Luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục: Xây dựng và sử dụng bài tập tình huống để dạy sinh học 10 Trung học phổ thông

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:266

Thêm vào BST

Báo xấu

113
lượt xem 26
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án trên cơ sở đề xuất quy trình xây dựng bài tập tình huống (BTTH), xây dựng một hệ thống BTTH Sinh học 10 và tổ chức dạy học bằng BTTH để nâng cao chất lượng học cho học sinh ở trường trung học phổ thông (THPT).

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục: Xây dựng và sử dụng bài tập tình huống để dạy sinh học 10 Trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI  PHAN THỊ THU HIỀN XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP TÌNH HUỐNG ĐỂ DẠY SINH HỌC 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2015
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI  PHAN THỊ THU HIỀN XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP TÌNH HUỐNG ĐỂ DẠY SINH HỌC 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học Sinh học Mã số: 62.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. Lê Đình Trung HÀ NỘI - 2015
i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả trình bày trong luận án là trung thực và chưa được các tác giả công bố trong bất kì công trình nào. Các trích dẫn về bảng biểu, kết quả nghiên cứu của những tác giả khác; tài liệu tham khảo trong luận án đều có nguồn gốc rõ ràng và theo đúng quy định. Hà Nội, ngày tháng năm 2015 TÁC GIẢ LUẬN ÁN Phan Thị Thu Hiền
ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn Thầy PGS.TS. Lê Đình Trung - người đã tận tình giúp đỡ và hướng dẫn tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thiện luận án này. Tôi xin trân trọng cảm ơn Quý Thầy Cô là Giáo sư, Phó giáo sư, Tiến sĩ trong Hội đồng các cấp đã đọc và góp ý cho luận án của tôi. Tôi xin chân thành cảm ơn Quý Thầy Cô của Trường, Phòng Khoa học Công nghệ, Phòng Sau đại học, Khoa Sinh học, bộ môn Lí luận và phương pháp dạy học Sinh học - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội và Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi thực hiện luận án này. Qua đây, tôi cũng xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến gia đình, người thân và bạn bè đã giúp đỡ tôi trong suốt thời gian thực hiện luận án này. Hà Nội, ngày tháng năm 2015 TÁC GIẢ LUẬN ÁN Phan Thị Thu Hiền
iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Xin đọc là 1 BTTH Bài tập tình huống 2 ĐC Đối chứng 3 GV Giáo viên 4 HS Học sinh 5 MĐ Mức độ 6 MT Mục tiêu 7 ND Nội dung 8 NTBS Nguyên tắc bổ sung 9 PP Phương pháp 10 PPDH Phương pháp dạy học 11 SGK Sách giáo khoa 12 SL Số lượng 13 STT Số thứ tự 14 THCVĐ Tình huống có vấn đề 15 THPT Trung học phổ thông 16 TN Thực nghiệm 17 VSV Vi sinh vật
iv MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 1. Lí do chọn đề tài.............................................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................ 2 3. Giả thuyết khoa học......................................................................................... 2 4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu ................................................................. 2 4.1. Khách thể nghiên cứu ............................................................................... 2 4.2. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................... 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 2 6. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 3 6.1. Nghiên cứu lí thuyết ................................................................................ 3 6.2. Điều tra thực trạng................................................................................... 3 6.3. Phương pháp chuyên gia ......................................................................... 3 6.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ......................................................... 