Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:105

Thêm vào BST

Báo xấu

8
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn là xây dựng chủ đề “sinh trưởng và phát triển ở dộng vật” và tổ chức dạy học chủ đề “sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho HS ở trường phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn”. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ MINH NGUYỆT TỔ CHỨC DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN Ở ĐỘNG VẬT” CHO HỌC SINH Ở TRƯỜNG THPT NGÂN SƠN, TỈNH BẮC KẠN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ MINH NGUYỆT TỔ CHỨC DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN Ở ĐỘNG VẬT” CHO HỌC SINH Ở TRƯỜNG THPT NGÂN SƠN, TỈNH BẮC KẠN Ngành: LL & PP dạy học bộ môn Sinh học Mã số: 8140111 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN PHÚC CHỈNH THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Luận văn Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn được thực hiện từ tháng 5 năm 2018 đến tháng 8 năm 2019. Tôi xin cam đoan: Luận văn sử dụng các thông tin từ nhiều nguồn khác nhau, các thông tin đó đã được chọn lọc, phân tích, tổng hợp, xử lí và đưa vào luận văn đúng quy định. Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực và chưa được công bố, sử dụng trong bất kì công trình nghiên cứu của tác giả nào khác./. Thái Nguyên, ngày 15 tháng 11 năm 2019 Tác giả Nguyễn Thị Minh Nguyệt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Trước tiên tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến Ban Giám hiệu, Ban Chủ nhiệm khoa cùng tất cả các thầy cô khoa Sinh học, Trường Đại học sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Phúc Chỉnh đã trực tiếp hướng dẫn nhiệt tình, cẩn thận, đưa ra những định hướng quý báu để tôi hoàn thành luận văn. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới Ban giám hiệu, các thầy cô giáo bộ môn, giáo viên môn Sinh học cùng các em học sinh trường THPT Ngân Sơn, huyện Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn đã tạo điều kiện cho tôi trong quá trình thực nghiệm đề tài. Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp luôn động viên và hỗ trợ trên mọi phương diện trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Dù đã có nhiều cố gắng, song do điều kiện thời gian còn hạn chế nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong sự chỉ dẫn, đóng góp ý kiến của các nhà khoa học, các thầy cô giáo, bạn bè, đồng nghiệp để luận văn được hoàn thiện. Tôi xin trân trọng cảm ơn./. Thái Nguyên, tháng 11 năm 2019 Tác giả Nguyễn Thị Minh Nguyệt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ...................................................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH ............................................................................... v MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................. 3 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu .......................................................................... 3 4. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 3 5. Nội dung nghiên cứu................................................................................................. 4 6. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 4 7. Những đóng góp mới của đề tài luận văn ................................................................. 4 8. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 5 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ...................................................... 6 1.1. Tổng quan về dạy học theo chủ đề .................................................................. 6 1.1.1. Trên thế giới..................................................................................................... 6 1.1.2. Ở Việt Nam ...................................................................................................... 6 1.2. Cơ sở lí luận ..................................................................................................... 7 1.2.1. Khái niệm dạy học theo chủ đề ....................................................................... 7 1.2.2. Dạy học theo chủ đề và dạy học truyền thống................................................. 8 1.2.3. Mục tiêu của dạy học theo chủ đề ................................................................. 