng lôùp thò daân, thöông nhaân, thôï thuû coâng ngaøy caøng ñoâng hôn, hoï phaûi noäp thueá cho nhaø nöôùc vaø khoâng ñöôïc xaõ hoäi phong kieán coi troïng. Noâ tyø laø taàng lôùp thaáp keùm nhaát trong xaõ hoäi, bao goàm caû ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa vaø daân toäc ít ngöôøi. Nhaø nöôùc Leâ sô haïn cheá vieäc nuoâi hoaëc noâ tyø. Soá löôïng noâ tyø trong xaõ hoäi giaûm daàn vaø bò xoaù boû. Nhaø Leâ kieän toaøn boä maùy nhaø nöôùc quaân chuû taäp trung, mang tính chaát quan lieâu chuyeân cheá. Ñeán ñôøi Leâ Thaùnh Toâng (1460 – 1497), noù ñaït ñeán ñænh cao, trôû thaønh moät nhaø nöôùc toaøn trò, cöïc quyeàn. Ñaây laø moät böôùc ngoaët lòch söû, moät söï chuyeån bieán moâ hình, töø neàn quaân chuû quyù toäc thôøi Lyù – Traàn mang ñaäm tính Phaät giaùo maøu saéc Ñoâng Nam AÙ sang moät neàn quaân chuû quan lieâu Nho giaùo Ñoâng AÙ. Trong thieát cheá quaân chuû tuyeät ñoái thôøi Leâ sô, vai troø cuûa nhaø vua laø “con trôøi”, ngöôøi giöõ meänh trôøi, thay trôøi trò daân (“Thuaän Thieân thöøa vaän”, “Ñaïi Thieân haønh hoùa”). Leâ Thaùnh Toâng baõi boû 21