3 6.5. Phương pháp thống kê toán học............................................................... 4 7. Những đóng góp mới của luận án .................................................................... 5 8. Giới hạn nghiên cứu ........................................................................................ 6 9. Cấu trúc của luận án ........................................................................................ 6 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BTTH TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 10 .............................. 7 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ....................................................................... 7 1.1.1. Xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập trong dạy học .............................. 7 1.1.1.1. Xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập trong dạy học trên thế giới ... 7 1.1.1.2. Tình hình nghiên cứu và sử dụng CH, BT trong dạy học ở VN....... 9 1.1.2. Xây dựng và sử dụng BTTH trong dạy học ......................................... 12 1.1.2.1. Xây dựng và sử dụng BTTH trong dạy học trên thế giới .............. 12 1.1.2.2. Xây dựng và sử dụng BTTH trong dạy học ở Việt Nam ............... 15
v 1.2. Cơ sở lí luận ............................................................................................... 19 1.2.1. Bài tập tình huống ............................................................................... 19 1.2.1.1. Bài tập .......................................................................................... 19 1.2.1.2. Tình huống có vấn đề ................................................................... 20 1.2.1.3. BTTH trong dạy học .................................................................... 22 1.2.1.4. Vai trò của BTTH trong dạy học .................................................. 25 1.2.2. Phương pháp dạy học bằng BTTH....................................................... 27 1.2.2.1. Khái niệm phương pháp dạy học .................................................. 27 1.2.2.2. Các phương pháp dạy học tích cực ............................................... 28 1.2.2.3. Phương pháp dạy học bằng BTTH................................................ 29 1.3. Cơ sở thực tiễn ........................................................................................... 36 1.3.1. Điều tra sự hứng thú và ý thức học tập môn Sinh học 10 của HS ......... 36 1.3.2. Điều tra việc nhận thức và vận dụng dạy học bằng BTTH của GV ...... 38 Chương 2. XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BTTH TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 10 - THPT ................................................................................................. 45 2.1. Phân tích ND Sinh học 10 THPT làm cơ sở xây dựng các BTTH ............... 45 2.2. Xây dựng BTTH trong chương trình Sinh học 10 - THPT để dạy học ........ 49 2.2.1. Quy trình xây dựng BTTH để dạy học Sinh học 10 - THPT ................ 49 2.2.1.1. Các nguyên tắc xây dựng BTTH để dạy học Sinh học 10 - THPT 49 2.2.1.2. Quy trình xây dựng BTTH để dạy học Sinh học 10 - THPT ......... 53 2.2.2. Hệ thống các BTTH trong chương trình Sinh học 10 - THPT .............. 57 2.2.2.1. Phân loại các BTTH trong chương trình Sinh học 10 - THPT....... 57 2.2.2.2. Số lượng BTTH trong chương trình Sinh học 10 - THPT đã xây dựng để dạy học........................................................................................ 62 2.3. Sử dụng BTTH trong dạy học Sinh học 10 - THPT .................................... 63 2.3.1. Quy trình sử dụng BTTH vào dạy học ................................................. 63 2.3.1.1. Các nguyên tắc sử dụng BTTH vào dạy học ................................. 63 2.3.1.2. Quy trình dạy học bằng BTTH ..................................................... 67 2.3.2. Các mức độ dạy học Sinh học 10 - THPT bằng BTTH ........................ 69