10 1.2.4. Vai trò của GV trong dạy học theo chủ đề .................................................... 11 1.2.5. Vai trò của HS trong dạy học theo chủ đề .................................................... 11 1.2.6. Đặc điểm dạy học theo chủ đề ...................................................................... 12 1.2.7. Các loại chủ đề dạy học ................................................................................. 13 1.2.8. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học theo chủ đề ............................... 14 1.2.9. Phương tiện dạy học ..................................................................................... 15 1.2.10. Các bước chuẩn bị dạy học theo chủ đề ........................................................ 17 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
1.2.11. Tiến trình dạy học cụ thể cho chủ đề học tập ............................................... 19 1.2.12. Kiểm tra đánh giá........................................................................................... 21 1.2.13. Điều kiện tổ chức dạy học theo chủ đề .......................................................... 22 1.2.14. Ý nghĩa của dạy học theo chủ đề ................................................................... 23 1.2.15. Dạy học theo chủ đề và vấn đề phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh ............................................................................................ 23 1.3. Cơ sở thực tiễn ..................................................................................................... 24 Kết luận chương 1 ....................................................................................................... 31 Chương 2. TỔ CHỨC DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN Ở ĐỘNG VẬT” CHO HỌC SINH Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NGÂN SƠN, TỈNH BẮC KẠN ............................... 32 2.1. Cơ sở khoa học của dạy học theo chủ đề phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật bậc THPT ........................................................................................ 32 2.1.1. Mục tiêu, chương trình, nội dung phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật - THPT ..................................................................................................... 32 2.1.2. Dạy học Sinh học theo chủ đề là tất yếu và cần thiết .................................... 36 2.1.3. Vận dụng ý tưởng thiết kế bộ câu hỏi định hướng vào dạy học theo chủ đề....... 38 2.2. Quy trình thiết kế các chủ đề dạy học “sinh trưởng và phát triển ở động vật” .... 40 2.2.1. Cấu trúc, nội dung từng bài trong phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” . 40 2.2.2. Các mạch nội dung Chủ đề: “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” ............ 41 2.3. Tổ chức dạy học cụ thể .................................................................................. 42 2.3.1. Nguyên tắc xây dựng chủ đề ......................................................................... 42 2.3.2. Các bước cần thực hiện khi thiết kế dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển”......44 2.3.3. Sử dụng phương pháp dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” ....45 2.3.4. Tiêu chuẩn đánh giá kết quả học tập ............................................................. 47 2.4. Xây dựng một số giáo án dạy học theo chủ đề phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT ............................................................................... 48 2.4.1. Các hình thức thiết kế chủ đề dạy học phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” ........................................................................................................ 48 2.4.2. Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” .................. 49 Kết luận chương 2 ....................................................................................................... 68 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................................ 69 3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm .................................................................... 69 3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm.................................................................... 69 3.3. Nội dung thực nghiệm sư phạm..................................................................... 69 3.