Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ trong các Ngân hàng Thương mại Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:247

Thêm vào BST

Báo xấu

53
lượt xem 19
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung nghiên cứu của luận án nhằm đánh giá thực trạng hệ thống kiểm soát nội bộ trong các Ngân hàng Thương mại Việt Nam; Phân tích những thành phần hệ thống KSNB trong các Ngân hàng Thương mại Việt Nam; đề xuất những khuyến nghị nhằm hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ trong các Ngân hàng Thương mại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG ---------- NGUYỄN TUẤN HOÀN THIỆN HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Đà Nẵng, Năm 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG ---------- NGUYỄN TUẤN HOÀN THIỆN HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế toán Mã số: 62.34.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS. TS. Đường Nguyễn Hưng 2. PGS. TS. Ngô Hà Tấn Đà Nẵng, Năm 2020
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ kế toán “HOÀN THIỆN HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM” là nghiên cứu của riêng tác giả. Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ nghiên cứu nào khác. Nghiên cứu sinh Nguyễn Tuấn
ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i MỤC LỤC ................................................................................................................. ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................ vi DANH MỤC CÁC BẢNG ..................................................................................... vii DANH MỤC CÁC HÌNH ....................................................................................... ix PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của luận án .................................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu .........................................................................................5 3. Câu hỏi nghiên cứu ...........................................................................................6 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu .................................................6 5. Phương pháp nghiên cứu khoa học ..................................................................6 6. Ý nghĩa khoa học và những đóng góp của luận án...........................................7 7. Cấu trúc luận án ................................................................................................8 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ ............................................................................11 1.1. Cơ sở lý thuyết nghiên cứu về hệ thống KSNB .................................................11 1.1.1. Cơ sở lý thuyết đại diện ............................................................................11 1.1.2. Cơ sở lý thuyết ngữ cảnh ..........................................................................15 1.2. Khái quát về hệ thống kiểm soát nội bộ .............................................................18 1.2.1. Khái niệm hệ thống kiểm soát nội bộ ngân hàng thương mại ..................18 1.2.2. Bản chất của hệ thống kiểm soát nội bộ tại ngân hàng thương mại .........24 1.3. Tổng quan tình hình nghiên cứu thực nghiệm ...................................................26 1.3.1. Khuôn khổ hệ thống kiểm soát nội bộ ......................................................26 1.3.2. Các nghiên cứu thực nghiệm có liên quan ...............................................31 1.4. Khoảng trống nghiên cứu ...................................................................................46 Tóm tắt Chương 1 .....................................................................................................47
iii CHƯƠNG 2: KHÁI QUÁT NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM VÀ THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU .............................................................................48 2.1. Khái quát về ngân hàng thương mại Việt Nam..................................................48 2.1.1. Khái niệm về ngân hàng thương mại ........................................................48 2.1.2. Phân loại ngân hàng thương mại Việt Nam theo hình thức sở hữu .........52 2.1.3. Hoạt động của ngân hàng thương mại Việt Nam .....................................54 2.2. Xây dựng giả thuyết nghiên cứu các thành phần của hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam ................................................................................................56 2.3. Mô hình phân tích các thành phần của hệ thống kiểm soát nội bộ trong các Ngân hàng thương mại Việt Nam .............................................................................61 2.4. Thang đo lường các thành phần của hệ thống KSNB và mục tiêu kiểm soát .............63 2.4.1. Thang đo lường thành phần Môi trường kiểm soát (CE) .........................65 2.4.2. Thang đo lường thành phần Đánh giá rủi ro (RA) ...................................66 2.4.3. Thang đo lường thành phần Hoạt động kiểm soát (CA) ..........................67 2.4.4. Thang đo lường thành phần Thông tin và trao đổi thông tin (IC) ............68 2.4.5. Thang đo lường thành phần Hoạt động giám sát (MA) ...........................69 2.4.6. Thang đo lường mục tiêu kiểm soát (ICO)...............................................70 2.5. Thang đo các thành phần nghiên cứu .................................................................70 2.6. Xây dựng bảng câu hỏi điều tra .........................................................................71 2.7. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................72 2.8. Khung nghiên cứu hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ trong các ngân hàng thương mại Việt Nam .......................................................................................73 2.9. Quy trình nghiên cứu hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ trong các ngân hàng thương mại Việt Nam .......................................................................................74 Tóm tắt Chương 2 .....................................................................................................75
iv CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM...............................................76 3.1. Mô tả mẫu nghiên cứu........................................................................................76 3.2. Đánh giá độ tin cậy thang đo bằng phương pháp hệ số Cronbach alpha ...............79 3.3. Đánh giá giá trị thang đo - Phân tích nhân tố khám phá (EFA) các thành phần của hệ thống KSNB và thành phần mục tiêu kiểm soát ...................................83 3.4. Đánh giá hệ thống KSNB và mục tiêu kiểm soát trong các NHTM Việt Nam - Thống kê mô tả .......................................................................................................88 3.5. Phân tích sự khác biệt về hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam ............94 3.5.1. Phân tích sự khác biệt của hệ thống KSNB theo nhóm NHTM thuộc sở hữu nhà nước và NHTM cổ phần .........................................................................94 3.5.2. Phân tích sự khác biệt của hệ thống KSNB theo nhóm vùng miền..........97 3.5.3. Phân tích sự khác biệt của hệ thống KSNB theo nhóm sở hữu NHTM và theo vùng miền .....................................................................................................99 3.6. Phân tích nhân tố khẳng định (CFA) 5 thành phần của hệ thống kiểm soát nội bộ và mục tiêu kiểm soát - Mô hình đo lường tới hạn ......................................103 3.6.1. Kết quả CFA các thang đo 5 thành phần của hệ thống KSNB ...............104 3.6.2. Kết quả CFA các thang đo lường Mục tiêu kiểm soát ...........................106 3.6.3. Kết quả CFA mô hình đo lường tới hạn .................................................107 3.7. Phân tích các thành phần của hệ thống KSNB - Kiểm định mô hình hoá cấu trúc tuyến tính (SEM)..............................................................................................111 Tóm tắt Chương 3 ...................................................................................................117 CHƯƠNG 4: KHUYẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM..118 4.1. Khuyến nghị hoàn thiện các thành phần kiểm soát nội bộ trong các NHTM Việt Nam .................................................................................................................118 4.1.1. Hoàn thiện thành phần Môi trường kiểm soát trong các NHTM Việt Nam .................................................................................................................125 4.1.2. Hoàn thiện thành phần Đánh giá rủi ro trong các NHTM Việt Nam .....134
v 4.1.3. Hoàn thiện thành phần Hoạt động kiểm soát trong các NHTM Việt Nam .................................................................................................................140 4.1.4. Hoàn thiện thành phần Thông tin và trao đổi thông tin trong các NHTM Việt Nam ....................................................................................................146 4.1.5. Hoàn thiện thành phần Hoạt động giám sát trong các NHTM Việt Nam...152 4.2. Khuyến nghị đối với chính sách pháp luật nhà nước về kiểm soát nội bộ trong các NHTM Việt Nam.....................................................................................157 Tóm tắt Chương 4 ...................................................................................................160 KẾT LUẬN ............................................................................................................160 DANH MỤC CÁC NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Phần tiếng Việt BCTC Báo cáo tài chính CA Hoạt động kiểm soát CE Môi trường kiểm soát IC Thông tin và trao đổi thông tin ICO Mục tiêu kiểm soát KSNB Kiểm soát nội bộ MA Hoạt động giám sát NHTM Ngân hàng thương mại NHNN Ngân hàng Nhà nước RA Đánh giá rủi ro Phần tiếng nước ngoài Basel Basel Committee on Banking Supervision COSO The Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission
vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Tóm tắt nội dung và nguyên tắc hệ thống KSNB theo khuôn khổ COSO 2013 ...............................................................................................................28 Bảng 3.1: Cơ cấu mẫu trong chương trình nghiên cứu .............................................78 Bảng 3.2: Đánh giá độ tin cậy thang đo thành phần Môi trường kiểm soát .............80 Bảng 3.3: Đánh giá độ tin cậy thang đo thành phần Đánh giá rủi ro ........................80 Bảng 3.4: Đánh giá độ tin cậy thang đo thành phần Hoạt động kiểm soát ...............81 Bảng 3.5: Đánh giá độ tin cậy thang đo thành phần Thông tin và trao đổi thông tin ......82 Bảng 3.6: Đánh giá độ tin cậy thang đo thành phần Hoạt động giám sát .................82 Bảng 3.7: Đánh giá độ tin cậy thang đo mục tiêu kiểm soát ....................................83 Bảng 3.8: Kiểm định KMO và Bartlett’s Test ..........................................................84 Bảng 3.9: Tổng phương sai giải thích .......................................................................85 Bảng 3.10: Trọng số các nhân tố trích ......................................................................85 Bảng 3.11: Kiểm định KMO và Bartlett’s Test ........................................................87 Bảng 3.12: Tổng phương sai giải thích .....................................................................87 Bảng 3.13: Trọng số nhân tố các thành phần của hệ thống KSNB và Mục tiêu kiểm soát ...................................................................................................................88 Bảng 3.14: Thống kê mô tả các thành phần của hệ thống kiểm soát nội bộ .............89 Bảng 4.15: Thống kê mô tả các thành phần của hệ thống KSNB theo 2 nhóm NHTM ....95 Bảng 3.16: Kiểm định T-Test, so sánh trung bình các thành phần của hệ thống KSNB theo 2 nhóm NHTM Việt Nam......................................................................96 Bảng 3.17: Thống kê mô tả hệ thống kiểm soát nội bộ theo vùng miền ..................97 Bảng 3.18: Kiểm định phương sai không đổi giữa các nhóm ...................................98 Bảng 3.19: Kết quả phân tích ANOVA ....................................................................99 Bảng 3.20: Thống kê mô tả hệ thống KSNB theo sở hữu và theo vùng miền ........100 Bảng 3.21: Kiểm định phương sai không đổi giữa các nhóm .................................102 Bảng 3.22: Kết quả phân tích ANOVA ..................................................................102
viii Bảng 3.23: Kết quả kiểm định giá trị phân biệt giữa các nhân tố trong mô hình đo lường 5 thành phần của hệ thống KSNB ............................................................105 Bảng 3.24: Kết quả kiểm định độ tin cậy của mô hình thang đo 5 thành phần của hệ thống KSNB ........................................................................................................106 Bảng 3.25: Kết quả kiểm định độ tin cậy của mô hình thang đo lường Mục tiêu kiểm soát .................................................................................................................107 Bảng 3.26: Kết quả kiểm định giá trị phân biệt giữa các thành phần trong mô hình tới hạn..............................................................................................................109 Bảng 3.27: Kết quả kiểm định độ tin cậy của mô hình thang đo 5 thành phần của hệ thống KSNB và mục tiêu kiểm soát – Mô hình tới hạn .....................................109 Bảng 3.28: Bảng tóm tắt kết quả kiểm định thang đo (CFA) .................................111 Bảng 3.29: Kết quả kiểm định giả thuyết trong mô hình nghiên cứu .....................113 Bảng 3.30: Kết quả kiểm định giả thuyết trong mô hình điều chỉnh ......................114 Bảng 3.31: Kết quả kiểm định giả thuyết trong mô hình điều chỉnh dựa vào hệ số MI ..115 Bảng 3.32: Hệ số hồi quy của mô hình điều chỉnh......................................................116 Bảng 4.1: Bảng tổng hợp kết quả nghiên cứu nhằm đề xuất các khuyến nghị hoàn thiện hệ thống KSNB trong các NHTM .........................................................121
ix DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1: Mô hình phân tích các thành phần của hệ thống kiểm soát nội bộ trong các ngân hàng thương mại Việt Nam ........................................................................62 Hình 2.2: Khung nghiên cứu .....................................................................................73 Hình 2.3: Quy trình nghiên cứu ................................................................................74 Hình 3.1: Kết quả CFA (chuẩn hoá) các thang đo 5 thành phần của hệ thống KSNB ..104 Hình 3.2: Kết quả CFA (chuẩn hoá) các thang đo Mục tiêu kiểm soát ..................107 Hình 3.3: Kết quả CFA (chuẩn hoá) mô hình đo lường tới hạn .............................108 Hình 3.4: Kết quả SEM (chuẩn hoá) của mô hình nghiên cứu ...............................112 Hình 3.5: Kết quả SEM (chuẩn hoá) của mô hình điều chỉnh ................................113 Hình 3.6: Kết quả SEM (chuẩn hoá) của mô hình điều chỉnh dựa vào hệ số MI ...114
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của luận án Về kiểm soát nội bộ, hội đồng quốc gia Mỹ theo sau hàng loạt các sự kiện về tài chính và chính trị ở nước này thời bấy giờ như vụ Watergate [132] dẫn đến sự ra đời một số quy định về hệ thống kiểm soát nội bộ (KSNB). Hiệp hội kế toán viên công chứng Hoa kỳ (American Institute of Certified Public Accountants, AICPA) thành lập một Ủy ban đặc biệt về hệ thống KSNB năm 1979; Ủy ban quản lý chứng khoán Mỹ (Securities and Exchange Commission, SEC) đưa ra quy định bắt buộc các giám đốc phải đưa ra báo cáo về hệ thống KSNB tại ngân hàng năm 1979. Sau một số bê bối của các ngân hàng như Enron, WorldCom…, Đạo luật Sarbanes-Oxley 404 đã được áp dụng cho các ngân hàng niêm yết trên thị trường chứng khoán Mỹ, yêu cầu nhà quản lý phải xây dựng cơ cấu hệ thống KSNB thích hợp, đánh giá hiệu quả của hệ thống KSNB và báo cáo về những yếu kém của hệ thống KSNB. Ủy ban các tổ chức tài trợ của Ủy ban Treadway (The Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission - COSO) là một Ủy ban thuộc Hội đồng quốc gia Hoa kỳ về chống gian lận khi lập BCTC, Hội đồng quốc gia này được thành lập vào năm 1985. Năm 1992, COSO đã đưa ra báo cáo về hệ thống KSNB, là kết quả của một dự án được thực hiện qua 7 giai đoạn gồm 4 phần: Tóm tắt dành cho nhà quản lý, Khuôn khổ chung của hệ thống KSNB, Báo cáo cho bên ngoài, Công cụ đánh giá hệ thống KSNB [70]. Hệ thống ngân hàng ra đời và phát triển gắn liền với sự ra đời và phát triển của nền kinh tế hàng hóa để giải quyết nhu cầu vốn, nhu cầu thanh toán, phục vụ cho phát triển kinh tế xã hội với đặc thù kinh doanh trên lĩnh vực tiền tệ. NHTM là trung gian tài chính của nền kinh tế, thực hiện huy động các nguồn vốn và sử dụng các nguồn vốn huy động để cung ứng vốn tín dụng cho nền kinh tế và thực hiện các dịch vụ ngân hàng khác nhằm tạo ra lợi nhuận. Trên thế giới, NHTM là loại hình tổ chức tài chính trung gian cung cấp các khoản tín dụng với quy mô lớn, trở thành một trong những tổ chức trung gian tài chính quan trọng trong nền kinh tế các quốc gia.
2 Ủy ban Basel về giám sát Ngân hàng (Basel Committee on Banking Supervision - BCBS) là một ủy ban gồm nhiều quan chức thanh tra ngân hàng do Thống đốc Ngân hàng Trung ương của 10 quốc gia thành lập vào năm 1974. Ủy ban này gồm các đại diện cao cấp của các Cơ quan thanh tra ngân hàng và Ngân hàng Trung ương của Bỉ, Canada, Pháp, Đức, Ý, Nhật, Luxemboug, Hà Lan, Thụy Điển, Thụy Sĩ, Anh, Hoa Kỳ. Để có thêm tài liệu về vấn đề kiểm soát hoạt động NHTM và tăng cường kiểm soát thông qua việc hướng dẫn và khuyến khích thực hành quản lý rủi ro, tháng 9 năm 1998, Ủy ban Basel đã phát hành tài liệu “Khuôn khổ cho hệ thống KSNB trong các NHTM”. Khuôn khổ hệ thống KSNB trong tài liệu này được thiết kế cho các NHTM quốc tế. Nội dung hướng dẫn nhất quán với báo cáo của COSO về “Kiểm soát nội bộ - Khuôn khổ hợp nhất” mà đã được áp dụng tại các NHTM lớn tại Hoa Kỳ [70]. Trong những năm qua, hệ thống NHTM Việt Nam đã có những bước phát triển đáng kể cả về quy mô tài sản, hệ thống mạng lưới giao dịch, sản phẩm dịch vụ, cũng như hệ thống công nghệ ngân hàng. Tuy nhiên, bên cạnh những mặt đạt được về quy mô và tăng trưởng thì hệ thống NHTM cũng đang bộc lộ nhiều hạn chế, yếu kém và có nguy cơ xảy ra nhiều rủi ro khiến mục tiêu ngân hàng không đạt được [31]. Các vụ việc gian lận, chiếm đoạt tài sản khách hàng đã xảy ra mà hệ thống KSNB không ngăn chặn hoặc phát hiện được; nhà quản lý hay nhân viên làm trái quy định pháp luật dẫn đến một số NHTM rơi vào trạng thái kiểm soát đặc biệt hoặc mua bán và sát nhập. Tại Việt Nam, Luật số 47/2010/QH12 về Các tổ chức tín dụng ngày 16 tháng 6 năm 2010, Thông tư số 44/2011/TT-NHNN, ngày 29 tháng 12 năm 2011, quy định về hệ thống KSNB của tổ chức tín dụng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài gồm có 9 yêu cầu và nguyên tắc kiểm soát nhằm bảo đảm phòng ngừa, phát hiện, xử lý kịp thời rủi ro và đạt được yêu cầu đề ra. Thông tư số 13/2018/TT-NHNN, ngày 18 tháng 05 năm 2018; sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 44/2011/TT-NHNN ngày 29 tháng 12 năm 2011; quy định về hệ thống KSNB của NHTM, chi nhánh ngân hàng nước ngoài gồm: yêu cầu đối với hệ thống KSNB; lưu trữ hồ sơ, tài liệu về hệ thống KSNB; báo cáo NHNN về hệ thống KSNB [17] [18].
3 Hội nhập kinh tế quốc tế mở ra cơ hội hợp tác kinh tế, tạo điều kiện để NHTM có thể tiếp cận các cơ chế quản trị hoạt động của các ngân hàng hiện đại. Hệ thống NHTM Việt Nam sẽ hoạt động đạt hiệu quả cao, an toàn hơn. Sự quan tâm và gia tăng giám sát của nhiều chủ thể tham gia vào hoạt động các NHTM, buộc các nhà quản lý ngân hàng phải tính toán đến hiệu quả và sự lành mạnh của các quan hệ tài chính. Theo Minh Đức (2018), giai đoạn 2012 - 2016, nhiều ngân hàng nợ xấu nổi lên và gia tăng mạnh, trích lập dự phòng khá cao, lợi nhuận các ngân hàng giảm sút, thậm chí thua lỗ [6]. Theo Nguyễn Trí Hiếu (2017), các ngân hàng còn chần chừ trong việc lên sàn giao dịch chứng khoán chính thức, lý do niêm yết cổ phiếu trên sàn thường hay đi kèm với hàng loạt điều kiện liên quan đến sức khỏe tài chính, công bố thông tin… Một trong những yêu cầu bắt buộc khi lên sàn là phải minh bạch thông tin, điều này có thể khiến những “bí mật” như nợ xấu, các mối quan hệ đan xen buộc công bố, làm các ngân hàng ngần ngại [5]. Do vậy, trong điều kiện hội nhập kinh tế khu vực và thế giới, hệ thống NHTM Việt Nam đang đứng trước vận hội và đi kèm với những thách thức lớn. Các NHTM Việt Nam nếu không nhanh chóng đổi mới thì sẽ không thể bắt kịp và cạnh tranh với các NHTM nước ngoài với rất nhiều thế mạnh, đặc biệt là trong ứng dụng các cơ chế quản trị và hệ thống KSNB. Rủi ro các NHTM sẽ phát sinh do quản lý và kiểm soát không theo kịp sự phát triển của ngân hàng, trình độ năng lực quản lý không đáp ứng được yêu cầu tăng trưởng về quy mô và sẽ ảnh hưởng đến kết quả hoạt động ngân hàng. Do vậy, các NHTM Việt Nam đang chịu áp lực rất lớn về tốc độ tăng trưởng về quy mô, nếu các cơ chế quản lý và kiểm soát của mỗi NHTM không theo kịp được sự phát triển trong hoạt động ngân hàng thì nguy cơ rủi ro và tổn thất rất cao, dẫn đến kém hiệu quả trong hoạt động của các NHTM Việt Nam. Quy mô và hiệu quả hoạt động NHTM ổn định và tăng lên, nhưng bên cạnh đó nhiều rủi ro đã xảy ra và đang cần giải quyết như quản lý yếu kém, nợ xấu, mất khả năng thu hồi vốn vay, khả năng phá sản NHTM. Vì vậy, việc đảm bảo tính ổn định trong hoạt động và phát triển bền vững trở thành mục tiêu quan trọng trong quản lý và điều hành của các NHTM. Một trong những giải pháp mang tính chiến lược và
4 cấp thiết là việc thiết lập, tổ chức, nâng cấp hệ thống KSNB của mỗi NHTM [110]. Hệ thống KSNB trở thành cơ chế tự phòng chống rủi ro quan trọng và mang lại hiệu quả trong hoạt động của NHTM, giúp cho các NHTM đạt được mục tiêu đề ra. Thực tế, hoạt động hệ thống KSNB tại các NHTM Việt Nam mới được đề cập về mặt lý luận và áp dụng vào thực tiễn trong thời gian gần đây, quá trình áp dụng còn nhiều lúng túng, thiếu kinh nghiệm cả về lý thuyết và thực tiễn. Do vậy, một tồn tại thực tế tại hầu hết các NHTM Việt Nam là hệ thống KSNB chưa được đặt đúng vị trí, hệ thống KSNB được hiểu và thực hiện khác nhau ở mỗi NHTM. Bên cạnh đó, Ngân hàng Nhà nước đã ban hành Thông tư số 44/2011/TT-NHNN ngày 29/12/2011 quy định về hệ thống KSNB của tổ chức tín dụng, ngân hàng nước ngoài; Thông tư số 13/2018/TT-NHNN, ngày 18 tháng 05 năm 2018, sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 44/2011/TT-NHNN ngày 29 tháng 12 năm 2011. Đây là tín hiệu đầu tiên báo hiệu sự khởi sắc của quá trình “luật hóa” hệ thống KSNB tại Việt Nam; nói khác hơn, NHNN đã nâng hệ thống KSNB lên đúng tầm và vai trò của yêu cầu quản trị ngân hàng [15]. Về quy định, việc ban hành văn bản pháp luật về tổ chức và thực hiện hệ thống KSNB là điều cần thiết. Tuy nhiên, thực tế triển khai và đánh giá mức độ phù hợp của hệ thống KSNB còn gặp nhiều khó khăn. Thông tư số 44/2011/TT-NHNN, đưa ra 9 yêu cầu và nguyên tắc của hệ thống KSNB mang tính cơ bản và cần tuân thủ. Thông tư số 13/2018/TT-NHNN, ngày 18 tháng 05 năm 2018, sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 44/2011/TT-NHNN ngày 29 tháng 12 năm 2011, quy định về hệ thống KSNB của NHTM, chi nhánh ngân hàng nước ngoài bao gồm: yêu cầu đối với hệ thống KSNB; lưu trữ hồ sơ, tài liệu về hệ thống KSNB; báo cáo NHNN về hệ thống KSNB [17] [18]. Tuy nhiên, để triển khai hệ thống KSNB hiệu quả, các NHTM cần phải xác định cụ thể hơn các thành phần của hệ thống KSNB, hiểu rõ hơn về khuôn khổ hệ thống KSNB. Hơn nữa, hệ thống KSNB là một hệ thống được tích hợp vào trong hoạt động NHTM, do đó hiệu quả của hệ thống KSNB cần được xem xét và cần có những cách thức tổ chức, phương pháp và công cụ KSNB phù hợp [15].
5 Chính vì thế, cần phải có nghiên cứu về hệ thống KSNB tại các NHTM để giải quyết vấn đề về lý luận và thực tiễn của hệ thống KSNB nhằm góp phần đảm bảo an toàn hoạt động, nâng cao hiệu quả, tuân thủ pháp luật liên quan trong hệ thống NHTM Việt Nam. Một trong những cơ chế quản trị trong nội bộ quan trọng đó là hệ thống KSNB; do vậy, NHTM cần thiết lập được hệ thống KSNB hữu hiệu và hiệu quả nhằm đạt được mục tiêu hoạt động, tuân thủ pháp luật và trình bày báo cáo trung thực; đây cũng chính là các mục tiêu của thiết kế hệ thống KSNB cần hướng tới [98]. Từ thực tiễn nêu trên, vấn đề nghiên cứu về hệ thống KSNB các NHTM tại Việt Nam thật sự cần thiết nhằm giúp nhà quản trị ngân hàng hướng đến một hệ thống KSNB hữu hiệu và hiệu quả. Nghiên cứu về hệ thống KSNB sẽ giúp nâng cao sự phù hợp của hệ thống KSNB trong NHTM nhằm tăng hiệu quả quản trị, đồng thời tuân thủ yêu cầu về hệ thống KSNB của NHNN và các yêu cầu quốc tế; giúp các NHTM Việt Nam đạt được các mục tiêu trong hoạt động, mang lại hiệu quả cao, tuân thủ các quy định pháp luật và trình bày BCTC trung thực [15]. Ý thức được tầm quan trọng của việc thiết lập và điều hành hệ thống KSNB trong các NHTM tại Việt nam, tác giả quyết định lựa chọn đề tài nghiên cứu: “Hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ trong các Ngân hàng thương mại Việt Nam” làm đề tài luận án tiến sĩ. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Nghiên cứu “Hoàn thiện kiểm soát nội bộ trong các ngân hàng thương mại Việt Nam” có mục tiêu tổng quát nhằm đánh giá và phân tích thực trạng hệ thống KSNB trong các NHTM, đồng thời đề xuất những khuyến nghị hoàn thiện hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam. 2.2. Mục tiêu cụ thể Từ mục tiêu nghiên cứu tổng quát nhằm hoàn thiện hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam, các mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể gồm: (1) Đánh giá thực trạng hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam. (2) Phân tích những thành phần hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam. (3) Đề xuất những khuyến nghị nhằm hoàn thiện hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam.
6 3. Câu hỏi nghiên cứu Nghiên cứu đưa ra 4 câu hỏi nghiên cứu chính như sau: Câu hỏi (1): Thực trạng hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam như thế nào ?. Câu hỏi (2): Vai trò các thành phần của hệ thống KSNB đối với các mục tiêu kiểm soát trong các NHTM Việt Nam như thế nào ?. Câu hỏi (3): Những thành phần nào của hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam cần hoàn thiện ?. Câu hỏi (4): Những khuyến nghị nào để hoàn thiện hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam ?. 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến công tác kiểm soát nội bộ tại các NHTM Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu là hệ thống KSNB các NHTM Việt Nam, từ đó đưa ra một số khuyến nghị nhằm hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ trong các ngân hàng thương mại Việt Nam. Phạm vi về mặt không gian, nghiên cứu của luận án chỉ tập trung vào nhóm các NHTM trong nước, bao gồm NHTM Nhà nước và NHTM cổ phần. Phạm vi về mặt thời gian, nghiên cứu khảo sát tại các NHTM Nhà nước và NHTM cổ phần trong năm 2016. 5. Phương pháp nghiên cứu khoa học 5.1. Cơ sở lý thuyết Nghiên cứu dựa vào lý thuyết đại diện, là cơ sở lý thuyết nền tảng cần thiết cho nghiên cứu về hệ thống KSNB trong lĩnh vực NHTM tại Việt Nam; lý thuyết ngữ cảnh, là cơ sở lý thuyết nghiên cứu về hệ thống KSNB tại các NHTM khác nhau, qua nhiều giai đoạn khác nhau, ở nhiều khu vực khác nhau tại Việt Nam.; dựa vào khái niệm hệ thống KSNB, các thành phần của hệ thống KSNB, các mục tiêu kiểm soát theo khuôn khổ COSO và Basel để đánh giá hệ thống KSNB trong các NHTM; phân tích những thành phần của hệ thống KSNB cần hoàn thiện, từ đó đề xuất những khuyến nghị chính sách nhằm hoàn thiện hệ thống KSNB các NHTM Việt Nam.
7 5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu định tính bao gồm: nghiên cứu lịch sử dựa trên tổng quan các nghiên cứu thực nghiệm và ý kiến chuyên gia nhằm xây dựng mô hình nghiên cứu; phương pháp chuyên gia, phương pháp phỏng vấn nhóm chuyên đề nhằm mục tiêu khám phá các thành phần của hệ thống KSNB, các mục tiêu kiểm soát, các biến quan sát đo lường thành phần của hệ thống KSNB và mục tiêu kiểm soát; phương pháp điều tra phỏng vấn bằng bảng câu hỏi để thu thập dữ liệu nghiên cứu; phương pháp phân tích và tổng hợp, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê mô tả, phương pháp đối chiếu để đánh giá thực trạng hệ thống KSNB các NHTM Việt Nam; phương pháp chuyên gia nhằm đề xuất các khuyến nghị chính sách nhằm hoàn thiện hệ thống KSNB. Phương pháp nghiên cứu định lượng bao gồm: phân tích hệ số Cronbach Alpha, phân tích nhân tố khám phá (EFA); phương pháp kiểm định T-test và phân tích ANOVA nhằm kiểm định sự khác biệt về hệ thống KSNB giữa các nhóm NHTM; phân tích nhân tố khẳng định (CFA); phương pháp mô hình hóa cấu trúc tuyến tính (SEM) nhằm phân tích những thành phần của hệ thống KSNB để tìm ra những thành phần của hệ thống KSNB cần hoàn thiện. 6. Ý nghĩa khoa học và những đóng góp của luận án - Về mặt lý luận, luận án có những đóng góp sau: Thứ nhất, nghiên cứu được thực hiện đã góp phần vào việc hệ thống hoá cơ sở lý thuyết và phát triển những lý luận về hệ thống KSNB công ty nói chung và hệ thống KSNB ngân hàng nói riêng. Thông qua việc tổng hợp và phát triển các cơ sở lý thuyết cho nghiên cứu về hệ thống KSNB góp phần bổ sung các kiến thức nhằm làm rõ khái niệm, nội dung, bản chất, thành phần của hệ thống KSNB; một trong lĩnh vực nghiên cứu còn mới ở Việt Nam. Thứ hai, nghiên cứu đã nhận diện được các thành phần hệ thống KSNB và các mục tiêu kiểm soát trong các NHTM dựa trên các thành phần và các nguyên tắc của hệ thống KSNB theo khuôn khổ COSO và Basel.
8 Thứ ba, nghiên cứu đã sử dụng phương pháp thống kê mô tả, kiểm định T-test và phân tích ANOVA, mô hình cấu trúc tuyến tính SEM, đánh giá và phân tích thực trạng hệ thống KSNB; sử dụng phương pháp chuyên gia xác định các thành phần của hệ thống KSNB cần hoàn thiện trong các NHTM. - Về mặt thực tiễn, luận án có những đóng góp sau: Thứ nhất, nghiên cứu đã đánh giá các thành phần và các mục tiêu kiểm soát của hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam, phân tích sự khác biệt của hệ thống KSNB trong các nhóm NHTM theo sở hữu và theo vùng miền. Thứ hai, kết quả nghiên cứu phân tích được 5 thành phần của hệ thống KSNB cần hoàn thiện; hơn thế nữa, nghiên cứu nhận diện và kiểm chứng được vai trò của thành phần Môi trường kiểm soát đối với thành phần Đánh giá rủi ro, thành phần Hoạt động kiểm soát, thành phần Thông tin và trao đổi thông tin; làm cơ sở đề xuất khuyến nghị hoàn thiện hệ thống KSNB. Thứ ba, ý nghĩa thiết thực của nghiên cứu thể hiện ở chỗ đề xuất các khuyến nghị hoàn thiện hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam, có thể giúp ích cho các nhà quản lý ngân hàng nhằm hoàn thiện hệ thống KSNB tại các NHTM. Đây là tài liệu tham khảo có giá trị để điều chỉnh, bổ sung thiết kế hệ thống KSNB các NHTM nhằm đáp ứng tốt các yêu cầu về hệ thống KSNB tại các NHTM Việt Nam hiện nay. Thứ tư, nghiên cứu đã xây dựng được bảng câu hỏi khảo sát về hệ thống KSNB các NHTM, đây là tài liệu tham khảo có ý nghĩa, làm cơ sở để thiết kế bảng hỏi đánh giá hệ thống KSNB các NHTM, cũng như lưu trữ hồ sơ tài liệu về hệ thống KSNB và báo cáo NHNN về hệ thống KSNB, đáp ứng yêu cầu về đánh giá KSNB trong các NHTM Việt Nam. 7. Cấu trúc luận án Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án được trình bày thành 4 chương, với nội dung chính như sau: Phần mở đầu Giới thiệu khái quát về luận án gồm tính cấp thiết, mục tiêu nghiên cứu, câu hỏi nghiên cứu, đối tượng và phạm vi nghiên cứu, các phương pháp nghiên cứu,
9 ý nghĩa khoa học và những đóng góp của luận án, cấu trúc luận án. Chương 1: Cơ sở lý luận và tổng quan nghiên cứu về hệ thống kiểm soát nội bộ Chương này sử dụng lý thuyết đại diện và lý thuyết ngữ cảnh để giải thích khuôn khổ KSNB theo báo cáo COSO và Basel. Tổng hợp khái niệm về hệ thống KSNB, xác định các nguyên tắc của hệ thống KSNB theo khuôn khổ COSO và Basel. Đồng thời, chương này thực hiện tổng quan các nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến luận án nhằm xác định những khoảng trống nghiên cứu. Chương này kế thừa và phát triển những nghiên cứu trước đây để thực hiện luận án nghiên cứu về hệ thống KSNB các NHTM Việt Nam. Chương 2: Khái quát ngân hàng thương mại Việt Nam và thiết kế nghiên cứu Chương này khái quát và phân loại hệ thống NHTM Việt Nam, phân tích các hoạt động của NHTM. Đồng thời, chương này xây dựng các giả thuyết nghiên cứu và mô hình nghiên cứu ảnh hưởng của hệ thống KSNB đến các mục tiêu kiểm soát trong hoạt động các NHTM Việt Nam. Đồng thời, thiết kế thang đo lường 5 thành phần của hệ thống KSNB và 3 mục tiêu kiểm soát trong mô hình nghiên cứu lý thuyết, thảo luận về thang đo các biến nghiên cứu, xây dựng bảng câu hỏi điều tra, xác định khung nghiên cứu và quy trình nghiên cứu để thực hiện luận án. Chương này là cơ sở cho việc đánh giá thực trạng, phân tích các thành phần của hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam, làm nền tảng đề xuất các khuyến nghị hoàn thiện hệ thống KSNB các NHTM Việt Nam. Chương 3: Thực trạng hệ thống kiểm soát nội bộ trong các ngân hàng thương mại Việt Nam Chương này thực hiện đánh giá các thành phần của hệ thống KSNB và các mục tiêu kiểm soát trong hoạt động các NHTM, phân tích sự khác biệt về hệ thống KSNB các NHTM theo sở hữu ngân hàng và theo vùng miền làm cơ sở đánh giá thực trạng hệ thống KSNB các NHTM Việt Nam. Phân tích các thành phần của hệ thống KSNB, trong đó có nhấn mạnh đến vai trò của môi trường kiểm soát trong các NHTM Việt Nam. Kết quả nghiên cứu sẽ làm cơ sở đề xuất các khuyến nghị hoàn thiện hệ thống KSNB trong các NHTM Việt Nam.