vi 2.3.3. Các biện pháp sử dụng BTTH để tổ chức dạy học Sinh học 10 ............ 73 2.3.3.1. Sử dụng BTTH trong phương pháp thuyết trình ........................... 73 2.3.3.2. Sử dụng BTTH trong phương pháp hỏi đáp .................................. 74 2.3.3.3. Sử dụng BTTH để tăng cường làm việc cá nhân theo hướng tự học, tự nghiên cứu ............................................................................... 77 2.3.3.4. Sử dụng BTTH trong phương pháp thảo luận nhóm ..................... 80 2.3.4. Sử dụng BTTH để xây dựng các bài lên lớp trong dạy học Sinh học 10 - THPT ................................................................................................. 84 2.3.5. Đánh giá các kĩ năng đạt được của HS qua dạy học bằng BTTH ....... 100 2.3.5.1. Nguyên tắc xây dựng các tiêu chí để đánh giá mức độ thành thạo các kĩ năng học của HS bằng BTTH ........................................... 100 2.3.5.2. Các tiêu chí được xây dựng để xác định mức độ thành thạo các kĩ năng học bằng BTTH ................................................................. 101 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................................. 105 3.1. Mục đích thực nghiệm .............................................................................. 105 3.2. Nội dung thực nghiệm .............................................................................. 105 3.3. Phương pháp thực nghiệm ........................................................................ 106 3.3.1. Chọn trường, lớp thực nghiệm............................................................. 106 3.3.2. Bố trí thực nghiệm .............................................................................. 107 3.4. Kết quả thực nghiệm sư phạm và biện luận .............................................. 107 3.4.1. Kết quả phần kiểm tra trình độ lĩnh hội kiến thức của HS.................... 107 3.4.1.1. Phân tích định lượng .................................................................. 107 3.4.1.2. Phân tích định tính ..................................................................... 110 3.4.2. Kết quả bước đầu ĐG các kĩ năng đạt được từ việc học bằng BTTH của HS ...................................................................................................... 125 3.4.3. Tác động sư phạm của việc dạy học bằng BTTH đối với thái độ học tập của HS .............................................................................................. 128 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ............................................................................. 132 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ..................................................... 134
vii TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 135 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG STT Số hiệu Nội dung Trang 1 Bảng 1.1. Kết quả điều tra về mong muốn học tập môn Sinh 36 học 10 của HS 2 Bảng 1.2. Kết quả điều tra về ý thức học tập môn Sinh học 10 37 của HS 3 Bảng 1.3 Kết quả điều tra vận dụng các phương pháp dạy học 39 của GV ở Trường THPT 4 Bảng 2.1 Nội dung được chúng tôi xây dựng BTTH trong 47 chương trình Sinh học 10 5 Bảng 2.2 Số lượng các BTTH trong từng bài thuộc môn Sinh 62 học 10 đã được xây dựng 6 Bảng 2.3 Các mức độ dạy học bằng BTTH cho từng bài trong 71 Sinh học 10 7 Bảng 2.4. Đánh giá các kĩ năng đạt được của HS qua dạy học 102 bằng BTTH 8 Bảng 3.1 Cấu trúc các bài lí thuyết trong chương trình Sinh 105 học 10 9 Bảng 3.2 Phân phối tần suất điểm của nhóm lớp TN và ĐC 108 tổng hợp 8 bài kiểm tra 10 Bảng 3.3 Phân phối điểm tần suất lũy tích của nhóm lớp TN và 108 ĐC tổng hợp 8 bài kiểm tra 11 Bảng 3.4 Phân loại theo học lực của nhóm lớp TN và ĐC tổng 109 hợp 8 bài kiểm tra 12 Bảng 3.5 Các tham số đặc trưng của nhóm lớp TN và ĐC tổng 109 hợp 8 bài kiểm tra 13 Bảng 3.6. Kết quả đánh giá các kĩ năng có được từ việc học 125 bằng BTTH của HS 14 Bảng 3.7 Kết quả thăm dò ý kiến của HS sau khi dạy HS học 128 10 bằng BTTH