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm ................................................................... 69 3.5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm .............................................................. 72 3.6. Kết quả thực nghiệm sư phạm ....................................................................... 75 3.6.1. Kết quả định lượng ........................................................................................ 75 3.6.2. Kết quả định tính ........................................................................................... 81 3.6.3. Kết luận về kết quả thực nghiệm ................................................................... 81 Kết luận chương 3 ....................................................................................................... 83 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ........................................................................... 84 1. Kết luận ................................................................................................................... 84 2. Khuyến nghị ............................................................................................................ 84 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 86 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ 1 CHBH Câu hỏi bài học 2 CHKQ Câu hỏi khái quát 3 CHND Câu hỏi nội dung 4 DHTCĐ Dạy học theo chủ đề 5 GV Giáo viên 6 HS Học sinh 7 NXB Nhà xuất bản 8 PPDH Phương pháp dạy học 9 PHT Phiếu học tập 10 TN Thực nghiệm 11 ĐC Đối chứng 12 THCS Trung học cơ sở 13 THPT Trung học phổ thông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH Bảng: Bảng 1.1. So sánh điểm khác biệt giữa dạy học truyền thống và dạy học theo chủ đề .......................................................................................................9 Bảng 1.2. Thực trạng các phương pháp dạy học phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” ....................................................................................25 Bảng 1.3. Ý kiến của GV về thực trạng tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT ............................................................26 Bảng 1.4. Ý kiến của GV THPT về vai trò, ý nghĩa tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”- THPT ........................................27 Bảng 1.5. Ý kiến của GV về những khó khăn khi Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT .......................................28 Bảng 2.1. Các nội dung, chương trình Phần Sinh học sinh trưởng và phát triển của động vật ...........................................................................................40 Bảng 3.1. Tiêu chí đánh giá cho các mức điểm của bài kiểm tra ...........................73 Bảng 3.2. Đặc điểm của các lớp diễn ra thực nghiệm ............................................75 Bảng 3.3. Kết quả điều tra phiếu hỏi học sinh lớp đối chứng ................................ 76 Bảng 3.4. Kết quả điều tra phiếu hỏi học sinh lớp thực nghiệm ............................77 Bảng 3.5. Bảng phân bố tần số kết quả điểm lớp TN và ĐC .................................79 Bảng 3.6. Bảng phân bố tần suất tích lũy điểm số bài kiểm tra .............................79 Bảng 3.7. Bảng phân loại kết quả học tập của học sinh .........................................80 Hình: Hình 3.1. Đồ thị biểu diễn phân bố tần số tích lũy kết quả bài kiểm tra ................. 79 Hình 3.2. Đồ thị phân loại kết quả học tập của học sinh .......................................... 80 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Xuất phát từ nhiệm vụ đổi mới PPDH Ngày nay, cùng với sự phát triển vượt bậc của khoa học công nghệ, khối lượng tri thức của nhân loại tăng lên nhanh chóng chỉ trong một thời gian ngắn khiến cho các phương pháp dạy học truyền thống trở nên không còn hiệu quả và không đáp ứng được các nhu cầu của xã hội. Chính điều đó đã đặt ra cho nền giáo dục nước nhà yêu cầu cấp thiết phải có sự thay đổi sâu sắc và toàn diện, trong đó nâng cao chất lượng đào tạo là mục tiêu hàng đầu. Trong rất nhiều các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng đào tạo thì giải pháp đổi mới phương pháp dạy học được xem là khâu vô cùng quan trọng hiện nay ở tất cả các cơ sở giáo dục. Luật Giáo dục 2005 khẳng định phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học, bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh. Thông báo kết luận số 242-TB/TW ngày 15/4/2009 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 2 (khóa VIII), phương hướng phát triển giáo dục và đào tạo đến năm 2020 cũng nêu rõ tiếp tục đổi mới phương pháp dạy và học, khắc phục cơ bản lối truyền thụ một chiều. Phát huy phương pháp dạy học tích cực, sáng tạo, hợp tác; giảm thời gian giảng lý thuyết tăng thời gian tự học, tự tìm hiểu cho học sinh, sinh viên; gắn bó chặt chẽ giữa học lý thuyết và thực hành, đào tạo gắn với nghiên cứu khoa học, sản xuất và đời sống. Như vậy, việc chuyển từ hình thức GV giữ vai trò trung tâm trong giờ học và có nhiệm vụ truyền đạt thông tin cho HS sang hình thức HS giữ vai trò trung tâm, thì GV tổ chức hoạt động nhận thức cho HS qua đó phát huy tính tích cực, độc lập và sáng tạo của HS. GV dạy HS cách học thông qua quá trình dạy, rèn luyện kĩ năng học tập cho HS nhằm phát huy tính tích cực nhận thức, rèn luyện phương pháp tự học, độc lập sáng tạo cho HS. Những định hướng trên đây đặt ra cho ngành giáo dục nói chung, giáo dục phổ thông nói riêng nhiệm vụ quan trọng về việc nghiên cứu đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao hơn nữa chất lượng dạy học. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
1.2. Xuất phát từ thực trạng hạn chế trong tổ chức dạy học ở Trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn Trước những yêu cầu mới của sự phát triển giáo dục trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, việc đổi mới phương pháp dạy học ở tỉnh Bắc Kạn nói chung, ở huyện Ngân Sơn nói riêng vẫn còn nhiều hạn chế. Với đặc điểm là vùng dân tộc thiểu số, vùng sâu vùng xa, điều kiện học tập còn nhiều thiếu thốn, phương pháp tổ chức học tập chưa thật sự phù hợp với đối tượng HS, do đó hiệu quả của việc dạy và học chưa cao. Bởi vậy, việc đổi mới phương pháp dạy học ở các cơ sở giáo dục là cần thiết. Việc tăng cường sử dụng các phương pháp, hình thức tổ chức dạy học tích cực cho HS là quan trọng, và một trong số các biện pháp đó là biện pháp dạy học theo chủ đề, sẽ giúp nâng cao chất lượng dạy và học đồng thời góp phần đào tạo nguồn nhân lực phục vụ nhu cầu phát triển của địa phương. 1.3. Do yêu cầu nâng cao chất lượng dạy học sinh học nói chung, dạy học chủ đề sinh trưởng và phát triển ở động vật nói riêng Sinh học là một ngành khoa học tự nhiên nghiên cứu về giới tự nhiên hữu cơ. Nhiệm vụ của nó là tìm hiểu đặc điểm cấu tạo và hoạt động của các cơ thể sống, giải thích bản chất của các hiện tượng sống, cơ chế của các quá trình diến ra trong các tổ chức sống, khám phá các qui luật phát sinh phát triển của sinh giới để không những giúp con người nhận thức đúng nguồn gốc tự nhiên của sự sống mà còn giúp con người vận dụng có hiệu quả các qui luật đó vào thực tiễn; điều khiển, cải biến sinh vật phục vụ cho mục đích của mình. Đối tượng của sinh học là sự sống, một dạng vật chất phức tạp, vì vậy việc tổ chức dạy học sinh học cho HS một cách hợp lí, khoa học, hiệu quả phù hợp với từng nội dung kiến thức là rất cần thiết. Dạy học theo chủ đề là một mô hình mới cho hoạt động lớp học thay thế cho lớp học truyền thống (với đặc trưng là những bài học ngắn, cô lập, những hoạt động lớp học mà giáo viên giữ vai trò trung tâm) bằng việc chú trọng những nội dung học tập có tính tổng quát, liên quan đến nhiều lĩnh vực, với trung tâm tập trung vào học sinh và nội dung tích hợp với những vấn đề, những thực hành gắn liền với thực tiễn. Với mô hình này, học sinh có nhiều cơ hội làm việc theo nhóm để giải quyết những vấn đề xác thực, có hệ thống và liên quan đến nhiều kiến thức khác nhau. Các Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
em thu thập thông tin từ nhiều nguồn kiến thức. Hướng tới các mục tiêu: chiếm lĩnh nội dung kiến thức khoa học, hiểu biết tiến trình khoa học và rèn luyện các kĩ năng tiến trình khoa học như: quan sát, thu thập thông tin, dữ liệu; xử lý (so sánh, sắp xếp, phân loại, liên hệ… thông tin); suy luận, áp dụng thực tiễn. Đối với sinh học sinh trưởng phát triển là nội dung sinh học quan trọng mang tính trừu tượng, phản ảnh đặc tính sống ở các cấp độ tổ chức sống khác nhau. Có hoạt động sống này thì các hoạt động sống khác mới thực hiện được. Nghiên cứu chủ đề sinh trưởng và phát triển ở động vật cũng là một trong những chủ đề chính trong chương trình sinh học phổ thông, xác định