Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học trong dạy học môn Khoa học

Chia sẻ: Ganuongmuoimatong | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:106

Thêm vào BST

Báo xấu

40
lượt xem 14
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là nghiên cứu một số biện pháp trong dạy học môn Khoa học nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học. Từ đó, làm phong phú thêm hệ thống lí luận dạy học và góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Khoa học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học trong dạy học môn Khoa học

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM ĐỖ ÁNH HỒNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH TIỂU HỌC TRONG DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN, NĂM 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM ĐỖ ÁNH HỒNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH TIỂU HỌC TRONG DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC Ngành: GIÁO DỤC HỌC (GD TIỂU HỌC) Mã số: 8.14.01.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THỊ THU HẰNG THÁI NGUYÊN, NĂM 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong đề tài là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác, các thông tin trích dẫn trong đề tài đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 9 năm 2018 Tác giả luận văn ĐỖ ÁNH HỒNG XÁC NHẬN XÁC NHẬN CỦA KHOA CHUYÊN MÔN CỦA NGƢỜI HƢỚNG DẪN TS. Nguyễn Thị Thu Hằng i
LỜI CẢM ƠN Trƣớc hết, tôi xin bày tỏ sự kính trọng và biết ơn sâu sắc đến TS. Nguyễn Thị Thu Hằng, ngƣời đã tận tâm, nhiệt tình chỉ bảo tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tôi xin đƣợc gửi lời cảm ơn trân trọng tới các thầy, cô giáo khoa Giáo dục Tiểu học - Trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt thời gian tôi học tập và nghiên cứu tại đây. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn sự hợp tác, giúp đỡ của các thầy cô giáo và các em học sinh trƣờng Tiểu học Bình Sơn, trƣờng tiểu học Trƣờng Sơn, trƣờng TH&THCS Bình Sơn huyện Lục Nam - tỉnh Bắc Giang đã tạo mọi điều kiện và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình khảo sát và thực nghiệm sƣ phạm. Để hoàn thành luận văn: “Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học trong dạy học môn Khoa học” chúng tôi đã sử dụng, kế thừa có chọn lọc các nghiên cứu của các tác giả đi trƣớc, đồng thời nhận đƣợc rất nhiều sự quan tâm, chỉ bảo của các thầy, cô giáo; sự giúp đỡ của bạn bè, ngƣời thân đã động viên tôi trong quá trình hoàn thành luận văn. Mặc dù đã có nhiều cố gắng và nỗ lực để hoàn thành tốt luận văn nhƣng chắc chắn sẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong nhận đƣợc sự chỉ bảo, đóng góp của các thầy, cô giáo và các bạn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 9 năm 2018 Tác giả luận văn Đỗ Ánh Hồng ii
MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii Danh mục viết tắt ................................................................................................ iv Danh mục các bảng.............................................................................................. v MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 6 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 6 2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 7 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu........................................................... 7 4. Giả thuyết khoa học ................................................................................... 7 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................ 8 6. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 8 7. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................... 8 8. Cấu trúc đề tài ............................................................................................ 9 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ DẠY HỌC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ TRONG DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC ......................................................................................................... 9 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu về dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề ................................................................................................. 10 1.2. Một số khái niệm công cụ .................................................................... 12 1.2.1. Năng lực ............................................................................................ 12 1.2.2. Năng lực giải quyết vấn đề ................................................................ 14 1.2.3. Dạy học phát triển năng lực GQVĐ .................................................. 16 1.3. Dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học trong môn Khoa học ............................................................................. 16 1.3.1. Cấu trúc năng lực GQVĐ cho học sinh tiểu học ............................... 16 iii