viii DANH MỤC CÁC HÌNH STT Số hiệu Nội dung Trang 1 Hình 2.1 Sơ đồ quy trình xây dựng BTTH 53 2 Hình 2.2 Sơ đồ tam giác sư phạm 64 3 Hình 2.3 Sơ đồ quy trình dạy học bằng BTTH 67 4 Hình 3.1 Đồ thị đường lũy tích của nhóm lớp TN và ĐC tổng 108 hợp 8 lần kiểm tra
1 MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Đổi mới giáo dục và đào tạo theo hướng phát huy tính tích cực học tập của học sinh (HS) là yêu cầu của thời đại, đồng thời là yêu cầu cấp bách cho sự nghiệp phát triển kinh tế xã hội của đất nước. Đổi mới và hiện đại hóa phương pháp giáo dục theo hướng chuyển từ việc truyền đạt tri thức thụ động, thầy giảng, trò ghi chép sang hướng dẫn người học chủ động tư duy trong quá trình tiếp cận tri thức; dạy cho người học phương pháp tự học, tự thu nhận thông tin một cách hệ thống và có tư duy phân tích, tổng hợp, phát triển được năng lực của mỗi cá nhân; tăng cường tính chủ động, tính tự chủ của HS trong quá trình học tập, hoạt động tự quản trong nhà trường và tham gia các hoạt động xã hội là một vấn đề cấp bách của giáo dục trong thời đại bùng nổ thông tin hiện nay. Kiến thức sinh học ngày càng phát triển nhanh chóng, đặc biệt là sự phát triển của công nghệ sinh học và ứng dụng của công nghệ sinh học vào thực tiễn. Vì vậy, việc rèn luyện năng lực tự học cho HS là rất cần thiết. Một trong những biện pháp có thể giải quyết tốt nhiệm vụ nêu trên là sử dụng bài tập tình huống (BTTH) để giảng dạy kiến thức. BTTH được sử dụng trong tất cả các khâu của quá trình dạy học, từ khâu nghiên cứu tài liệu mới, củng cố hoàn thiện cho đến kiểm tra đánh giá kiến thức của HS. Sử dụng BTTH trong dạy học còn rèn luyện cho HS những thao tác tư duy đặc biệt là thao tác phân tích, tổng hợp, khái quát hóa, trừu tượng hóa, vận dụng các kiến thức đó vào đời sống và thực tiễn sản xuất. Dạy học theo phương pháp sử dụng BTTH giúp cho HS có thể lĩnh hội tri thức vững vàng hơn, tạo hứng thú học tập tốt hơn. Sử dụng BTTH là biện pháp quan trọng để tổ chức HS tự lực nghiên cứu sách giáo khoa (SGK) gắn việc học với thực hành lí thuyết đã học vào giải quyết các tình huống đặt ra. Mặt khác, thực tế dạy học Sinh học 10 ở trường phổ thông hiện nay vẫn còn mang nặng tính chất thông báo, tái hiện. Đồng thời do nhu cầu và động cơ học tập của HS đối với môn Sinh học 10 chưa đúng đắn, nên HS học tập một cách thụ động, gò ép. Do đó, giáo viên (GV) cần phải có phương pháp dạy học (PPDH) tích cực
2 hơn, đặt HS trước mỗi BTTH để các em chủ động tham gia vào hoạt động học tập có hiệu quả hơn. Qua tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy: dạy học bằng BTTH đã được nghiên cứu và vận dụng nhiều đối với các môn học khác, riêng đối với môn Sinh học 10 vẫn đang còn hạn chế và cần được quan tâm nhiều hơn. Với những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài: “Xây dựng và sử dụng bài tập tình huống để dạy sinh học 10 THPT” cho nghiên cứu luận án. 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU Trên cơ sở đề xuất quy trình xây dựng BTTH, xây dựng một hệ thống BTTH Sinh học 10 và tổ chức dạy học bằng BTTH để nâng cao chất lượng học cho HS ở trường trung học phổ thông (THPT). 3. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Nếu xây dựng được các BTTH trong nội dung Sinh học 10 – THPT và có biện pháp sử dụng vào quá trình dạy học phù hợp thì sẽ góp phần nâng cao chất lượng học tập bộ môn Sinh học 10 - THPT cho HS. 4. KHÁCH THỂ VÀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU 4.1. Khách thể nghiên cứu Lí luận và phương pháp dạy học Sinh học 10 ở trường THPT. 4.2. Đối tượng nghiên cứu Lí thuyết tình huống, BTTH và sự vận dụng BTTH vào dạy học Sinh học 10 ở trường THPT. 5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 5.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu và sử dụng BTTH vào dạy học trên thế giới và Việt Nam. 5.2. Nghiên cứu bản chất, vai trò, ý nghĩa, các khái niệm liên quan đến BTTH trong dạy học Sinh học ở trường THPT. 5.3. Điều tra thực trạng về sự hiểu biết và việc sử dụng phương pháp dạy học, đặc biệt là việc sử dụng BTTH trong dạy học Sinh học 10 của GV ở trường THPT.