được vấn đề cốt lõi của chủ đề và tổ chức học sinh học tập theo lôgic vận động và phát triển sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy học sinh học ở trường phổ thông hiện nay. Tuy nhiên điều này có thể sẽ gây khó khăn cho nhiều GV khi xây dựng kế hoạch dạy học và tổ chức các hoạt động\dạy học phù hợp dẫn tới chưa phát huy được tính sáng tạo của HS trong dạy học và giúp HS phát triển năng lực vận dụng kiến thức đã tiếp thu được trong quá trình học vào thực tiễn cuộc sống ở địa phương. Xuất phát từ những cơ sở lý luận và thực tiễn trên, tôi chọn đề tài nghiên cứu: Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn. 2. Mục tiêu nghiên cứu Xây dựng chủ đề “sinh trưởng và phát triển ở dộng vật” và tổ chức dạy học chủ đề “sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho HS ở trường phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn”. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” và tổ chức dạy học cho HS ở trường phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn. - Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học Sinh học ở lớp 11 (THPT). 4. Giả thuyết khoa học Nếu thiết kế được chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” và tổ chức dạy học một cách hợp lý thì sẽ phát triển được kĩ năng tìm hiểu hay nghiên cứu thế giới tự nhiên cho học sinh ở trường phổ thông, tỉnh Bắc Kạn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
5. Nội dung nghiên cứu - Hệ thống hóa cơ sở lí luận khoa học về dạy học theo chủ đề, phát triển năng lực cho HS trong dạy học. - Đề xuất biện pháp tổ chức dạy học theo chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”, bậc THPT. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả của việc vận dụng dạy học chủ đề đến sự phát triển kĩ năng tri thức khoa học cho HS ở trường phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn. 6. Phương pháp nghiên cứu * Các phương pháp nghiên cứu lý thuyết - Nghiên cứu các văn bản có tính pháp lí của Đảng, Chính phủ, Bộ GD & ĐT về chiến lược phát triển, đổi mới giáo dục, chiến lược đổi mới PPDH. - Nghiên cứu cơ sở lí luận về PPDH Sinh học, việc xây dựng kế hoạch dạy học và tổ chức dạy học sinh học ở trường phổ thông. - Nghiên cứu những tài liệu về dạy học chủ đề, phát triển năng lực. - Nghiên cứu các tài liệu như: Chương trình giáo dục phổ thông môn Sinh học, chuẩn kiến thức kĩ năng môn Sinh học… làm cơ sở cho việc xây dựng kế hoạch dạy học và tổ chức dạy học sinh học ở trường phổ thông. * Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Điều tra thực trạng về vận dụng dạy học theo chủ đề, biện pháp phát triển kĩ năng tìm hiểu tri thức khoa học cho HS trung học phổ thông Bắc Kạn. - Phương pháp hỏi ý kiến chuyên gia. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm tại trường trung học phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn. * Phương pháp phân tích số liệu thực nghiệm Sử dụng thống kê toán học và phần mềm M. Excel. 7. Những đóng góp mới của đề tài luận văn - Góp phần làm sáng tỏ lý thuyết dạy học theo chủ đề và phát triển kĩ năng tìm hiểu tri thức khoa học cho HS trung học phổ thông Bắc Kạn. - Xác định cấu trúc nội dung của chủ đề sinh trưởng và phát triển ở động vật. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
- Xây dựng con đường có hiệu quả để hướng dẫn học sinh nghiên cứu chủ đề sinh trưởng và phát triển ở động vật. - Xác định cấu trúc năng lực tìm hiểu tri thức khoa học. - Xây dựng bảng tiêu chí và công cụ đánh giá kĩ năng tìm hiểu tri thức khoa học. 8. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu - Giới hạn nghiên cứu: Đề tài chỉ tập trung xây dựng chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” và đề xuất kế hoạch tổ chức dạy học chủ đề. - Phạm vi nghiên cứu: Thực nghiệm sư phạm được thực hiện ở trường trung học phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Tổng quan về dạy học theo chủ đề 1.1.1. Trên thế giới Dạy học theo chủ đề đã và đang được thực hiện ở nhiều quốc gia có nền giáo dục phát triển hàng đầu của thế giới với mức độ tích hợp khá đa dạng. Số nước có môn Khoa học tự nhiên thay cho 3 môn học riêng rẽ là Vật lí, Hoá học và Sinh học chiếm tỉ lệ cao trong số các QG có nền GD phát triển như Anh, Australia, Hàn Quốc, Mỹ, New Zealand, Nhật Bản, Singapore, Thụy Sỹ,... Điều này cho thấy việc thiết kế dạy học theo chủ đề trong Chương trình GDPT của Việt Nam là phù hợp với xu thế hội nhập quốc tế. Biên soạn nội dung dạy học dưới dạng các chủ đề mang tính khoa học tích hợp và có tính thực tiễn cao đã giúp người học hiểu thấu vấn đề và phát triển được những năng lực cần thiết như: năng lực nhận thức thế giới tự nhiên, năng lực khám phá thế giới tự nhiên và năng lực vận dụng kiến thức để cải tạo thế giới tự nhiên. 