Luận văn Thạc sĩ Địa lý học: Phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2017

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:102

Thêm vào BST

Báo xấu

12
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Dựa trên cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển nông nghiệp, luận văn tập trung đánh giá tiềm năng và thực trạng phát triển nông nghiệp giai đoạn 2010 - 2017 huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên. Từ đó, đề xuất các giải pháp cơ bản nhằm thúc đẩy nền nông nghiệp của huyện trong giai đoạn tiếp theo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Địa lý học: Phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––– DIỆP THỊ HỒNG VÂN PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP HUYỆN PHÚ LƯƠNG TỈNH THÁI NGUYÊN GIAI ĐOẠN 2010 - 2017 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC THÁI NGUYÊN - 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––– DIỆP THỊ HỒNG VÂN PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP HUYỆN PHÚ LƯƠNG TỈNH THÁI NGUYÊN GIAI ĐOẠN 2010 - 2017 Ngành: Địa lí học Mã ngành: 8.31.05.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Việt Tiến THÁI NGUYÊN - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn “Phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2017” là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Luận văn hoàn toàn trung thực, là quá trình tích lũy tri thức, nghiên cứu khoa học và chưa được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Các thông tin sử dụng trong đề tài đã được chỉ rõ nguồn gốc, các tài liệu tham khảo được trích dẫn đầy đủ. Thành tựu, những đóng góp luận văn xuất phát từ những cơ sở lý luận và nghiên cứu thực tiễn trong quá trình học tập. Thái Nguyên, tháng 06 năm 2018 Tác giả luận văn Diệp Thị Hồng Vân i
LỜI CẢM ƠN Trong thời gian thực hiện luận văn, tôi đã nhận được sự giúp đỡ quý báu của nhiều tập thể, cá nhân trong và ngoài nhà trường. Trước hết, tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, Ban chủ nhiệm khoa Địa lí cùng các thầy, cô giáo Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên đã tận tình giảng dạy và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập tại trường. Tôi xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc đến TS. Nguyễn Việt Tiến, người đã hết lòng hướng dẫn tôi trong quá trình tìm hiểu, nghiên cứu và triển khai luận văn thạc sĩ. Tôi xin chân thành cảm ơn Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn, Sở Tài nguyên môi trường tỉnh Thái Nguyên, Phòng Nông nghiệp & PTNN, Phòng thống kê huyện Phú Lương đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi thu thập thông tin, dữ liệu và khảo sát thực tế để thực hiện luận văn này. Tuy nhiên, do năng lực, kinh nghiệm nghiên cứu và nguồn tư liệu còn hạn chế, địa bàn nghiên cứu phức tạp nên không tránh khỏi những thiếu sót và tồn tại nhất định. Tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp của quý thầy cô, bạn bè để tiếp tục nghiên cứu và giải quyết thấu đáo hơn những vấn đề còn tồn tại của luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 06 năm 2018 Tác giả luận văn Diệp Thị Hồng Vân ii
MỤC LỤC Trang Lời cam đoan .................................................................................................................. i Lời cảm ơn .....................................................................................................................ii Mục lục ........................................................................................................................ iii Danh mục các ký hiệu, chữ viết tắt ............................................................................... iv Danh mục các bảng ........................................................................................................ v Danh mục các hình ....................................................................................................... vi MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu ............................................................................................. 2 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................... 5 4. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu............................................................... 6 5. Đóng góp chính của đề tài .................................................................................. 8 6. Cấu trúc của đề tài .............................................................................................. 9 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NÔNG NGHIỆP ............... 10 1.1. Cơ sở lí luận .................................................................................................. 10 1.1.1. Các khái niệm và vai trò của nông nghiệp .................................................... 10 1.1.2. Đặc điểm của sản xuất nông nghiệp ............................................................. 13 1.1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển và phân bố nông nghiệp ..................... 16 1.1.4. Các tiêu chí đánh giá phát triển nông nghiệp. ............................................... 21 1.2. Cơ sở thực tiễn .............................................................................................. 26 1.2.1. Tổng quan về phát triển nông nghiệp vùng Trung du miền núi Bắc Bộ .......... 26 1.2.2. Tổng quan về phát triển nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2017 .................................................................................................................... 29 Tiểu kết chương 1 ................................................................................................ 33 iii
Chương 2: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG VÀ THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP Ở HUYỆN PHÚ LƯƠNG, TỈNH THÁI NGUYÊN GIAI ĐOẠN 2010 - 2017 .................................................................................... 34 2.1. Các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên ........................................................................................................ 34 2.1.1. Vị trí địa lí và phạm vi lãnh thổ ................................................................... 34 2.1.2. Nhân tố tự nhiên ......................................................................................... 37 2.1.3. Điều kiện kinh tế - xã hội ............................................................................ 39 2.1.4. Đánh giá chung .......................................................................................... 45 2.2. Thực trạng phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 2017 .... 47 2.2.1. Khái quát chung ......................................................................................... 47 2.2.2. Thực trạng phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương theo ngành .................. 51 2.2.3. Một số hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp huyện Phú Lương ................ 65 Tiểu kết chương 2 ................................................................................................ 70 Chương 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP HUYỆN PHÚ LƯƠNG ĐẾN NĂM 2020, TẦM NHÌN TỚI 2030 ...................... 71 3.1. Các quan điểm, mục tiêu và định hướng phát triển .................................... 71 3.1.1. Quan điểm.................................................................................................. 71 3.1.2. Mục tiêu ..................................................................................................... 72 3.1.3. Định hướng phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương đến năm 2020, tầm nhìn tới 2030 ....................................................................................................... 74 3.2. Một số giải pháp chủ yếu nhằm thúc đẩy sự phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương ........................................................................................................... 80 3.2.1. Xây dựng và hoàn thiện cơ chế thúc đẩy phát triển nông sản huyện Phú Lương trong điều kiện thực tế ............................................................................... 80 3.2.2. Đào tạo và phát triển nguồn nhân lực, nâng cao chất lượng nguồn lao động .. 81 iv
3.2.3. Phát triển sản xuất gắn với công nghiệp chế biến và mở rộng thị trường tiêu thụ nông sản .................................................................................................. 82 3.2.4. Xây dựng và triển khai các dự án trọng điểm nhằm đẩy mạnh sản xuất nông nghiệp, xây dựng nông thôn mới .................................................................. 82 3.2.5. Thu hút vốn đầu tư và huy động vốn............................................................ 83 3.2.6. Xây dựng CSHT hiện đại và phát triển KHCN, sử dụng hiệu quả tài nguyên và bảo vệ môi trường................................................................................ 84 3.2.7. Tăng cường liên kết, hợp tác trong nước và quốc tế trong sản xuất, khai thác và chế biến nông sản ..................................................................................... 85 3.2.8. Giải pháp để hoàn thiện các hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp................... 85 Tiểu kết chương 3 ................................................................................................ 86 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 87 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 89 PHỤ LỤC v
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ BĐKH Biến đổi khí hậu CCGTSX Cơ cấu giá trị sản xuất CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa CSHT Cơ sở hạ tầng CSVCKT Cơ sở vật chất kỹ thuật ĐDSH Đa dạng sinh học ĐKTN, TNTN Điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên ĐTH Đô thị hóa EU Liên minh châu Âu FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài GDP Tổng sản phẩm quốc nội GTSX Giá trị sản xuất HTX, HTXNN Hợp tác xã, hợp tác xã nông nghiệp KHKT, KHCN Khoa học kỹ thuật, khoa học công nghệ KT - XH Kinh tế - xã hội NTM Nông thôn mới ODA Hỗ trợ phát triển chính thức PTBV Phát triển bền vững PTNT Phát triển nông thôn TCH Toàn cầu hóa TCLTNN Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp TDMNBB Trung du miền núi Bắc Bộ TW Trung ương UBND Ủy ban nhân dân VTĐL Vị trí địa lý WB Ngân hàng thế giới WTO Tổ chức thương mại thế giới XHCN Xã hội chủ nghĩa iv
DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ LIỆU Bảng 1.1 Giá trị sản xuất nông - lâm - thủy sản tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2017 ..................................................................................... 31 Bảng 1.2. Quy mô và cơ cấu GTSX nông nghiệp (theo giá thực tế) phân theo ngành tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2017 ................................ 33 Bảng 2.1. Diện tích, dân số và mật độ dân số huyện Phú Lương năm 2017 ....... 35 Bảng 2.2. Tình hình sử dụng đất huyện Phú Lương năm 2017 .......................... 37 Bảng 2.3. Quy mô và cơ cấu GTSX nông - lâm - ngư nghiệp của huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 2017 (giá thực tế) ....................................... 49 Bảng 2.4. Quy mô và tốc độ tăng trưởng GTSX nông nghiệp huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 2017 ........................................................... 50 Bảng 2.5. GTSX và cơ cấu GTSX nông nghiệp của huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 2017 ............................................................................. 51 Bảng 2.6. Diện tích, sản lượng lương thực có hạt huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 1017 ..................................................................................... 53 Bảng 2.7. Diện tích và sản lượng lúa theo vụ của huyện Phú Lương năm 2017 phân theo đơn vị hành chính .................................................... 55 Bảng 2.8. Phát triển cây ngô của huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 1017 ....... 56 Bảng 2.9. Thực trạng trồng cây hằng năm giai đoạn 2010 - 2017 ..................... 56 Bảng 2.10. Tình hình sản xuất chè giai đoạn 2010 - 2017 ................................. 57 Bảng 2.11. Tình hình phát triển ngành chăn nuôi của huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 2017 ............................................................................. 60 Bảng 2.12. Dịch vụ nông nghiệp huyện Phú Lương giai đoạn 2010-2017 ......... 62 Bảng 2.13. Sản xuất lâm nghiệp huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 2017 ........ 63 Bảng 2.14. Sản xuất thủy sản huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 2017 ............ 64 Bảng 3.1. Dự báo tình hình phát triển ngành chăn nuôi của huyện Phú Lương giai đoạn 2017 - 2020 ...................................................................... 77 v
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1 Quy mô GDP tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2017 ............................... 30 Hình 2.1. Bản đồ hành chính huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên ........................... 36 Hình 2.2. Quy mô dân số huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 2017 ........................... 40 Hình 2.3. Bản đồ nguồn lực phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương ......................42 Hình 2.4. Cơ cấu GTSX (giá thực tế) phân theo khu vực kinh tế huyện Phú Lương giai đoạn 2010 -2017 ......................................................................48 Hình 2.5. Bản đồ thực trạng phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương năm 2017 .....52 Hình 2.6. Diện tích, sản lượng chè giai đoạn 2010 - 2017 ........................................58 Hình 2.7. Diện tích, sản lượng nuôi trồng thủy sản giai đoạn 2010 - 2017.................65 vi
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nông nghiệp là một trong những ngành kinh tế quan trọng của nền kinh tế quốc dân, là ngành trực tiếp sản xuất ra lương thực thực phẩm phục vụ nhu cầu thiết yếu cho con người, cung cấp nguyên liệu đầu vào cho các ngành kinh tế khác, góp phần rất quan trọng vào sự phát triển kinh tế - xã hội, ổn định chính trị của các quốc gia, đặc biệt là đối với các nước đang phát triển. Nước ta đi lên từ một nước thuần nông, từ chỗ phải nhập khẩu lương thực nay vươn lên thành nước xuất khẩu gạo lớn thứ hai thế giới sau Thái Lan. Hiện nay, dù các ngành khác như công nghiệp, dịch vụ phát triển mạnh mẽ nhưng nông nghiệp vẫn là ngành sản xuất giữ vai trò quan trọng đảm bảo an ninh lương thực cho con người. Tỉnh Thái Nguyên là một trung tâm kinh tế, văn hóa của khu Đông Bắc nói riêng, của vùng trung du miền núi phía bắc nói chung, là cửa ngõ giao lưu kinh tế xã hội giữa vùng Trung du miền núi với vùng Đồng bằng Bắc Bộ; phía bắc tiếp giáp với tỉnh Bắc Kạn, phía tây giáp với các tỉnh Vĩnh Phúc, Tuyên Quang, phía đông giáp với các tỉnh Lạng Sơn, Bắc Giang và phía nam tiếp giáp với thủ đô Hà Nội; diện tích tự nhiên 3533 km². Tỉnh Thái Nguyên có 09 đơn vị hành chính gồm: Thành phố Thái Nguyên, Thành phố Sông Công, Thị xã Phổ Yên và 06 huyện: Phú Bình, Đồng Hỷ, Võ Nhai, Định Hóa, Đại Từ, Phú Lương. Phú Lương là một huyện trung du miền núi của tỉnh Thái Nguyên với 14 xã và 02 thị trấn. Ngành nông nghiệp chiếm trên 40% tổng giá trị sản xuất toàn huyện, lao động chiếm khoảng 80% tổng số lao động. Trong những năm qua được sự quan tâm của các ngành, các cấp, huyện đã cố gắng khai thác có hiệu quả những tiềm năng hiện có để phục vụ cho sản xuất nông nghiệp góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, nâng cao đời sống nhân dân. Tuy nhiên, kinh tế huyện còn gặp nhiều khó khăn so với mặt bằng chung của tỉnh. Hiện nay, Phú Lương đã và đang trong quá trình công nghiệp hóa nông nghiệp và nông thôn, nền kinh tế có sự phát triển đa dạng, tốc độ tăng trưởng khá, cơ cấu kinh tế có sự chuyển dịch phù hợp với xu thế chung. 1
Trong bối cảnh mới của đất nước, kinh tế huyện Phú Lương đang đứng trước những cơ hội và thách thức lớn. Việc đánh giá đầy đủ tiềm năng và thực trạng phát triển nông nghiệp của huyện trong giai đoạn hiện nay là vấn đề cấp thiết. Từ đó, xác định các mục tiêu, phương hướng trong giai đoạn tới nhằm phát triển cân đối, hài hòa các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội và môi trường. Đây là điều kiện, là cơ sở để nền kinh tế huyện Phú Lương hòa nhập vào quá trình phát triển kinh tế của tỉnh Thái Nguyên nói riêng và cả nước nói chung. Với mong muốn tìm hiểu rõ hơn về hiện trạng phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương và củng cố thêm kiến thức phục vụ cho công tác chuyên môn của bản thân, tôi đã quyết định chọn đề tài: “Phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2017’’. 2. Lịch sử nghiên cứu 2.1. Trên thế giới Nông nghiệp là một ngành kinh tế quan trọng của thế giới cũng như trong nền kinh tế của nhiều nước, đặc biệt là trong các thế kỷ trước đây khi công nghiệp chưa phát triển. Vì vậy, nông nghiệp được rất nhiều học giả quan tâm nghiên cứu. Ngay từ thế kỉ 18, Chủ nghĩa trọng nông đã hình thành ở Đức, Ba Lan, Thụy Sĩ và nhiều nước khác, nhưng đặc biệt phát triển ở Pháp. Người đầu tiên và tiêu biểu cho học thuyết này là Francois Quesnay (1694-1774). Chủ nghĩa trọng nông cho rằng nguồn gốc thuần túy của sự giàu có của mỗi quốc gia là từ sản xuất nông nghiệp hay các dạng phát triển đất đai khác. Những tư tưởng kinh tế của Francois Ques nay được coi là một trong những tiền thân của trường phái kinh tế học cổ điển của Adam Smith sau này. Jean Fourastie - một nhà kinh tế học người Pháp ở thế kỉ 18 đã nghiên cứu một cách tổng hợp, có hệ thống và đưa ra lý thuyết “ba khu vực hoạt động kinh tế - xã hội”. Theo lý thuyết này, tất cả các hoạt động kinh tế được chia thành 3 khu vực hoạt động cơ bản (nông nghiệp, công nghiêp - xây dựng, dịch vụ). Trong đó, nông nghiệp là ngành cung cấp tư liệu sinh hoạt cho con người, … và việc sản xuất ra tư liệu sinh hoạt là điều kiện đầu tiên cho sự sống của họ và của mọi lĩnh vực sản xuất nói chung. 2
Còn “Học thuyết kinh tế” của C.Mác khẳng định: sự phát triển nông nghiệp giữ vai trò rất quan trọng đối với sự sinh tồn và phát triển của xã hội loài người bởi vì con người trước hết phải có ăn rồi sau đó mới đến các hoạt động khác.[15] Nhà lịch sử kinh tế Mỹ Walter W.Rostow, trong cuốn “ Những giai đoạn phát triển kinh tế” (1960) đã đưa ra một cách tổng hợp theo lịch sử về những bước khởi đầu về quá trình phát triển kinh tế hiện đại ở 5 châu lục. Theo mô hình Rostow, quá trình phát triển kinh tế của mỗi quốc gia được chia thành năm giai đoạn và tương ứng với mỗi giai đoạn là một dạng cơ cấu kinh tế đặc trưng thể hiện bản chất phát triển của giai đoạn ấy. Ở xã hội truyền thống, hoạt động nông nghiệp thuần túy và mang những đặc trưng nổi bật nhưng năng suất thấp, không có tích lũy, tự cấp tự túc, sản lượng nông nghiệp có thể tăng do mở rộng diện tích đất canh tác (quảng canh) hoặc bắt đầu có cải tiến về tưới tiêu, thủy lợi, giống cây trồng mới. Đến các giai đọan sau, nông nghiệp được đầu tư KHKT và thương mại hóa, giữ vai trò quan trọng trong nấc thang phát triển nhân loại. 2.2. Ở Việt Nam Một số công trình nghiên cứu về nông nghiệp và những vấn đề liên quan đến nông nghiệp ở nước ta như: “Xây dựng hạ tầng cơ sở nông thôn trong quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam” (2001) của tác giả Đỗ Hoài Nam và Lê Cao Đoàn, NXB Khoa học xã hội Hà Nội. Trong công trình này, tác giả đã đưa ra quan niệm về cơ sở hạ tầng nông thôn; phân tích một cách cụ thể, có căn cứ vai trò vị trí của cơ sở hạ tầng nông thôn đối với quá trình CNH,HĐH. Tác phẩm “Nông nghiệp Thế giới bước vào Thế Kỷ XXI” (2001) do Nguyên Điền chủ biên trình bày có hệ thống về tình hình nông nghiệp thế giới thời kỳ công nghiệp hoá. Tác giả đã tổng quan nông nghiệp thế giới thế kỷ XX, đồng thời đưa ra xu thế phát triển nông nghiệp thế giới và của Việt Nam đầu thế kỷ XXI.[2] Giáo trình “Kinh tế nông nghiệp” của tác giả Vũ Đình Thắng xuất bản năm 2006 đã trình bày tổng quan về hệ thống quan hệ sản xuất nông nghiệp trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN và toàn bộ những vấn đề kinh tế học thuộc lĩnh vực sản xuất và thương mại của nông nghiệp. Một số nghiên cứu khác đã phân tích một cách sâu sắc thực trạng vấn đề “Tam nông” - nông nghiệp, nông thôn và nông dân nước ta những năm gần đây như: “Thực 3
trạng của nông thôn và đề xuất các chính sách phát triển nông nghiệp, nông thôn và nông dân hiện nay” do Viện Chính sách và Chiến lược phát triển nông nghiệp, nông thôn tháng 4/2007; “Đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn trong thời kỳ mới” (2007) của tác giả Lê Quang Phi, NXB Chính trị quốc gia; “Bàn về một số vấn đề ở nông thôn nước ta hiện nay” (2007) của tác giả Hồ Văn Thông, NXB Chính trị quốc gia; “Nông nghiệp, nông dân, nông thôn Việt Nam hôm nay và mai sau”(2008) của tác giả Đặng Kim Sơn - Viện trưởng Viện Chính sách và chiến lược phát triển nông nghiệp, nông thôn, NXB Chính trị quốc gia. Trong cuốn “Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp Việt Nam” xuất bản năm 2008 của tác giả Đặng Văn Phan đã đề cập đến các vấn đề lí luận và thực tiễn của TCLTNN như khái niệm, nhân tố và hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp nói chung, thực trạng TCLTNN Việt Nam nói riêng. Tác giả Đỗ Thị Minh Đức (chủ biên) cuốn “Giáo trình địa lí kinh tế xã hội Việt Nam” tập I xuất bản năm 2009 đã phân tích và đánh giá sâu sắc các nguồn lực tự nhiên và kinh tế xã hội đối với sự phát triển nông nghiệp và địa lí các ngành nông nghiệp Việt Nam.[8] Tác giả Nguyễn Minh Tuệ (chủ biên) với hai cuốn sách “Địa lí kinh tế - xã hội đại cương” (2005) và “Địa lí nông lâm thủy sản Việt Nam” (2013) đã đưa ra hệ thống cơ sở lí luận và thực tiễn rất cụ thể vai trò của nông nghiệp trong hệ thống KT-XH và đời sống con người nói riêng, những nhân tố cơ bản ảnh hưởng tới sự phát triển và phân bố nông nghiệp nói chung. Đặc biệt, trong cuốn “Địa lí nông lâm thủy sản Việt Nam” (2013), tác giả đã phân tích cụ thể địa lí các ngành nông nghiệp và các vùng nông nghiệp ở Việt Nam.[17] 2.3. Ở Thái Nguyên Liên quan tới vấn đề nông nghiệp trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên có thể kế tới một số nghiên cứu sau: “Quá trình thực hiện quyền sở hữu ruộng đất cho nông dân Thái Nguyên” (1945 - 1957) của tác giả Nguyễn Duy Tiến, NXB Chính trị quốc gia Hà Nội, năm 2002; Lịch sử ngành nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Thái Nguyên (1945- 2010) của Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn tỉnh Thái Nguyên. Các luận văn thạc sĩ: “Thực trạng và một số giải pháp chủ yếu nhằm thúc đẩy quá trình chuyển 4
dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở tỉnh Thái Nguyên” của tác giả Ngô Xuân Tình (Đại học Thái Nguyên - 2007); Luận văn của tác giả Nguyễn Văn Sơn (chuyên ngành Địa lí) “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên trên quan điểm phát triển bền vững” (Đại học Thái Nguyên năm 2010); Luận văn Thạc sĩ (Chuyên ngành Lịch sử Việt Nam): “Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn ở Thái Nguyên (giai đoạn 1997 - 2007)” của Bùi Thanh Tùng, năm 2010 (trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên); Luận văn thạc sĩ kinh tế “Những giải pháp chính nhằm chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở tỉnh Thái Nguyên”, của Đinh Bộ Sơn, năm 2013 (Đại học Thái Nguyên); Các công trình trên là những nghiên cứu rất có giá trị, đặc biệt về mặt lí luận khoa học về phát triển kinh tế nông nghiệp, đó là cơ sở khoa học để tác giả kế thừa và vận dụng vào nghiên cứu đề tài phát triển nông nghiệp ở huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2017. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Dựa trên cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển nông nghiệp, luận văn tập trung đánh giá tiềm năng và thực trạng phát triển nông nghiệp giai đoạn 2010 - 2017 huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên. Từ đó, đề xuất các giải pháp cơ bản nhằm thúc đẩy nền nông nghiệp của huyện trong giai đoạn tiếp theo. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan cơ sở lí luận về phát triển nông nghiệp để vận dụng vào địa bàn cấp huyện dưới góc độ địa lí học; - Đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển nông nghiệp của huyện; - Phân tích thực trạng phát triển nông nghiệp của huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 2017; - Đề xuất các giải pháp phát triển nông nghiệp của huyện đến năm 2020. 3.3. Giới hạn của đề tài - Không gian nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu và đánh giá sự phát triển nông nghiệp trên toàn bộ địa bàn huyện Phú Lương với 14 xã và 02 thị trấn. 5
- Về nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu, phân tích thực trạng phát triển nông nghiệp bao gồm các ngành: nông, lâm, thủy sản huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên, trọng tâm nghiên cứu sự phát triển và phân bố theo ngành, theo lãnh thổ (hộ gia đình, trang trại, hợp tác xã). - Về thời gian:: Các số liệu được sử dụng trong luận văn được cập nhật trong giai đoạn 2010 - 2017. 4. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 4.1. Quan điểm nghiên cứu * Quan điểm tổng hợp, lãnh thổ Tư duy địa lí là tư duy gắn với lãnh thổ, vì bất cứ đối tượng địa lí nào cũng gắn với một lãnh thổ cụ thể. Quan điểm lãnh thổ cho rằng, các đối tượng nghiên cứu không tách rời lãnh thổ mà có mối quan hệ với những lãnh thổ xung quanh cả trên phương diện tự nhiên cũng như phương diện kinh tế - xã hội. Vì vậy, nghiên cứu nội dung đề tài phải gắn với lãnh thổ, phải đặt đối tượng nghiên cứu trong một không gian lớn hơn mới so sánh, cắt nghĩa một cách chính xác và khoa học. Vận dụng quan điểm lãnh thổ trong nghien cứu đề tài này nhằm thấy được sự phân hóa rõ rệt trong phát triển nông nghiệp giữa huyện Phú Lương với các huyện khác trên địa bàn tỉnh; đồng thời, lí giải những nguyên nhân tạo nên sự khác nhau đó. * Quan điểm hệ thống Đối tượng nghiên cứu được coi là một hệ thống, trong đó bao gồm nhiều phân hệ (hệ thống nhỏ) có mối quan hệ qua lại mật thiết với nhau. Đồng thời bản thân đối tượng cũng chỉ là một phần trong những hệ thống lớn hơn. Sự thay đổi của một phân hệ sẽ dẫn đến những hậu quả dây chuyền và ảnh hưởng đến hoạt động chung của toàn hệ thống. Vận dụng quan điểm này trong nghiên cứu nông nghiệp ở huyện Phú Lương là luôn xem xét nền nông nghiệp của Phú Lương là một hệ thống bao gồm các phân hệ nông nghiệp theo ngành và theo lãnh thổ. Bản thân nền nông nghiệp có mối liên hệ và chịu tác động của các ngành kinh tế khác trong huyện như công nghiệp, dịch vụ trong huyện cũng như trong phạm vi của tỉnh Thái Nguyên, vùng TDMNBB và rộng hơn nữa là cả nước. * Quan điểm kinh tế Trong nghiên cứu địa lí kinh tế - xã hội, quan điểm kinh tế được coi trọng là lẽ tự nhiên. Quan điểm này được thể hiện thông qua một số chỉ tiêu kinh tế cụ thể như 6
tốc độ tăng trưởng, hiệu quả kinh tế,..trong cơ chế thị trường, việc sản xuất phải đem lại lợi nhuận và tất nhiên khó có thể chấp nhận sự thua lỗ triền miên. Tuy nhiên, cũng nên tránh xu hướng có thể gặp phải là phải đạt mục tiêu phát triển kinh tế nói chung và nông nghiệp nói riêng bằng mọi giá mà bỏ qua các khía cạnh như môi trường, văn hóa... * Quan điểm lịch sử - viễn cảnh Mọi sự vật hiện tượng địa lí dù lớn dù nhỏ đều phát sinh phát triển riêng của nó. Vận dụng quan điểm lịch sử - viễn cảnh vào việc nghiên cứu đề tài để thấy được những biến đổi của các nhân tố ảnh hưởng và thực trạng phát triển nông nghiệp huyện qua từng giai đoạn phát triển, từ đó đánh giá chính xác các triển vọng phát triển ngành nông nghiệp trên địa bàn nghiên cứu. Vận dụng quan điểm này thấy được quá trình hình thành và phát triển ngành nông nghiệp huyện trong quá khứ, hiện tại và tương lai. * Quan điểm phát triển bền vững Phát triển bền vững là sự phát triển đáp ứng được những yêu cầu của hiện tại, nhưng không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của thế hệ tương lai. Phát triển bền vững là quá trình có sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hòa giữa ba mặt của sự phát triển, đó là phát triển kinh tế, phát triển xã hội và bảo vệ môi trường.Các khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường của phát triển bền vững phải được tổng hòa, kết hợp, lồng ghép vào nhau khi có thể một cách có hiệu quả trong các chính sách, cơ chế, công cụ và quá trình thực hiện chính sách. Vận dụng quan điểm này cho ta thấy nghiên cứu vấn đề phát triển nông nghiệp của huyện phải đặt trong mối quan hệ với xã hội và môi trường để đảm bảo sự phát triển của hiện tại mà không làm tổn hại đến sự phát triển của thế hệ tương lai. 4.2. Phương pháp nghiên cứu * Phương pháp thu thập, phân tích, so sánh và tổng hợp tài liệu: Đây là phương pháp truyền thống thường được sử dụng trong nghiên cứu Địa lí kinh tế - xã hội. Vấn đề phát triển nông nghiệp là một vấn đề phức tạp. Vì vậy, việc thu thập tài liệu thông qua nhiều nguồn như: sách báo, tạp chí, các đề tài nghiên cứu có liên quan, số liệu thống kê, tranh ảnh, bản đồ. Từ đó, phân tích chọn lọc để có những tài liệu thực sự cần thiết, đáp ứng được yêu cầu của đề tài. 7
* Phương pháp thống kê kinh tế: Phương pháp này được sử dụng để xử lí các số liệu đã thu thập được theo mục đích đề tài đặt ra, tính toán các chỉ số phát triển, tỉ trọng của các ngành qua các thời kì để thấy được sự tăng trưởng, phát triển nông nghiệp huyện. * Phương pháp thực địa: Phương pháp thực địa là phương pháp cần thiết để bổ sung cho các tư liệu đã thu thập được có cơ sở thực tiễn. Mặt khác, cũng là cơ sở để những đánh giá, kết luận của đề tài mang tính khách quan và xác thực hơn. * Phương pháp bản đồ - GIS: Bản đồ là những tài liệu tham khảo và cũng là sản phẩm của quá trình nghiên cứu. Bản đồ dung để thể hiện thực trạng kinh tế, sự phân bố của các hiện tượng địa lí kinh tế và các mối quan hệ lãnh thổ, trong không gian, các mối quan hệ giữa chúng và những định hướng phát triển kinh tế nói chung và nông nghiệp nói riêng. Do vậy, quá trình thực hiện đề tài đã sử dụng bản đồ như một nguồn tư liệu quan trọng và cũng sử dụng bản đồ - GIS như một phương tiện phản ánh các kết quả nghiên cứu về các vấn đề phát triển và phân bố của nông nghiệp huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên. * Phương pháp dự báo: Phương pháp dự báo giúp ta định hướng chiến lược, xác định các mục tiêu và kịch bản phát triển trước mắt của đối tượng nghiên cứu địa lí kinh tế một cách có kết quả, có cơ sở khoa học phù hợp với các điều kiện và xu thế phát triển của hiện thực. 5. Đóng góp chính của đề tài - Đúc kết có chọn lọc cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn về phát triển nông nghiệp và vận dụng vào nghiên cứu ở địa bàn của huyện trung du miền núi; - Làm rõ các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố của nông nghiệp huyện Phú Lương; - Đưa ra bức tranh phát triển và phân bố nông nghiệp huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 2017; - Đề xuất được một số giải pháp phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương theo hướng hiệu quả và bền vững. 8
6. Cấu trúc của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, nội dung đề tài gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về phát triển nông nghiệp. Chương 2: Các nhân tố ảnh hưởng và thực trạng phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương giai đoạn 2010 - 2017. Chương 3: Định hướng và các giải pháp phát triển nông nghiệp huyện Phú Lương đến năm 2020, tầm nhìn tới 2030. 9
Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NÔNG NGHIỆP 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Các khái niệm và vai trò của nông nghiệp 1.1.1.1. Các khái niệm về nông nghiệp a. Nông nghiệp Nông nghiệp là một trong những ngành kinh tế quan trọng và phức tạp. Nó không chỉ là một ngành kinh tế đơn thuần mà còn là hệ thống sinh học kỹ thuật. Nông nghiệp được hiểu theo nghĩa hẹp chỉ có ngành trồng trọt, chăn nuôi và ngành dịch vụ. Nông nghiệp được hiểu theo nghĩa rộng bao gồm cả ngành lâm nghiệp và thủy sản.[15] b. Phát triển nông nghiệp Phát triển nông nghiệp là một tổng thể các biện pháp nhằm tăng sản lượng sản phẩm nông nghiệp để đáp ứng tốt hơn yêu cầu của thị trường trên cơ sở khai thác các nguồn lực trong nông nghiệp một cách hợp lý và từng bước nâng cao hiệu quả sản xuất.[3] 1.1.1.2. Vai trò của nông nghiệp Từ khi ra đời cho đến nay, nông nghiệp luôn đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển nền kinh tế nói chung và bảo đảm sự sinh tồn của loài người nói riêng. Ănghen đã khẳng định: “nông nghiệp là ngành có ý nghĩa quyết định đối với toàn bộ thế giới cổ đại và hiện nay nông nghiệp lại càng có ý nghĩa như thế”. Về mặt lý luận, vai trò của nông nghiệp được thể hiện chủ yếu ở một số điểm sau đây: a. Nông nghiệp cung cấp lương thực, thực phẩm phục vụ nhu cầu cơ bản của con người Nông nghiệp là ngành sản xuất vật chất xuất hiện sớm nhất của xã hội loài người. Sản phẩm quan trọng hàng đầu mà con người làm ra để nuôi sống mình là lương thực. Cách đây khoảng một vạn năm, con người đã biết thuần dưỡng động vật hoang, trồng các loại cây rừng và biến chúng thành vật nuôi, cây trồng. Sự ổn định bước đầu của dân số thế giới là từ khi loài người biết trồng trọt và tạo được cơ sở lương thực, thực phẩm.[15] 10