3 5.4. Phân tích logic nội dung kiến thức cơ bản của Sinh học 10 để làm cơ sở cho việc xây dựng các BTTH. 5.5. Đề xuất nguyên tắc, quy trình xây dựng BTTH và vận dụng nó vào xây dựng các BTTH trong nội dung Sinh học 10. 5.6. Xây dựng nguyên tắc và quy trình sử dụng BTTH trong dạy học Sinh học 10 vào quá trình dạy học, đặc biệt trong khâu nghiên cứu tài liệu mới. 5.7. Thiết kế các giáo án bài lên lớp dạy học Sinh học 10 ở trường THPT theo hướng sử dụng BTTH. 5.8. Thực nghiệm sư phạm để kiểm tra giả thuyết khoa học của đề tài. 6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 6.1. Nghiên cứu lí thuyết - Nghiên cứu các văn bản của Đảng, Nhà nước liên quan đến đổi mới cách dạy và học hiện nay theo hướng tích cực hóa hoạt động học của HS. - Nghiên cứu cơ sở lí luận và phương pháp dạy học Sinh học, vai trò của bài tập và BTTH trong dạy học nói chung và dạy học Sinh học nói riêng. - Nghiên cứu các nội dung tri thức lí thuyết và thực tiễn liên quan đến nội dung kiến thức Sinh học 10 để xây dựng các BTTH. 6.2. Điều tra thực trạng Điều tra thực trạng dạy học Sinh học 10 ở trường THPT bằng bộ câu hỏi trên đối tượng HS và GV dạy Sinh học liên quan tới nội dung nghiên cứu. 6.3. Phương pháp chuyên gia Trao đổi, xin ý kiến của các nhà nghiên cứu, chuyên gia về đánh giá chất lượng quy trình xây dựng, sử dụng, các BTTH, các tiêu chí đánh giá kĩ năng phát hiện và giải quyết BTTH. 6.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Thực nghiệm song song, trong đó nhóm đối chứng (ĐC) và nhóm thực nghiệm (TN) trên cùng một số GV và HS có cùng đặc điểm về năng lực, kết quả học tập.
4 6.5. Phương pháp thống kê toán học Các bài kiểm tra ở cả nhóm lớp TN và ĐC đều chấm cùng biểu điểm theo thang điểm 10. Các kết quả của đề tài được xử lí bằng thống kê toán học phần mềm Microsoft office và Excel 2013 như sau: - Lập bảng phân phối TN và bảng phân phối tần suất điểm kiểm tra. - Tính các tham số theo các công thức sau: Điểm trung bình ( ) là tham số xác định giá trị trung bình các điểm số của HS. 1 = Trong đó: n: tổng số bài kiểm tra; xi: điểm số theo thang điểm 10; ni: số bài kiểm tra có điểm số xi. Phương sai (S2): Đặc trưng cho sự sai biệt của một số liệu trong kết quả nghiên cứu. Phương sai càng lớn thì sai biệt càng nhiều. 1 = ( − ) Độ lệch chuẩn (S): Khi có hai giá trị trung bình như nhau thì phải dựa vào đại lượng phân tán xung quanh giá trị trung bình cộng ít hay nhiều để đánh giá sự phân tán đó mô tả bằng độ lệch chuẩn. 1 = ( − ) Sai số trung bình cộng (m): Có thể hiểu là trung bình phân tán của các giá trị kết quả nghiên cứu, được tính theo công thức sau: = √ Hệ số biến thiên Cv (%): Khi có 2 số trung bình cộng khác nhau, độ lệch chuẩn khác nhau thì phải xét hệ số biến thiên. Nếu hệ số biến thiên càng nhỏ thì độ tin cậy càng cao.