1.1.2. Ở Việt Nam Ở Việt Nam, trong những năm gần đây đã có nhiều nhà nghiên cứu, nhiều giáo viên phổ thông đã chú ý đến việc thiết kế các chủ đề liên môn và tổ chức dạy học cho học sinh các chủ đề này với những mục tiêu khác nhau. Bên cạnh các công trình của các nhà nghiên cứu, dạy học theo chủ đề nhằm nâng cao kết quả học tập của học sinh, hoặc để phát triển năng lực hợp tác, năng lực tự học,... Vấn đề xây dựng các chủ đề học tập liên môn đã thu hút được đông đảo các giáo viên đang trực tiếp giảng dạy các môn khoa học ở trường phổ thông và nó đã trở thành phong trào rộng khắp trong các nhà trường phổ thông của nước ta. Theo Chương trình giáo dục phổ thông ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/ TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ GD&ĐT [1], sách giáo khoa môn Khoa học tự nhiên nói riêng và các môn học khác nói chung cũng đã được thống nhất biên soạn dưới dạng các chủ đề học tập. Dạy học theo chủ đề có điều kiện để giáo viên thực hiện tư tưởng và nguyên tắc dạy học tiếp cận năng lực: dạy học vì quyền lợi và vì sự phát triển của học sinh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Chính vì những lợi ích của dạy học theo chủ đề nên việc biên soạn sách giáo khoa, cấu trúc hóa nội dung dạy học dưới dạng các chủ đề và tổ chức dạy học theo chủ đề là vấn đề đã được khẳng định và trở nên rất cần thiết. 1.2. Cơ sở lí luận 1.2.1. Khái niệm dạy học theo chủ đề Dạy học theo chủ đề là sự kết hợp giữa mô hình dạy học truyền thống và mô hình dạy học hiện đại, nó là một trong nhiều chiến lược dạy học cụ thể hoá của mô hình dạy - tự học và quan điểm “lấy người học làm trung tâm”. GV không dạy học chỉ bằng cách truyền thụ tri thức mà chủ yếu là hướng dẫn HS tự lực tìm kiếm thông tin, sử dụng kiến thức vào giải quyết các nhiệm vụ có ý nghĩa thực tiễn. Dạy học theo chủ đề là một trong các mô hình dạy học có khả năng đáp ứng được mục tiêu giáo dục của thời kì đổi mới. Mô hình dạy học mới này thay thế cho mô hình dạy học truyền thống bằng việc chú trọng những nội dung học tập có tính chất tổng quát, liên quan đến nhiều lĩnh vực, với trung tâm tập trung vào HS và nội dung được tích hợp thành những chủ đề mang tính thực tiễn. Dạy học theo chủ đề ở cấp THPT là sự cố gắng tăng cường sự tích hợp kiến thức, làm cho kiến thức có mối liên hệ mạng lưới nhiều chiều, là sự tích hợp vào nội dung học những ứng dụng kỹ thuật và đời sống thông dụng làm cho nội dung học có ý nghĩa hơn, hấp dẫn hơn. Thay cho việc dạy học đang được thực hiện theo từng bài/tiết trong sách giáo khoa như hiện nay, các tổ/nhóm chuyên môn căn cứ vào chương trình và sách giáo khoa hiện hành, lựa chọn nội dung để xây dựng các chủ đề dạy học phù hợp với việc sử dụng phương pháp dạy học tích cực trong điều kiện thực tế của nhà trường. Theo Xaviers Roegirs: “Khoa sư phạm dạy học theo chủ đề là một quan niệm về quá trình học tập, trong đó toàn thể các quá trình học tập góp phần hình thành ở HS những năng lực rõ ràng, có dự tính trước những điều cần thiết cho học sinh, nhằm phục vụ cho các quá trình học tập tương lai, hoặc nhằm hoà nhập HS vào cuộc sống lao động. Dạy học theo chủ đề làm cho quá trình học tập có ý nghĩa” (dẫn theo [11]). Từ góc độ lí luận dạy học, theo Nguyễn Văn Khải: “Dạy học theo chủ đề tạo ra các tình huống liên kết tri thức các môn học, đó là cơ hội phát triển các năng lực Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