1.3.2. Mục tiêu và nội dung dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề.................................................................................................................. 17 1.3.3. Phƣơng pháp, hình thức tổ chức dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề ................................................................................................. 18 1.3.4. Đánh giá quá trình dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề .... 19 1.3.5. Các yếu tố ảnh hƣởng đến quá trình dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề .......................................................................................... 19 1.4. Đặc điểm tâm sinh lí học sinh cuối cấp tiểu học với việc tổ chức DH nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề .......................................... 21 1.4.1. Khái quát đặc điểm tâm sinh lí của học sinh cuối cấp tiểu học ........ 21 1.4.2. Mối quan hệ giữa đặc điểm tâm sinh lí học sinh cuối cấp tiểu học với việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề ...................................... 22 1.5. Thực trạng việc tổ chức dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề ở một số trƣờng tiểu học hiện nay .......................................................... 23 1.5.1. Khái quát quá trình điều tra thực trạng.............................................. 23 1.5.2. Thời gian, địa điểm, đối tƣợng điều tra ............................................. 23 1.5.3. Phƣơng pháp điều tra ......................................................................... 24 1.5.4. Nội dung điều tra ............................................................................... 24 1.5.5. Kết quả điều tra ................................................................................. 24 1.6. Nhận xét chung ..................................................................................... 32 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 ............................................................................ 34 Chƣơng 2: MỘT SỐ BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH TIỂU HỌC TRONG DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC .......................................................................................... 35 2.1. Các nguyên tắc đề xuất biện pháp ........................................................ 35 2.1.1. Đảm bảo phù hợp với đặc điểm tâm lí học sinh ................................ 35 2.1.2. Đảm bảo tính thực tiễn ...................................................................... 35 iv
2.1.3. Đảm bảo tính sinh động, hấp dẫn và kích thích học sinh giải quyết vấn đề ................................................................................................. 36 2.1.4. Đảm bảo phù hợp với đặc trƣng dạy học môn Khoa học.................. 37 2.2. Khai thác nội dung bài học để xây dựng các tình huống có vấn đề gắn liền với thực tiễn cuộc sống .................................................................. 38 2.2.1. Ý nghĩa của biện pháp ....................................................................... 38 2.2.2. Cách tiến hành ................................................................................... 39 2.2.3. Ví dụ minh họa .................................................................................. 40 2.3. Sử dụng các phƣơng pháp dạy học theo hƣớng trải nghiệm ................ 46 2.3.1. Ý nghĩa của biện pháp ....................................................................... 46 2.3.2. Cách tiến hành ................................................................................... 47 2.3.3. Ví dụ minh họa .................................................................................. 50 2.4. Đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh thông qua các sản phẩm hành động, việc làm .................................................................... 55 2.4.1. Ý nghĩa của biện pháp ....................................................................... 55 2.4.2. Cách tiến hành ................................................................................... 56 2.4.3. Ví dụ minh họa .................................................................................. 57 2.5. Phối hợp với gia đình và cộng đồng địa phƣơng để tổ chức các hoạt động vận dụng sau bài học trên lớp ..................................................... 60 2.5.1. Ý nghĩa của biện pháp ....................................................................... 60 2.5.2. Cách tiến hành ................................................................................... 60 2.5.3. Ví dụ minh họa .................................................................................. 61 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 ............................................................................ 64 Chƣơng 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ...................................................... 65 3.1. Mục đích thực nghiệm .......................................................................... 65 3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm ......................................................................... 65 3.3. Địa bàn thực nghiệm ............................................................................ 65 3.4. Tổ chức thực nghiệm ............................................................................ 65 v
3.5. Nội dung thực nghiệm .......................................................................... 67 3.6. Tiêu chí đánh giá .................................................................................. 69 3.7. Kết quả thực nghiệm ............................................................................ 70 3.7.1. Kết quả trƣớc thực nghiệm ................................................................ 70 3.7.2. Kết quả sau thực nghiệm ................................................................... 72 3.7.3. Phân tích kết quả sau khi thực nghiệm .............................................. 74 3.8. Nhận xét chung ..................................................................................... 77 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 ............................................................................ 78 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ......................................................................... 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 81 PHỤ LỤC vi
DANH MỤC VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ ĐC Đối chứng DH Dạy học GDNGLL Giáo dục ngoài giờ lên lớp GQVĐ Giải quyết vấn đề GV Giáo viên HS Học sinh HSTH Học sinh tiểu học KHBH Kế hoạch bài học TH&THCS Tiểu học và trung học cơ sở TN Thực nghiệm iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Sự cần thiết của việc tổ chức dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh ................................................................... 25 Bảng 1.2: Quan niệm của giáo viên về dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề......................................................................................... 26 Bảng 1.3. Mức độ tổ chức dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học ........................................................................... 27 Bảng 1.4. Cách tiếp cận tổ chức dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề của giáo viên tiểu học trong các môn học và hoạt động giáo dục ............................................................................................... 28 Bảng 1.5. Hiệu quả tổ chức dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong các môn học và HĐGD ở trƣờng tiểu học ............................ 30 Bảng 3.1. Kế hoạch thực nghiệm ...................................................................... 67 Bảng 3.2. Kết quả kiểm tra bài 9 -10 môn Khoa học của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng trƣớc thực nghiệm ................................................... 70 Bảng 3.3. Kết quả kiểm tra Bài 18 môn Khoa học của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng trƣớc thực nghiệm ................................................... 71 Bảng 3.4. Kết quả kiểm tra Bài 9 - 10 môn Khoa học của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng sau thực nghiệm ......................................... 72 Bảng 3.5. Kết quả kiểm tra Bài 18 môn Khoa học của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng sau thực nghiệm ...................................................... 73 Bảng 3.6. Kết quả bày tỏ thái độ của HS khi học môn Khoa học ..................... 76 v
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Mục tiêu GD thế kỷ XXI có nhiều thay đổi, ngƣời học không chỉ có kiến thức khoa học đơn ngành mà còn phải có khả năng liên kết, tổng hợp các kiến thức khoa học một cách hệ thống để giải quyết các vấn đề thực tiễn. Do đó, việc chuyển đổi từ dạy học tiếp cận nội dung sang dạy học phát triển năng lực là một xu thế tất yếu nhằm hình thành và phát triển năng lực cho ngƣời học, đặc biệt là hƣớng ngƣời học không chỉ biết học thuộc, ghi nhớ mà còn phải biết làm thông qua các hoạt động cụ thể, sử dụng những tri thức học đƣợc để giải quyết các tình huống do cuộc sống đặt ra và phải gắn với thực tiễn đời sống. 1.2. Bậc tiểu học là bậc học đầu tiên và là nền tảng quan trọng đối với sự phát triển của trẻ, đây là quãng thời gian để các em hình thành nhân cách và năng lực (trí tuệ và thể chất). Chính vì vậy, việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh ở giai đoạn này là một việc làm cấp thiết và đặc biệt quan trọng. Vì trong học tập và cuộc sống hằng ngày, học sinh gặp phải không ít các vấn đề đa dạng với mức độ khác nhau. Tuy nhiên, khi đứng trƣớc các vấn đề các em vẫn còn lúng túng, không biết cách phát hiện và giải quyết vấn đề dẫn đến những kết quả không tốt trong học tập và cuộc sống. Vì vậy việc phát triển năng lực GQVĐ giúp học sinh tự tin, chủ động giải quyết các vấn đề một cách nhanh chóng và hiệu quả. 1.3. Trong dạy học ở Tiểu học, môn Khoa học có vai trò quan trọng trong việc phát triển cho học sinh các năng lực cần thiết đặc biệt là năng lực giải quyết vấn đề bởi nội dung của môn Khoa học ở Tiểu học đề cập đến những vấn đề, sự vật, hiện tƣợng xoay quanh các mối quan hệ giữa Tự nhiên - Con ngƣời - Xã hội. Nội dung môn học đề cập đến các đối tƣợng gần gũi, xoay quanh cuộc sống hàng ngày của ngƣời học. Do đó, nếu giáo viên biết cách khai thác nội dung môn học, biết cách tổ chức các hoạt động dạy học theo hƣớng tăng cƣờng giao lƣu, tƣơng tác, trải nghiệm; biết kích thích nhu cầu, động cơ của ngƣời học khi tham gia các hoạt đông học tập thì có thể mang lại kết quả cao cho việc 6
hình thành kiến thức khoa học của môn học nói chung và phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh nói riêng. 1.4. Qua tiếp cận và tìm hiểu thực tế tại một số trƣờng tiểu học hiện nay, việc đa dạng hoá các phƣơng pháp, nội dung dạy học theo hƣớng dạy học phát triển năng lực cho HS, đặc biệt là năng lực vận dụng kiến thức để giải quyết các vấn đề thực tiễn còn hạn chế và gặp nhiều khó khăn. Do vậy, để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong quá trình dạy học đòi hỏi ngƣời giáo viên cần phải đổi mới các phƣơng pháp dạy học theo định hƣớng phát triển năng lực ngƣời học và một trong những năng lực đó chính là năng lực giải quyết vấn đề. Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi tiến hành tập trung và nghiên cứu đề tài: “Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học trong dạy học môn Khoa học”. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu một số biện pháp trong dạy học môn Khoa học nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học. Từ đó, làm phong phú thêm hệ thống lí luận dạy học và góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học môn Khoa học. 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học môn Khoa học ở tiểu học. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Các biện pháp dạy học môn Khoa học nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học. 4. Giả thuyết khoa học Nếu các biện pháp dạy học môn Khoa học đƣợc đề xuất theo định hƣớng tiếp cận năng lực và có tính khả thi sẽ đảm bảo cho học sinh không chỉ hình thành kiến thức khoa học của môn học mà còn góp phần nâng cao năng lực giải quyết vấn đề. 7
5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu cơ sở lí luận về dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề. 5.2. Khảo sát thực trạng dạy học môn Khoa học ở một số trƣờng tiểu học hiện nay từ góc độ dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề. 5.3. Đề xuất một số biện pháp nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong dạy học môn Khoa học. 5.4. Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm nhằm kiểm nghiệm kết quả tác động của các biện pháp đề xuất trong việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học trong dạy học môn Khoa học. 6. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung nghiên cứu: Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học trong dạy học môn Khoa học. - Địa bàn nghiên cứu: Điều tra thực trạng và tiến hành thực nghiệm sƣ phạm tại một số trƣờng tiểu học trên địa bàn tỉnh Bắc Giang. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp luận 7.1.1. Quan điểm tiếp cận hệ thống Cho phép nhìn nhận một cách sâu sắc, toàn diện và khách quan về vấn đề phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học trong dạy học môn Khoa học. 7.1.2. Quan điểm thực tiễn Nghiên cứu quá trình dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học trong dạy học môn Khoa học. Biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề đƣợc đề xuất phải hƣớng tới đáp ứng yêu cầu thực tiễn cho học sinh tiểu học trong dạy học môn Khoa học. 7.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể 7.2.1. Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu lí luận Để xây dựng cơ sở lí thuyết cho vấn đề nghiên cứu cụ thể: sử dụng các phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, hệ thống hoá, khái quát hoá hệ thống lý luận của đề tài. 8
7.2.2. Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn Nhằm thu thập thông tin về thực trạng việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học trong dạy học môn Khoa học chúng tôi đã sử dụng một số phƣơng pháp nhƣ: Phƣơng pháp trò chuyện, phỏng vấn để thu thập thông tin về thực trạng; Phƣơng pháp quan sát đƣợc sử dụng để nhận biết các biểu hiện giao tiếp của HS trong hoạt động học, hoạt động chơi, Phƣơng pháp thảo luận nhóm, thảo luận cả lớp trong các hoạt động sắm vai, xử lí tình huống. 7.2.3. Các phƣơng pháp bổ trợ Sử dụng các phần mềm thống kê để liệt kê, mô tả, phân tích, xử lí các số liệu điều tra, khảo sát, thực nghiệm nhằm làm rõ các vấn đề thực tiễn liên quan đến đề tài nghiên cứu. 8. Cấu trúc đề tài Ngoài phần mở đầu và kết luận, đề tài gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học môn Khoa học Chƣơng 2: Một số biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học trong dạy học môn Khoa học Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm 9
Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ DẠY HỌC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ TRONG DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu về dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề Phát triển năng lực giải quyết vấn đề là một trong những quan điểm giáo dục đã trở thành xu thế trong việc xác định nội dung dạy học ở nhà trƣờng phổ thông và trong xây dựng chƣơng trình môn học ở nhiều nƣớc trên thế giới. Dạy học đƣợc xây dựng trên cơ sở những quan điểm tích cực về quá trình học tập và quá trình dạy học. Vận dụng hợp lí các quan điểm dạy sẽ giúp phát triển các năng lực giải quyết những vấn đề phức tạp và làm cho việc học tập trở nên có ý nghĩa hơn với học sinh so với việc các môn học đƣợc thực hiện riêng rẽ. Xuất phát từ những ƣu điểm của dạy học này, chúng tôi nhận thấy dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề là vô cùng cần thiết, đặc biệt đối với học sinh tiểu học, nó là xu hƣớng của lý luận dạy học và đã đƣợc nhiều nƣớc trên thế giới nghiên cứu, phát triển và áp dụng. Hầu hết các nƣớc trong khu vực Đông Nam Á đã thực hiện quan điểm này trong dạy học ở những mức độ nhất định. Trong những năm 70 và 80 của thế kỷ XX, UNESCO đã có những hội thảo với các báo cáo về việc thực hiện quan điểm phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học ở một số nƣớc. Hiện nay, có rất nhiều chƣơng trình môn Khoa học trong chƣơng trình giáo dục phổ thông các nƣớc thể hiện quan điểm phát triển năng lực giải quyết vấn đề ở các mức độ khác nhau. Một nghiên cứu mới đây của Viện Khoa học giáo dục Việt Nam về chƣơng trình giáo dục phổ thông 20 nƣớc cho thấy 100% các nƣớc đều xây dựng chƣơng trình theo hƣớng phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Điển hình là nền giáo dục tại Australia một quốc gia phát triển, dân số không đông (22 triệu ngƣời), có một nền giáo dục phát triển hài hòa ở các bậc học: phổ thông, đại học và dạy nghề. Hiện nay, các nhà nghiên cứu về giáo dục 10
Australia đã có những đề tài nghiên cứu về dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong trƣờng phổ thông. Sau đó, tiến hành so sánh giữa chƣơng trình dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề với chƣơng trình dạy học truyền thống để thấy rõ đƣợc những ƣu điểm của dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề và vai trò của ngƣời giáo viên trong quá trình dạy học. Trong chƣơng trình giáo dục phổ thông ở nhiều nƣớc vấn đề phát triển năng lực giải quyết vấn đề đƣợc coi là một trong những quan điểm phát triển và xây dựng chƣơng trình các môn học nói chung, môn Khoa học nói riêng. Ở Việt Nam, thời gian gần đây đã có nhiều nghiên cứu về dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Thực tế cho thấy, để giải quyết một vấn đề thực tiễn thƣờng phải huy động tri thức của cá nhân học sinh, dƣới sự hƣớng dẫn của giáo viên mới đáp ứng đƣợc yêu cầu và nhiệm vụ học tập. Có thể điểm qua một số nghiên cứu về dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề ở Việt Nam nhƣ sau: Năm 2016, Lê Thị Hoàng Linh trong nghiên cứu “Phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh trong dạy học toán 4” đã chỉ rõ vai trò của phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong dạy học môn Toán lớp 4 và đề xuất đƣợc một số biện pháp nhằm phát triển năng lực GQVĐ đề cho học sinh trong dạy học môn Toán lớp 4, [7]. Năm 2014, Phan Anh Tài, trong nghiên cứu “Đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh trong dạy học toán lớp 11 trung học phổ thông”. Luận án này đề cập đánh giá năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học môn toán 11 nói chung. Hơn nữa, thang đánh giá năng lực áp dụng trong luận án đƣợc xây dựng trƣớc và có những điểm khác biệt so với dự thảo thang đánh giá năng lực của Bộ GD&ĐT, [14]. Theo [21], Chu Cẩm Thơ đã nghiên cứu về rèn luyện năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề cho HS tiểu học thông qua nội dung dạy học của môn Toán. Tác giả chỉ ra rằng trong dạy học môn Toán, cần chú trọng những bài toán có vấn đề, để giúp học sinh rèn luyện và phát triển năng lực giải quyết các vấn đề trong thực tiễn. 11
Ngày nay, có nhiều công trình nghiên cứu về dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề ở một số nƣớc trong đó có Việt Nam. Nhìn chung, các nghiên cứu này đã đi sâu vào nghiên cứu nhiều khía cạnh khác nhau trong việc dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề nhƣ: phân tích khái niệm, đặc điểm của dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Thiết kế những chƣơng trình dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề gắn với nội dung và chủ đề dạy học ở các bộ môn phù hợp với học sinh. Hình thành những năng lực cần thiết cho ngƣời giáo viên khi tổ chức dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề để đạt hiệu quả tại các trƣờng trung học phổ thông. Tuy nhiên, việc nghiên cứu vấn đề phát triển năng lực cho học sinh trong dạy học vẫn còn thu hẹp ở một số nội dung. Đặc biệt, mới chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong môn Toán, môn tự nhiên xã hội… mà chƣa có công trình nào nghiên cứu và áp dụng trong môn Khoa học. Đây là một trong những lí do chúng tôi lựa chọn đề tài này nhằm khảo sát thực trạng và đƣa chủ đề phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh tiểu học trong dạy học môn Khoa học. 1.2. Một số khái niệm công cụ 1.2.1. Năng lực Khái niệm “Năng lực” có nguồn gốc Latinh là: “competentia” nghĩa là “gặp gỡ”. Ngày nay, khái niệm “Năng lực” đƣợc nhiều ngƣời hiểu theo nhiều cách tiếp cận khác nhau. Theo từ điển giáo khoa tiếng Việt: “Năng lực là khả năng làm tốt công việc”. Theo [20], “Năng lực được quan niệm là sự kết hợp một cách linh hoạt và có tổ chức kiến thức, kỹ năng với thái độ, tình cảm, giá trị, động cơ cá nhân,… nhằm đáp ứng hiệu quả một yêu cầu phức hợp của hoạt động trong bối cảnh nhất định. Năng lực thể hiện sự vận dụng tổng hợp nhiều yếu tố (phẩm chất của người lao động, kiến thức và kĩ năng) được thể hiện thông qua các hoạt động của cá nhân nhằm thực hiện một loại công việc nào đó. Năng lực bao gồm các yếu tố cơ bản mà mọi người lao động, mọi công dân đều phải có, đó là các năng lực chung, cốt lõi”. 12
Howard Gardner (1999): “Năng lực phải được thể hiện thông qua hoạt động có kết quả và có thể đánh giá hoặc đo đạc được”, [22, tr.11]. Theo F.E.Weinert (2001) cho rằng: “Năng lực là những kĩ năng, kĩ xảo học được hoặc sẵn có của cá thể nhằm giải quyết các tình huống xác định, cũng như sự sẵn sàng về động cơ xã hội và khả năng vận dụng các cách GQVĐ một cách có trách nhiệm và hiệu quả trong những tình huống linh hoạt. [24, tr.12]. OECD (Tổ chức các nƣớc kinh tế phát triển) (2002) đã xác định: “Năng lực là khả năng của cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức hợp và thực hiện thành công nhiệm vụ trong một bối cảnh cụ thể”, [23]. Theo tác giả Trần Trọng Thủy và Nguyễn Quang Uẩn (1998): “Năng lực là tổng hợp những thuộc tính độc đáo của cá nhân phù hợp với những yêu cầu đặc trưng của một hoạt động nhất định, nhằm đảm bảo việc hoàn thành có kết quả tốt trong lĩnh vực hoạt động ấy.”, [19]. Theo tác giả Nguyễn Thị Minh Phƣơng (2007): “Năng lực của học sinh được thể hiện ở khả năng thực hiện hành động cá nhân trong việc giải quyết các nhiệm vụ học tập, hoặc năng lực tiến hành hoạt động học tập của cá nhân người học. Năng lực nói chung luôn được xem xét trong mối quan hệ với dạng hoạt động hoặc quan hệ nhất định nào đó”, [13]. Theo tác giả Nguyễn Thị Minh Phƣơng đã đề xuất bốn nhóm năng lực thể hiện khung năng lực cần đạt cho học sinh phổ thông Việt Nam đó là: Năng lực nhận thức: đòi hỏi học sinh phải có các khả năng quan sát, ghi nhớ, tƣ duy (độc lập, logic, trừu tƣợng…), tƣởng tƣợng, suy luận, tổng hợp - khái quát hóa, phê phán - bình luận. Từ đó, có khả năng phát hiện vấn đề, khả năng tự học, tự trau dồi kiến thức trong suốt cuộc đời. Năng lực xã hội: đòi hỏi học sinh phải có những khả năng giao tiếp, thuyết trình, giải quyết các tình huống có vấn đề, vận hành đƣợc các cảm xúc, có khả năng thích ứng, khả năng cạnh tranh cũng nhƣ khả năng hợp tác… 13
Năng lực thực hành: (hoạt động thực tiễn) đòi hỏi học sinh phải vận dụng tri thức (từ bài học cũng nhƣ từ thực tiễn), thực hành một cách linh hoạt (tích cực - chủ động), tự tin; có khả năng sử dụng các công cụ cần thiết, khả năng giải quyết vấn đề, sáng tạo, có tính kiên trì… Năng lực cá nhân: đƣợc thể hiện qua khía cạnh thể chất, đòi hỏi trƣớc hết học sinh có khả năng vận động linh hoạt, phải biết chơi thể thao, biết bảo vệ sức khỏe, có khả năng thích ứng với môi trƣờng; tiếp đó là khía cạnh hoạt động cá nhân đa dạng khác nhau nhƣ khả năng lập kế hoạch, khả năng tự đánh giá, tự chịu trách nhiệm… Trong đề tài này, chúng tôi đi theo khái niệm năng lực nhƣ sau: “Năng lực là khả năng cá nhân huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng, thái độ, giá trị của bản thân để thực hiện thành công một loại công việc trong một bối cảnh nhất định”. Hay cụ thể hơn, năng lực là khả năng huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và các thuộc tính tâm lí cá nhân khác nhƣ hứng thú, niềm tin, ý chí... để thực hiện thành công một loại công việc trong một bối cảnh nhất định. Năng lực của cá nhân đƣợc đánh giá qua phƣơng thức và kết quả hoạt động của cá nhân đó khi giải quyết các vấn đề của cuộc sống. Ngƣời nào muốn đạt đƣợc năng lực của hoạt động cần phải có tri thức về hoạt động đó và phải tiến hành thành thạo theo đúng các yêu cầu đó để đạt đƣợc kết quả phù hợp với yêu cầu và mục đích đề ra. Chính vì vậy, việc hình thành và phát triển năng lực cơ bản cho học sinh trong học tập và đời sống là một trong những nhiệm vụ quan trọng trong nhà trƣờng hiện nay. 1.2.2. Năng lực giải quyết vấn đề 1.2.2.1. Vấn đề Vấn đề là một nhiệm vụ đặt ra cho chủ thể, trong đó chứa đựng những thách thức mà họ khó có thể vƣợt qua theo cách trực tiếp và rõ ràng . 14
1.2.2.2. Giải quyết vấn đề Giải quyết vấn đề là khả năng suy nghĩ và hành động trong những tình huống không có quy trình, thủ tục, giải pháp thông thƣờng có sẵn. Ngƣời GQVĐ có thể ít nhiều xác định đƣợc mục tiêu hành động nhƣng không phải ngay lập tức biết cách làm thế nào để đạt đƣợc nó. Sự am hiểu tình huống vấn đề và việc lý giải dần mục tiêu đó trên cơ sở việc lập kế hoạch và suy luận tạo thành quá trình giải quyết vấn đề. 1.2.2.3. Năng lực giải quyết vấn đề Năng lực giải quyết vấn đề (GQVĐ) là một trong những năng lực quan trọng của con ngƣời mà nhiều nền giáo dục tiên tiến trên thế giới đang hƣớng tới. Hiện nay ở Việt Nam, việc học quá chú trọng đến rèn luyện kĩ năng, luyện tập theo cái có sẵn, cho nên học sinh không đƣợc rèn luyện năng lực này từ sớm. Điều đó ảnh hƣởng không nhỏ đến năng lực tự học, tự khám phá và tƣ duy của trẻ. Vì vậy, tập dƣợt cho HS biết phát hiện và giải quyết những vấn đề gặp phải trong học tập, trong cuộc sống của cá nhân, gia đình và cộng đồng không chỉ có ý nghĩa ở khía cạnh về phƣơng pháp dạy học mà phải đƣợc đặt ra nhƣ một mục tiêu giáo dục và đào tạo. Có nhiều quan điểm và định nghĩa về năng lực GQVĐ: Theo định nghĩa trong đánh giá PISA, 2012: “Năng lực GQVĐ là khả năng của một cá nhân hiểu và giải quyết tình huống có vấn đề khi mà giải pháp giải quyết chưa rõ ràng. Nó bao gồm sự sẵn sàng tham gia vào giải quyết tình huống vấn đề đó - thể hiện tiềm năng là công dân tích cực và xây dựng”. Theo Nguyễn Cảnh Toàn (Xã hội học tập - học tập suốt đời) (2012): “Hoạt động trí tuệ được coi là trình độ phức tạp và cao nhất về nhận thức, vì cần huy động tất cả các năng lực trí tuệ của cá nhân. Để GQVĐ, chủ thể phải huy động trí nhớ, tri giác, lý luận, khái niệm hóa, ngôn ngữ, đồng thời sử dụng cả cảm xúc, động cơ, niềm tin ở năng lực bản thân và khả năng kiểm soát được tình thế”, [15]. 15