5 = . 100% Trong đó: - Cv: 0 – 10% dao động nhỏ, tin cậy lớn; - Cv: 10 – 30% dao động trung bình, độ tin cậy trung bình; - Cv: 30 – 100% dao động lớn, độ tin cậy nhỏ. Độ tin cậy (td): Độ tin cậy sai khác giữa 2 giá trị trung bình phản ánh kết quả của 2 phương án TN và ĐC. ( − Đ ) = Với: Đ = + Đ XTN, XĐC: Điểm số trung bình của phương án TN và ĐC. Tra td từ bảng phân phối Student (với α = 0,05) để tìm ra xác suất đáng tin cậy của tα. Nếu td > tα thì sai khác giữa X TNv X ĐC là có ý nghĩa. Biểu diễn kết quả TN theo phân phối tần suất bằng đồ thị. 7. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN 7.1. Góp phần hệ thống hóa cơ sở lí luận về bản chất, vai trò và ý nghĩa của BTTH trong dạy học nói chung và trong dạy học Sinh học nói riêng để vận dụng vào quá trình dạy học Sinh học 10. 7.2. Điều tra thực trạng về khả năng nhận thức của GV về BTTH và mức độ sử dụng BTTH trong dạy học Sinh học nói chung và Sinh học 10 nói riêng, qua đó đã xác định được các nguyên nhân gây ra thực trạng. 7.3. Đề xuất được nguyên tắc, quy trình xây dựng BTTH và xây dựng được hệ thống BTTH gồm 67 BTTH để dạy học các kiến thức Sinh học 10. 7.4. Xác định được nguyên tắc và quy trình dạy học bằng BTTH trong dạy học Sinh học 10.
6 7.5. Bước đầu xây dựng được các tiêu chí để đánh giá các kĩ năng phát hiện, giải quyết các tình huống đặt ra trong BTTH của HS trong dạy học Sinh học 10. 8. GIỚI HẠN NGHIÊN CỨU Đề tài tập trung nghiên cứu xây dựng và sử dụng BTTH trong dạy học ở khâu nghiên cứu tài liệu mới thuộc các nội dung kiến thức Sinh học 10. 9. CẤU TRÚC CỦA LUẬN ÁN Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, luận án gồm 3 chương: Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xây dựng và sử dụng BTTH trong dạy học Sinh học 10 Chương 2. Xây dựng và sử dụng BTTH trong dạy học Sinh học 10 Chương 3. Thực nghiệm sư phạm
7 Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BTTH TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 10 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập trong dạy học 1.1.1.1. Xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập trong dạy học trên thế giới Trên thế giới, từ lâu người ta đã quan tâm đến việc dạy học bằng câu hỏi, bài tập. Ở một số nước phương Tây như: Pháp, Mĩ… đã xuất hiện nhiều tài liệu về lí luận dạy học theo hướng khuyến khích tăng cường sử dụng câu hỏi, bài tập để rèn luyện tính chủ động, tích cực của HS từ bậc tiểu học lên trung học. Ở một số nước Đông Âu, đặc biệt ở Liên Xô (cũ), đã có nhiều tài liệu của các tác giả đề cập đến mục đích, nội dung và phương pháp thiết kế sử dụng cũng như vai trò, giá trị của câu hỏi, bài tập trong dạy học như: Socolovskaia (1971), Abramova, Gophman, Kadosnhicov, Laixeva, Karlinxki (1975, 1979). Các tác giả đã nêu lên những quan điểm về bản chất, ý nghĩa của câu hỏi, bài tập trong dạy học. Hệ thống câu hỏi, bài tập mà các tác giả thiết kế đã góp phần cải tiến PPDH lúc bấy giờ theo hướng phát huy tính tích cực hoạt động nhận thức của HS trong các nhà trường ở Liên Xô (cũ). Một trong những hướng nghiên cứu có liên quan đến việc xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập trong dạy học những môn học ở trường phổ thông phải kể đến hướng xây dựng và sử dụng câu hỏi bài tập như một phương tiện, một phương pháp dạy học của các tác giả nói trên. Mục đích của nghiên cứu câu hỏi, bài tập phương pháp là xác định hệ thống các dạng câu hỏi, bài tập cho phép hình thành kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo về PPDH trong quá trình điều khiển hoạt động nhận thức ở HS phổ thông. Từ các khó khăn gặp phải của sinh viên sư phạm và GV trong khi soạn bài lên lớp, tổ chức công tác độc lập cho HS, đặc biệt là xây dựng những câu hỏi, bài tập tạo tình huống có vấn đề (THCVĐ), tổ chức quá trình giải quyết vấn đề cho HS, các tác giả đã biên soạn các tài liệu hướng dẫn dạy học môn học, các giáo trình rèn luyện nghiệp vụ cho các trường sư phạm.
8 Bài tập thực hành phương pháp được biên soạn hướng vào rèn luyện cho GV kĩ thuật xây dựng, sử dụng câu hỏi, bài tập để tổ chức bài học bộ môn. Quy trình tổ chức rèn luyện những kĩ năng đó thông qua các bài tập phương pháp là: - GV đặt các bài tập phương pháp. - Tổ chức thảo luận, phân tích về kiến thức cơ bản, giá trị giáo dục, giáo dưỡng của kiến thức đó; - Sinh viên, GV thực hiện bài tập yêu cầu xác định kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo cần hình thành cho HS khi dạy một bài cụ thể ở SGK, chẩn đoán những khó khăn mà HS có thể gặp phải khi học kiến thức đó và xác định cách tổ chức để HS vượt qua khó khăn đó. - Thiết kế và nêu phương án sử dụng câu hỏi, bài tập để tổ chức quá trình dạy học đạt được các yêu cầu trên. Bài tập phương pháp là một dạng của bài tập rèn luyện kĩ năng xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập cho sinh viên và GV trong quá trình tổ chức dạy học, là một trong những định hướng tốt giúp luận án có cơ sở xác định quy trình xây dựng và sử dụng câu hỏi, bài tập trong dạy học các môn học ở trường phổ thông. Tác giả Êxipôp B. P. (1971) chỉ ra bài tập ở nhà có ý nghĩa rất to lớn vì nó thể hiện tính “độc lập” của HS, đồng thời “giúp trang bị cho các em những kĩ năng độc lập, thúc đẩy việc tự học của HS, nó đòi hỏi GV phải hướng dẫn và kiểm tra đúng đắn, kịp thời” [22]. Bài tập về nhà buộc HS không những phải đọc mà còn phải suy nghĩ, tìm tòi sáng tạo, chúng làm cho đời sống trí tuệ của HS thêm phong phú, làm cho việc học tập trở nên năng động và có hiệu quả. Khalamốp I. F (1978) nhất trí với nhà tâm lí học Rubinxtêin X. L. rằng: con người phải khám phá cho bản thân mình, dù chỉ là “khám phá lại” [33]. Từ đó, Khalamốp I. F đã xây dựng những cơ sở lí luận và xác định đúng nội dung, phương pháp phát huy tính tích cực của HS, trong đó tác giả khẳng định bài tập có vai trò, ý nghĩa quan trọng.
9 Đairi N. G. (1980) quan niệm bài tập là một trong những biện pháp quan trọng nhất để hình thành tư duy độc lập và tính tích cực, tự giác trong học tập của HS, đồng thời ông cũng khẳng định bài tập mở ra những khả năng rộng lớn trong việc phát triển trí tuệ của HS và vạch ra bản chất của hiện tượng. Theo ông, “bài tập nêu vấn đề cho HS về nhà không được sao lại việc đã làm ở trên lớp. Bài tập là hợp lí nếu nó buộc HS phải xem xét lại những sự kiện đã học nhưng đặt trong mối quan hệ khác của vấn đề, hoặc làm cho kiến thức đã biết thêm sâu sắc, đòi hỏi HS phải kết hợp tài liệu của SGK với bài trình bày của thầy giáo, phải lập ra các sơ đồ - công việc này HS làm ở nhà tiện hơn là làm ở trên lớp” [18]. 1.1.1.2. Tình hình nghiên cứu và sử dụng câu hỏi, bài tập trong dạy học ở VN Ở Việt Nam, tác giả Nguyễn Ngọc Quang (1989) [60] trong quá trình nghiên cứu đã đưa ra các dạng bài tập rèn luyện kĩ năng, trong đó có bài toán tình huống mô phỏng. Theo tác giả, bài toán tình huống mô phỏng được xuất phát từ những tình huống mô phỏng thông qua việc xử lí sư phạm. Nguyên tắc xử lí sư phạm là làm cho phương pháp khoa học được vận dụng vào dạy học, thích hợp với những điều kiện dạy học khác nhau. Cụ thể là chọn một tình huống thực nhưng có tính điển hình, tình huống đó được soạn lại dưới dạng bài toán nhận thức, phù hợp với chương trình, trình độ của sinh viên. Quá trình biến tình huống nghề thành bài toán tình huống mô phỏng thực chất là quá trình xử lí sư phạm. Tác giả đưa ra 4 bước thiết kế bài toán tình huống mô phỏng để cho sinh viên giải như sau: - Phân tích cấu trúc kĩ năng nghề nghiệp tương lai thành hệ thống những nhóm tình huống nghề nghiệp điển hình. - Mô hình hóa theo lối mô phỏng những tình huống nghề nghiệp đó thành hệ thống những bài toán tình huống mô phỏng. - Đưa hệ thống bài toán tình huống mô phỏng vào dạy học dưới hình thức trò chơi, cùng nhau giải bài toán theo vai mà người giảng viên làm chủ trò. - Thông qua giải bài toán tình huống mô phỏng mà hình thành kĩ năng nghề nghiệp tương lai.
10 Trước yêu cầu đổi mới của sự nghiệp phát triển giáo dục phục vụ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, đã có nhiều công trình nghiên cứu và các tài liệu bồi dưỡng về lĩnh vực rèn luyện kĩ năng dạy học thông qua bài tập thực hành giáo dục, BTTH cho sinh viên thuộc các ngành học khác nhau. Trong tài liệu “Thực hành về Giáo dục học” các tác giả Nguyễn Ngọc Bảo, Nguyễn Đình Chỉnh (1989) đã khẳng định vai trò của việc rèn nghề thông qua bài tập và đã đưa ra một hệ thống các bài tập thực hành giáo dục theo những chủ đề đã giảng dạy tương ứng ở phần lí luận [6]. Nguyễn Đình Chỉnh (1995) [8] trong tài liệu “ BTTH quản lí giáo dục” mặc dù tác giả không đi sâu phân tích cơ sở lí thuyết của BTTH, song tác giả cũng xác định BTTH là cầu nối giữa lí luận nghề nghiệp và thực hành nghề nghiệp. Trong BTTH chứa đựng cả tri thức, kĩ năng và cả phương pháp. BTTH quản lí giáo dục không chỉ giúp học viên củng cố, khắc sâu kiến thức lí thuyết, mà còn có tác dụng rèn luyện những kĩ năng cơ bản về quản lí giáo dục. Về bản chất, các bài tập này như là các tình huống mô phỏng những vấn đề xảy ra trong giảng dạy và giáo dục. HS, sinh viên vận dụng lí luận giáo dục học để giải quyết các tình huống đó; đồng thời qua đó mà rèn luyện kĩ năng xử lí các tình huống, cũng như phát triển kĩ năng để xử lí các tình huống giáo dục khác. Trong môn Sinh học ở trường phổ thông, tất cả các tài liệu giáo khoa Sinh học từ lớp 6 đến lớp 12 đã được các tác giả thiết kế sẵn những câu hỏi, bài tập ở trong mỗi bài, mỗi chương. Những câu hỏi, bài tập này giúp GV định hướng xác định mục tiêu bài học, giúp HS hệ thống hóa những kiến thức trọng tâm của bài; cũng có thể sử dụng những câu hỏi, bài tập này để củng cố, hoàn thiện kiến thức hay kiểm tra đánh giá mức độ nắm vững kiến thức của HS. Nói như thế, không có nghĩa là chỉ cần những câu hỏi, bài tập trong SGK là có thể tổ chức được bài lên lớp. Nếu dựa vào các khâu của quá trình dạy học, có thể phân ra câu hỏi, bài tập sử dụng trong khâu nghiên cứu tài liệu mới; câu hỏi, bài tập sử dụng trong khâu củng cố, hoàn thiện; câu hỏi, bài tập sử dụng trong khâu kiểm tra đánh giá. Nếu xuất phát từ cơ sở phân loại dựa vào mức độ nhận thức của HS, có thể phân ra câu hỏi yêu cầu mức độ tái hiện sự kiện, hiện tượng, quá trình; câu hỏi