của học sinh. Khi xây dựng các tình huống vận dụng kiến thức, học sinh sẽ phát huy được năng lực tự lực, phát triển tư duy sáng tạo. Dạy học theo chủ đề các khoa học sẽ làm giảm trùng lặp nội dung dạy học các môn học, việc xây dựng chương trình các môn học theo hướng này có ý nghĩa quan trọng làm giảm tình trạng quá tải của nội dung học tập, đồng thời hiệu quả dạy học được nâng lên. Nhất là trong bối cảnh hiện nay, do đòi hỏi của xã hội, nhiều tri thức cần thiết mới đều muốn được đưa vào nhà trường” (dẫn theo [18]). Dạy học theo chủ đề là hành động liên kết một cách hữu cơ, có hệ thống các đối tượng nghiên cứu, học tập của một vài lĩnh vực môn học khác nhau thành nội dung thống nhất, dựa trên cơ sở các mối liên hệ về lí luận và thực tiễn được đề cập trong các môn học đó nhằm hình thành ở HS các năng lực cần thiết. Định nghĩa về dạy học theo chủ đề trong dự thảo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể là định hướng dạy học giúp học sinh phát triển khả năng huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng,... thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau để giải quyết có hiệu quả các vấn đề trong học tập và trong cuộc sống, được thực hiện ngay trong quá trình lĩnh hội tri thức và rèn luyện kỹ năng; phát triển được những năng lực cần thiết, nhất là năng lực giải quyết vấn đề (xây dựng chủ đề thể hiện qua sự huy động, kết hợp, liên hệ các yếu tố có liên quan với nhau của nhiều lĩnh vực để giải quyết có hiệu quả một vấn đề và thường đạt được nhiều mục tiêu khác nhau). Như vậy, có thể hiểu “dạy học theo chủ đề là hình thức tìm tòi khái niệm, tư tưởng, đơn vị kiến thức, nội dung bài học, chủ đề... có sự giao thoa, tương đồng lẫn nhau, dựa trên cơ sở các mối liên hệ về lí luận và thực tiễn dược đề cập đến trong các môn học hoặc trong các học phần của môn học đó (tức là con đường tích hợp từ những nội dung từ một số đơn vị, bài học, môn học có liên hệ với nhau) làm thành nội dung bài học trong một chủ đề có ý nghĩa hơn, thực tế hơn, nhờ đó học sinh có thể tự hoạt động nhiều hơn để tìm ra kiến thức và vận dụng vào thực tiễn”. 1.2.2. Dạy học theo chủ đề và dạy học truyền thống Điểm tương đồng: Dạy học theo chủ đề và dạy học truyền thống vẫn coi trọng việc lĩnh hội một nội dung kiến thức nền tảng, vì thế dạy học theo chủ đề là mô hình dạy học có thể vận dụng vào thực tiễn hiện nay dễ dàng hơn các mô hình khác. Điểm khác biệt: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Bảng 1.1. So sánh điểm khác biệt giữa dạy học truyền thống và dạy học theo chủ đề Dạy học truyền thống Dạy học theo chủ đề 1- Tiến trình học tập của HS do GV (SGK) 1- Các nhiệm vụ học tập được giao, HS áp đặt. (GV là trung tâm). quyết định chiến lược học tập với sự chủ động, hỗ trợ và hợp tác của GV. (HS là trung tâm). 2- Phù hợp với phong cách tư duy não trái: 2- Phù hợp với nhiều phong cách học khác logic, tuần tự, chặt chẽ. nhau do HS được quyết định một phần chiến lược học tập. 3- Nếu thành công có thể góp phần đạt đến 3- Hướng đến các mục tiêu: phát triển hiểu nhiều mục tiêu của môn học: chiếm lĩnh biết vượt khỏi khuôn khổ nội dung, hiểu biết kiến thức mới, bồi dưỡng phương thức tư tiến trình khoa học và rèn luyện các kỹ năng duy khoa học và phương pháp nhận thức tiến trình khoa học: quan sát, thu thập dữ khoa học. liệu, xử lý, suy luận và áp dụng thực tiễn. 4- Dạy theo một chủ đề thống nhất được tổ 4- Dạy theo từng bài theo một thời lượng cố chức lại theo hướng tích hợp từ một phần định dành cho từng bài. chương trình học. 5- Kiến thức thu được là các khái niệm trong 5- Kiến thức thu được chỉ có mối liên hệ mối liên hệ mạng lưới với nhau. tuyến tính một chiều theo sự thiết kế chương 6- Trình độ nhận thức có thể đạt được ở mức trình học. độ cao: phân tích, tổng hợp, đánh giá ngay 6- Trình độ nhận thức sau quá trình học tập trong quá trình thực hiện các nhiệm vụ học tập. thường phát triển tuần tự và thường chỉ dừng lại ở mức độ hiểu, biết và vận dụng. 7- Kết thúc một chủ đề, HS có một tổng thể 7- Kết thúc một chương, HS không có một kiến thức mới, tinh giản, chặt chẽ và khác tổng thể kiến thức mới mà có kiến thức từng với tổng thể nội dung trong sách giáo khoa. phần riêng biệt, hoặc có hệ thống kiến thức liên hệ tuyến tính theo trật tự các bài học. 8- Kiến thức gần gũi với thực tiễn mà HS 8- Kiến thức khá xa rời thực tiễn mà người đang sống hơn do yêu cầu cập nhật thông tin học đang sống do sự kém cập nhật của nội khi thực hiện chủ đề. dung trong SGK. 9- Hiểu biết có được sau quá trình học luôn 9- Kiến thức, kỹ năng sau khi học chỉ giới vượt ra ngoài khuôn khổ nội dung cần học do hạn trong chương trình, nội dung học. quá trình tìm kiếm và xử lý thông tin ngoài nguồn tài liệu chính thức của HS. 10- Đặt quan tâm và có thể hướng đến việc 10- Không thể đạt tới nhiều mục tiêu bồi dưỡng các kỹ năng sống: làm việc với nhân văn quan trọng: rèn luyện kỹ năng sống thông tin, giao tiếp, hợp tác… và làm việc, giao tiếp, hợp tác… Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
1.2.3. Mục tiêu của dạy học theo chủ đề [13], [6], [10] Dạy học theo chủ đề cũng như các mô hình dạy học tích cực khác đều nhằm đáp ứng những yêu cầu về đổi mới PPDH (phương pháp dạy học) và qua đó cũng thực hiện đầy đủ các mục tiêu giáo dục môn học trong giai đoạn hiện nay. Ngoài ra cũng như các chiến lược dạy học hiện đại khác, dạy học theo chủ đề còn đặt mối quan tâm nhiều hơn đến sự phát triển của HS có các phong cách học tập khác nhau, quan tâm đến sự chuẩn bị cho HS đương đầu một cách thành công với sự phát triển không ngừng của thực tiễn. Do đó, dạy học chủ đề còn hướng đến các mục tiêu tích cực khác: - Phát triển hiểu biết về tiến trình khoa học và rèn luyện các kỹ năng của một tiến trình khoa học. - Phát triển tư duy bậc cao, nhằm phát triển khả năng suy luận, tổ chức kiến thức và tiếp nhận thông tin một cách chọn lọc, có phê phán. - Rèn luyện các kỹ năng sống và làm việc của con người trong thời đại ngày nay: giao tiếp, hợp tác, quản lí, tự quyết định, tự đánh giá, tự điều chỉnh,… - Chú trọng mục tiêu phát triển nhân cách đa dạng của cá nhân hơn là việc đạt tới các mục tiêu chung, cứng nhắc, bắt buộc, khuôn mẫu, áp đặt. Theo Xavier Roegier (dẫn theo [11]), nếu nhà trường chỉ quan tâm dạy cho học sinh các khái niệm một cách rời rạc thì nguy cơ sẽ hình thành ở học sinh các suy luận khép kín, sẽ hình thành những con người “mù chức năng”, những người đã lĩnh hội kiến thức nhưng không có khả năng sử dụng các kiến thức đó hằng ngày. Chính vì vậy mục tiêu của dạy học theo chủ đề đó là: Một là: Làm cho quá trình học tập có ý nghĩa bằng cách gắn học tập với cuộc sống hàng ngày, trong quan hệ với các tình huống cụ thể mà học sinh sẽ gặp sau này, hòa nhập thế giới học đường với thế giới cuộc sống. Hai là: Phân biệt cái cốt yếu với cái ít quan trọng hơn cần tránh đặt tất cả các quá trình học tập ngang bằng nhau. Cái cốt yếu là những năng lực cơ bản cần cho học sinh vận dụng vào xử lí những tình huống có ý nghĩa trong cuộc sống hoặc đặt cơ sở không thể thiếu trong quá trình học tập tiếp theo. Ba là: Xác lập mối liên hệ giữa các khái niệm đã học. Trong quá trình học tập, học sinh có thể lần lượt học những môn học khác nhau, những phần khác nhau trong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
mỗi môn học nhưng học sinh phải biểu đạt các khái niệm đã học trong những mối quan hệ hệ thống trong phạm vi từng môn học cũng như giữa các môn học khác nhau. Thông tin càng đa dạng, phong phú thì tính hệ thống phải càng cao, có như vậy thì các em mới thực sự làm chủ được kiến thức và mới vận dụng được kiến thức đã học khi phải đương đầu với một tình huống thách thức, bất ngờ, chưa từng gặp. Thứ tư: Góp phần giảm tải học tập cho học sinh. Dạy học theo chủ đề giúp phát triển các năng lực, đặc biệt là trí tưởng tượng khoa học và năng lực tư duy của HS, vì nó luôn tạo ra các tình huống để HS vận dụng kiến thức gần với cuộc sống. Nó cũng làm giảm sự trùng lặp các nội dung giữa các môn học, góp phần giảm tải nội dung học tập. 1.2.4. Vai trò của GV trong dạy học theo chủ đề Dạy: dạy cho mọi người biết cách tự học, tự nghiên cứu, tự đào tạo. Trong dạy học theo chủ đề, GV tổ chức và hướng dẫn quá trình dạy - tự học. Thầy không còn là nơi độc quyền cung cấp kiến thức cho người học mà thầy luôn tạo ra cơ hội cho phép người học tự do theo đuổi những tư tưởng, khái niệm, kỹ năng, dưới sự tư vấn của thầy và thầy là người luôn tin cậy và tôn trọng họ, dạy họ cách tìm ra chân lí. Thầy không nhất thiết phải dạy toàn bộ nội dung trên lớp mà cố gắng khai thác tối đa kiến thức, kinh nghiệm, kỹ năng sẵn có của HS, giúp họ tự mình lĩnh hội kiến thức. Ngoài ra, GV trong chiến lược dạy học này không phải là người quyết định toàn bộ chiến lược học tập của HS, vì nhiều nhiệm vụ học tập được giao cho HS mà HS phải tự quyết định cách thức thực hiện nhiệm vụ đó. Trong dạy học theo chủ đề, HS giữ vị trí trung tâm, nhưng không vì thế mà vai trò của GV bị giảm sút, nó chỉ thay đổi ý nghĩa: GV trở thành người cộng tác, tổ chức, hướng dẫn HS, là người trọng tài sáng suốt giúp HS xác định được chân lí, phát triển nhân cách và biết mình phải làm gì và tự giải quyết những vấn đề trong cuộc sống. 1.2.5. Vai trò của HS trong dạy học theo chủ đề [13], [6], [11] Người học là một chủ thể tích cực, chủ động tự mình tìm ra kiến thức bằng hành động của chính mình, tự thể hiện mình và hợp tác với các bạn, học bạn, học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn