Luận văn Thạc sĩ Khoa học ngữ văn: Cảm hứng lịch sử trong kịch nói Nguyễn Huy Tưởng

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:97

Thêm vào BST

Báo xấu

83
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Khoa học ngữ văn: Cảm hứng lịch sử trong kịch nói Nguyễn Huy Tưởng gồm có 3 chương, trong đó, chương 1 - Về một số khái niệm, chương 2 - Từ cảm hứng trong lịch sử của kịch, chương 3 - Đến một số đặc điểm chủ yếu của kịch nói Nguyễn Huy Tưởng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học ngữ văn: Cảm hứng lịch sử trong kịch nói Nguyễn Huy Tưởng

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP. HOÀ CHÍ MINH  PHAN ÑÌNH DUÕNG CAÛM HÖÙNG LÒCH SÖÛ TRONG KÒCH NOÙI NGUYEÃN HUY TÖÔÛNG LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ KHOA HOÏC NGÖÕ VAÊN CHUYEÂN NGAØNH : VAÊN HOÏC VIEÄT NAM MAÕ SOÁ : 5-04-33 NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC :PGS. TS. TRAÀN HÖÕU TAÙ THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH ~ 2003 ~
PHAÀN MÔÛ ÑAÀU 1. LÍ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI: Neáu tính töø naêm 1941, naêm nhaø vaên Nguyeãn Huy Töôûng(1912 – 1960) baét ñaàu coù saùng taùc ñöôïc in, cho ñeán naêm 1960, naêm oâng qua ñôøi, thì taùc giaû Vuõ Nhö Toâ ñaõ caàm buùt troïn veïn hai möôi naêm roøng. Hai möôi naêm caàn cuø, beàn bæ saùng taïo, nhaø vaên ñaõ ñeå laïi moät khoái löôïng taùc phaåm ñaùng keå, ña daïng veà theå loaïi: thô, truyeän ngaén, tuyø buùt, tieåu thuyeát, kòch baûn saân khaáu, kòch baûn phim, truyeän cho thieáu nhi v.v. Trong ñoù, theo nhieàu nhaø nghieân cöùu xöa nay, maûng truyeän vaø kòch laø nhöõng saùng taùc noåi baät, goùp phaàn khaúng ñònh vò trí vöõng vaøng cuûa oâng trong lòch söû vaên hoïc Vieät Nam vôùi tö caùch laø moät nhaø vaên coù caûm höùng lòch söû ñoäc ñaùo vaø saâu saéc. Coù theå xem caûm höùng lòch söû laø caûm höùng chuû ñaïo, laø nhaát ñieåm linh ñaøi trong toaøn boä söï nghieäp saùng taùc cuûa nhaø vaên noùi chung, theå loaïi kòch noùi noùi rieâng. Ñaây laø moät vaán ñeà thöôøng ñöôïc khaúng ñònh tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp, nhaán maïnh hay chæ ñeà caäp thoaùng qua trong haàu heát nhöõng baøi vieát, nhöõng coâng trình nghieân cöùu veà saùng taùc Nguyeãn Huy Töôûng. Tuy nhieân, cho ñeán thôøi ñieåm naøy, vaãn chöa coù moät coâng trình naøo nghieân cöùu moät caùch tröïc dieän, heä thoáng veà vaán ñeà caûm höùng lòch söû trong toaøn boä söï nghieäp vaên hoïc cuûa nhaø vaên cuõng nhö ôû töøng theå loaïi cuï theå. Do vaäy, vôùi ñeà taøi “Caûm höùng lòch söû trong kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng”, ngöôøi vieát luaän vaên(NVLV) mong muoán goùp phaàn soi saùng moät phöông dieän cô baûn cuûa tö töôûng vaø phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên qua moät theå loaïi cuï theå, töø ñoù, xaùc ñònh ñuùng ñaén con ñöôøng thaâm nhaäp, phaân tích kòch baûn vaên hoïc cuûa oâng trong nhaø tröôøng hieän nay. 2. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ: Nguyeãn Huy Töôûng laø moät nhaø vaên sôùm noåi tieáng töø tröôùc naêm 1945 vôùi tö caùch laø taùc giaû boä ba tieåu thuyeát vaø kòch lòch söû: Vuõ Nhö Toâ, Ñeâm hoäi Long Trì, AnTö cuøng ñöôïc xuaát baûn vaøo naêm 1944. Nhöng phaûi ñeán naêm 1946, naêm Baéc Sôn ñöôïc coâng dieãn vaø xuaát baûn, môùi roä leân moät laøn soùng pheâ bình, ñaùnh giaù veà saùng taùc cuûa nhaø vaên. Laøn soùng aáy, cuõng nhö baûn thaân vôû kòch ñaàu tieân cuûa oâng, luùc thaêng, luùc traàm qua töøng thôøi ñieåm, töøng giai ñoaïn
nhaát ñònh. Cho ñeán thôøi ñieåm naøy, naêm 2003, vieäc nghieân cöùu, thaåm ñònh veà toaøn boä söï nghieäp vaên hoïc cuûa oâng noùi chung, töøng taùc phaåm cuï theå noùi rieâng cuõng coøn coù nhieàu yù kieán khaùc nhau, song nhìn chung vò trí xöùng ñaùng cuûa oâng treân vaên ñaøn Vieät Nam tröôùc vaø sau Caùch maïng thaùng Taùm ngaøy caøng ñöôïc khaúng ñònh maïnh meõ, saâu saéc theâm. Tröôùc khi tìm hieåu lòch söû vaán ñeà nghieân cöùu kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng, NVLV seõ sô löôïc trình baøy veà lòch söû vaán ñeà nghieân cöùu saùng taùc cuûa taùc giaû Baéc Sôn noùi chung. 2.1 Vaøi neùt veà lòch söû vaán ñeà nghieân cöùu saùng taùc Nguyeãn Huy Töôûng Ba thaùng sau khi Nguyeãn Huy Töôûng qua ñôøi môùi coù baøi vieát ñaàu tieân nghieân cöùu veà saùng taùc cuûa nhaø vaên. Ñoù laø tieåu luaän “Nguyeãn Huy Töôûng nhaø vaên tröôûng thaønh döôùi cheá ñoä môùi” cuûa nhaø nghieân cöùu Haø Minh Ñöùc(ñaêng trong Nghieân cöùu vaên hoïc, thaùng 10-1960). Laø moät trong hai nhaø nghieân cöùu(ngöôøi thöù hai laø Phong Leâ) coù quaù trình tìm hieåu, khaùm phaù nghieâm tuùc, coâng phu veà con ngöôøi vaø söï nghieäp cuûa Nguyeãn Huy Töôûng, Haø Minh Ñöùc ñaõ coâng boá moät loaït baøi vieát, coâng trình [6, 8, 9, 10] veà saùng taùc cuûa taùc giaû Soáng maõi vôùi thuû ñoâ trong voøng 24 naêm töø 1960 (baøi ñaõ daãn) ñeán 1984. Hai coâng trình tieâu bieåu cuûa nhaø nghieân cöùu veà toaøn boä saùng taùc cuûa Nguyeãn Huy Töôûng laø: 1) Nguyeãn Huy Töôûng(1912 – 1960), Nxb Vaên hoïc, 1966(vieát chung vôùi Phan Cöï Ñeä), 2) Tuyeån taäp Nguyeãn Huy Töôûng(Lôøi giôùi thieäu), Nxb Vaên hoïc, 1984 (ñaõ ñöa vaøo trong Khaûo luaän vaên chöông, in laàn thöù hai, Nxb KHXH, 1998). Trong coâng trình 1), caùc taùc giaû ñaõ “töï xaùc ñònh vaø giôùi haïn cho mình nhieäm vuï böôùc ñaàu ñaùnh giaù moät caùch toång hôïp nhöõng saùng taùc cuûa Nguyeãn Huy Töôûng”[ 8: 5]. Môû ñaàu chöông II -Tieåu thuyeát vaø kòch lòch söû cuûa Nguyeãn Huy Töôûng tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm - hai taùc giaû chuyeân luaän nhaän xeùt: “Trong soá caùc taùc giaû(tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm), Nguyeãn Huy Töôûng laø ngöôøi coù theá giôùi quan tieán boä nhaát vaø ñaõ coá gaéng khai thaùc ñeà taøi lòch söû moät caùch nghieâm tuùc vaø saùng taïo”( NVLV nhaán maïnh). Keát thuùc chuyeân luaän, hai oâng ñaõ nhaïân ñònh veà “moät ñaëc ñieåm trong phong caùch ngheä thuaät cuûa Nguyeãn Huy Töôûng”: “Keát hôïp chaët cheõ tính lòch söû vaø tính thôøi söï laø moät ñaëc ñieåm trong phong caùch ngheä thuaät cuûa Nguyeãn Huy Töôûng theå hieän ôû quan ñieåm nhaän thöùc, bieän phaùp theå hieän vaø noäi dung hieän töôïng ñöôïc phaûn aùnh”[8:234 ].
Möôøi taùm naêm sau, vieát lôøi giôùi thieäu cho Tuyeån taäp Nguyeãn Huy Töôûng(Sñd), Haø Minh Ñöùc ñaõ coù yù thöùc khaéc phuïc moät soá nhaän xeùt, ñaùnh giaù chöa thaät phuø hôïp cuûa mình xoay quanh con ngöôøi vaø saùng taùc Nguyeãn Huy Töôûng. Khaùi nieäm caûm höùng, caûm höùng lòch söû nhieàu laàn xuaát hieän treân nhöõng trang vieát cuûa nhaø nghieân cöùu [ 10 : 60, 68, 70, 71, 73, 86…]. Coù ñieàu oâng khoâng quan nieäm ñoù laø caûm höùng chuû ñaïo maø cho ñoù chæ laø moät trong nhöõng yeáu toá thuoäc veà chaát söû thi trong saùng taùc Nguyeãn Huy Töôûng. Taùc giaû vieát: “Caûm höùng lòch söû saâu saéc, vai troø lôùn lao cuûa nhaân daân trong khoâng gian vaø thôøi gian, chuû nghóa yeâu nöôùc anh huøng thaám ñöôïm trong suy nghó, tình caûm, haønh ñoäng cuûa caùc nhaân vaät vaø nhöõng böùc tranh sinh ñoäng, taát caû ñaõ goùp phaàn taïo neân chaát söû thi trong taùc phaåm cuûa Nguyeãn Huy Töôûng”[ 10: 86-87]. Moät soá nhaän xeùt cuûa Haø Minh Ñöùc veà ñeà taøi lòch söû, veà quan heä giöõa tính lòch söû vaø tính thôøi söï trong saùng taùc cuûa nhaø vaên Nguyeãn Huy Töôûng laø nhöõng khaúng ñònh chính xaùc. Khaù nhieàu nhaø nghieân cöùu veà sau, bao goàm caû giôùi nghieân cöùu vaên hoïc vaø söû hoïc( chaúng haïn nhö: Phan Troïng Thöôûng, Hoaøng Tieán, Nguyeân Ngoïc, Traàn Ñình Nam, Nguyeãn Phöông Chi, Döông Trung Quoác, Leâ Vaên Lan, Mai Höông, Haø AÂn, Bích Thu, Toân Thaûo Mieân…, theo Nguyeãn Huy Töôûng- Veà taùc gia vaø taùc phaåm[72]) , khi thaâm nhaäp vaên xuoâi vaø kòch cuûa nhaø vaên, thöôøng thoáng nhaát vôùi nhöõng nhaän xeùt naøy. Trong soá caùc nhaø nghieân cöùu aáy, NVLV ñaëc bieät löu yù hai taùc giaû: moät laø coá PGS. Nguyeãn Traùc, ñoàng taùc giaû giaùo trình Vaên hoïc Vieät Nam 1945 – 1975(taäp II), Nxb GD – 1990, thöù hai laø Phong Leâ, ngöôøi coù thaâm nieân coâng taùc ôû Vieän Vaên hoïc vaø Taïp chí Vaên hoïc ñoàng thôøi cuõng laø moät trong hai nhaø nghieân cöùu coù beà daøy veà con ngöôøi vaø söï nghieäp Nguyeãn Huy Töôûng. ÔÛ chöông XIII cuûa giaùo trình treân, khi ñöa ra “Moät soá ñaëc ñieåm veà phong caùch ngheä thuaät cuûa Nguyeãn Huy Töôûng”, coá PGS. ñaõ duøng haún khaùi nieäm caûm höùng lòch söû xem nhö laø moät yeáu toá ñaëc saéc trong phong caùch taùc giaû. Cuï theå, oâng vieát: “Moät yeáu toá ñaëc saéc nöõa trong phong caùch ngheä thuaät cuûa Nguyeãn Huy Töôûng laø caûm höùng lòch söû, chuû yeáu veà söï kieän lòch söû, phaàn naøo veà con ngöôøi lòch söû”[52: 216]. Do tính chaát giaùo trình, oâng chæ chöùng minh ngaén goïn, sô löôïc yeáu toá naøy thoâng qua moät soá taùc phaåm tieâu bieåu maø chöa ñi saâu lí giaûi moät caùch hoaøn chænh, heä thoáng.
Thöôøng xuyeân caäp nhaät nhöõng thoâng tin môùi veà con ngöôøi vaø taùc phaåm cuûa Nguyeãn Huy Töôûng qua nhöõng laàn kæ nieäm, töôûng nieäm, hoäi thaûo khoa hoïc veà nhaø vaên töøng ñöôïc Nhaø nöôùc phong taëng giaûi thöôûng Hoà Chí Minh ñôït 1- 1996 naøy, nhaø nghieân cöùu Phong Leâ ñaõ nhaán maïnh moät ñaëc ñieåm “nhö laø neùt quaùn xuyeán trong suoát haønh trình taùc phaåm cuûa Nguyeãn Huy Töôûng”( chöõ duøng cuûa nhaø nghieân cöùu). Cuï theå oâng vieát:”Coù voán tri thöùc roäng vaø saâu veà quaù khöù daân toäc, cuoäc soáng trong caûm nhaän cuûa Nguyeãn Huy Töôûng khoâng bao giôø laø moät nhaùt caét ngang maø laø goàm nhieàu ñöôøng maïch gaén boù vôùi lòch söû. Vaø lòch söû, trong söï keát noái töø quaù khöù ñeán hieän taïi, ñoù laø söï song haønh hoaëc töông phaûn giöõa moät beân laø baïo löïc cuûa ngoaïi xaâm, cuûa cöôøng quyeàn, cuûa nhöõng roái ren vaø naùo ñoäng cuûa xaõ hoäi, vôùi moät beân laø söï moûng manh, söï baáp beânh cuûa nhöõng soá phaän, nhöõng cuoäc tình, nhöõng ñam meâ vaø khaùt voïng cuûa con ngöôøi, trong ñoù coù vò trí trung taâm laø ngöôøi trí thöùc”[28:345].ÔÛ moät ñoaïn khaùc, Phong Leâ coøn giaùn tieáp khaúng ñònh caûm höùng lòch söû nhö laø caûm höùng chuû ñaïo trong toaøn boä saùng taùc cuûa Nguyeãn Huy Töôûng. OÂng cho raèng “coù moät ñöôøng daây gaén noái töø Vuõ Nhö Toâ ñeán Soáng maõi vôùi thuû ñoâ…khoâng phaûi chæ do ñeà taøi mieâu taû…Maø coøn laø moät caûm höùn g saùng taïo gaàn nhö gaén noái vaø xuyeân suoát : traàm huøng vaø bi traùng”[ 28:358]. Nhöõng nhaän ñònh tinh teá naøy coù theå gôïi yù cho NVLV moät soá vaán ñeà veà caùch tieáp caän lòch söû, caùch mieâu taû soá phaän con ngöôøi trong lòch söû cuûa Nguyeãn Huy Töôûng. Nguyeãn Huy Töôûng thaønh danh khoâng chæ vôùi kòch, song ñuùng nhö nhaø nghieân cöùu Haø Minh Ñöùc ñaõ nhaän ñònh, “trong söï nghieäp vaên hoïc cuûa Nguyeãn Huy Töôûng, nhöõng taùc phaåm kòch chieám moät vò trí quan troïng”[9:375]. Cuõng theo oâng, “…vaøo nhöõng naêm tröôùc vaø sau Caùch maïng, Nguyeãn Huy Töôûng ñaõ coù coâng thuùc ñaåy vaø xaây döïng neàn kòch noùi cuûa nöôùc nhaø phaùt trieån treân moät chaëng ñöôøng môùi”[9:375]. Chaëng ñöôøng saùng taùc kòch cuûa nhaø vaên môû ñaàu töø Vuõ Nhö Toâ(1941) vaø ñeán taäp kòch ngaén Anh Sô ñaàu quaân(1949) thì keát thuùc.Theo nhieàu nhaø nghieân cöùu, nhaø vaên khoâng chæ laø “moät taùc giaû tieâu bieåu cuûa saân khaáu kòch noùi khaùng chieán choáng Phaùp[Nguyeãn Vaên Thaønh, 72: 397] maø coøn laø moät kòch taùc gia lôùn “goùp phaàn ñaùng keå vaøo söï hình thaønh cuûa neàn kòch noùi Vieät Nam hieän ñaïi, ñem ñeán cho noù phaåm chaát vaên hoïc vaø taàm voùc chuyeân nghieäp”[Taát Thaéng, 72 : 403]. 2.2. Lòch söû vaán ñeà nghieân cöùu kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng
So vôùi quaù trình nghieân cöùu Nguyeãn Huy Töôûng noùi chung, quaù trình tìm hieåu, khaùm phaù kòch noùi cuûa nhaø vaên, moät maët, dieãn ra soâi noåi vaø khoâng keùm phaàn saâu saéc, maët khaùc, laïi phaûi traûi qua nhöõng ngaét quaõng khaù daøi veà thôøi gian. Nhöõng naêm 40, nhìn chung, kòch noùi cuûa oâng – chuû yeáu laø Baéc Sôn vaø Nhöõng ngöôøi ôû laïi – ñaõ ñöôïc ñoùn nhaän nhöõng luoàng pheâ bình khen cheâ khaù laø traùi ngöôïc nhau. “Con yeâu” laø Baéc Sôn neân vôû kòch naøy phaàn lôùn ñöôïc ngöôøi ta voà vaäp, saên ñoùn vaø khoâng tieác lôøi ngôïi ca. Nhöõng ngöôøi ôû laïi cuûa cuøng taùc giaû, chæ ra ñôøi coù sau vaøi naêm, laïi phaûi rôi vaøo söï gheû laïnh cuûa soá phaän “con gheùt” bôûi moät trong nhöõng lí do, maø ñeán nay nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ nhaän ra, laø döôøng nhö noù “sinh baát phuøng thôøi”. Maõi ñeán naêm 1963, ba naêm sau ngaøy nhaø vaên, nhaø vieát kòch Nguyeãn Huy Töôûng qua ñôøi vaø möôøi boán naêm tính töø taäp kòch ngaén cuoái cuøng cuûa oâng, môùi coù baøi vieát ñaàu tieân tröïc dieän nghieân cöùu veà boán vôû kòch choïn loïc(Vuõ Nhö Toâ, Coät ñoàng Maõ Vieän, Baéc Sôn, Nhöõng ngöôøi ôû laïi) cuûa Haø Minh Ñöùc(giôùi thieäu cho Kòch Nguyeãn Huy Töôûng, Nxb Vaên hoïc, HN- 1963). Naêm sau coù baøi veà Kòch Nguyeãn Huy Töôûng cuûa nhaø nghieân cöùu Phan Cöï Ñeä (ñaêng trong Taïp chí Vaên hoïc, soá 3-1964). Roài baüng ñeán 20 naêm, naêm 1984, môùi xuaát hieän baøi Tìm hieåu kòch Nguyeãn Huy Töôûng cuûa taùc giaû Nguyeãn Vaên Thaønh, treân Taïp chí Saân Khaáu soá 1- 1984. Vaø naêm 1992, trong Hoäi thaûo khoa hoïc Nguyeãn Huy Töôûng, moät söï nghieäp chöa keát thuùc, nhaø nghieân cöùu saân khaáu Taát Thaéng coù baøi veà Cuoäc tao ngoä giöõa kòch vaø vaên… Neáu nhö nhaän xeùt, ñaùnh giaù chung veà kòch Nguyeãn Huy Töôûng vaãn chöa coù nhieàu coâng trình, baøi vieát töông xöùng vôùi vò trí, taàm côõ cuûa noù trong neàn kòch noùi Vieät Nam hieän ñaïi thì ngöôïc laïi, ñoái vôùi moät soá vôû kòch coù vò trí ñaëc bieät nhö Vuõ Nhö Toâ, Baéc Sôn, coâng chuùng vaø nhaát laø giôùi pheâ bình, nghieân cöùu vaên hoïc ngaøy caøng daønh rieâng nhieàu öu aùi hôn… Chæ thoáng keâ theo thö muïc trong coâng trình Nguyeãn Huy Töôûng, veà taùc gia vaø taùc phaåm [72: 683-697], coù boå sung theâm nhöõng baøi treân Taïp chí Vaên hoïc töø naêm 2000 ñeán nay, vaø cuõng chæ tính nhöõng baøi baøn rieâng veà töøng vôû, chuùng ta coù theå thaáy xuaát hieän treân chuïc baøi vieát tröïc dieän khaùm phaù veà Baéc Sôn vaø Vuõ Nhö Toâ ( Baéc Sôn: 12 baøi, Vuõ Nhö Toâ: 15 baøi). Rieâng Nhöõng ngöôøi ôû laïi, ngoaøi baøi töï pheâ bình cuûa chính taùc giaû[14: 263-270] môùi coù theâm baøi Ñoïc Nhöõng ngöôøi ôû laïi cuûa Hoàng Lónh (baùo Söï thaät, 15-4-1949). Coät ñoàng Maõ Vieän chöa thaáy baøi vieát ñoäc laäp maø chæ ñöôïc ñeà caäp trong caùc nhaän ñònh chung veà kòch Nguyeãn Huy Töôûng…
Xuaát phaùt töø thöïc tieãn nghieân cöùu kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng ñaõ trình baøy treân, coù theå thaâm nhaäp lòch söû vaán ñeà nghieân cöùu kòch noùi cuûa nhaø vaên laàn löôït theo hai böôùc: khaùm phaù nhöõng vaán ñeà chung gaàn guõi vôùi muïc ñích nghieân cöùu cuûa luaän vaên; phaùt hieän moät soá caùch tieáp caän cô baûn ñoái vôùi töøng vôû kòch nhö Vuõ Nhö Toâ cuûa caùc nhaø nghieân cöùu ñi tröôùc. Trong lôøi giôùi thieäu Kòch Nguyeãn Huy Töôûng, Haø Minh Ñöùc coù moät soá nhaän xeùt chung veà xung ñoät, söï kieän, khaû naêng khaùi quaùt… cuûa kòch Nguyeãn Huy Töôûng. OÂng vieát: “Ngoøi buùt cuûa Nguyeãn Huy Töôûng voán giaøu chaát söû thi neân trong khuynh höôùng khai thaùc xung ñoät lòch söû cuõng nhö xung ñoät hieän taïi, loái baét nhìn(?) cuûa anh laø luoân tìm ñeán nhöõng söï kieän noåi baät, taùi hieän noù ôû möùc ñoä qui moâ; kòch cuûa Nguyeãn Huy Töôûng coù khaû naêng khaùi quaùt roäng raõi, thöôøng chöùa ñöïng nhieàu caûnh, nhieàu ngöôøi, nhieàu söï vieäc, phaûn aùnh nhöõng khung caûnh xaõ hoäi vaø lòch söû tieâu bieåu, coù yù nghóa”[72:382]. Nhaø nghieân cöùu saân khaáu Nguyeãn Vaên Thaønh, khi tìm hieåu kòch Nguyeãn Huy Töôûng(bñd), cuõng chia seû yù kieán vôùi Haø Minh Ñöùc veà khuynh höôùng khai thaùc ñeà taøi lòch söû trong kòch – giai ñoaïn tröôùc Caùch maïng –vaø oâng coøn löu yù theâm töø Baéc Sôn ñeán Nhöõng ngöôøi ôû laïi, nhaø bieân kòch ñaõ “tieáp tuïc nhöõng thöû nghieäm, tìm toøi” veà “vieäc ñem vaøo ñôøi soáng saân khaáu kòch noùi khaùng chieán xu höôùng keát hôïp yeáu toá taâm lí vôùi yeáu toá söû thi, anh huøng ca nhaèm môû roäng dung löôïng phaûn aùnh cuûa kòch noùi trong vieäc ñi vaøo theå hieän ñeà taøi xaõ hoäi chính trò” [ 72:396] . Boå sung nhaän xeùt cuûa Haø Minh Ñöùc vaø Nguyeãn Vaên Thaønh, nhaø nghieân cöùu saân khaáu Taát Thaéng(bñd) ñaõ ñaët vaán ñeà veà cuoäc tao ngoä giöõa kòch vaø vaên ôû Nguyeãn Huy Töôûng, ngöôøi maø theo oâng “giôùi saân khaáu chöa bao giôø coi… laø taùc giaû kòch, laø nhaø vieát kòch thöïc thuï”[72:399] song, vaãn theo oâng, laïi laø ngöôøi coù coâng lôùn ñoái vôùi saân khaáu Vieät Nam hieän ñaïi, thaäm chí laø ngöôøi ñem ñeán cho noù phaåm chaát vaên hoïc vaø taàm voùc chuyeân nghieäp![72:403]. Ñaùnh giaù, nhaän xeùt veà phaåm chaát, taàm côõ cuûa nhöõng kòch baûn vaên hoïc cuûa nhaø vaên, nhaø vieát kòch , Taát Thaéng ñaõ neâu moät ñaëc ñieåm: bi kòch. Theo nhaø nghieân cöùu, “tính bi kòch laø ñaëc ñieåm noåi baät nhaát, roõ reät nhaát vaø ñaëc saéc nhaát trong kòch Nguyeãn Huy Töôûng”[72:403]. Nhöõng vôû kòch tieâu bieåu cuûa Nguyeãn Huy Töôûng noùi rieâng vaø toaøn boä kòch baûn cuûa nhaø vaên noùi chung coù thuaàn laø bi kòch hay khoâng, yù kieán caùc nhaø nghieân cöùu hieän
nay haõy coøn phaân taùn. Coù ñieàu nghieân cöùu kòch baûn vaên hoïc neân döïa vaøo ñaëc tröng theå loaïi (beân caïnh nhöõng caên cöù khaùc ) laø moät phöông höôùng tieáp caän ñuùng ñaén. Nhìn chung, caùc baøi vieát, coâng trình nghieân cöùu, ñaùnh giaù khaùi quaùt veà kòch Nguyeãn Huy Töôûng vöøa neâu treân tuyø möùc ñoä, goùc nhìn, ñaõ gôïi môû nhieàu höôùng ñi, luaän ñieåm coù yù nghóa khoa hoïc ñoái vôùi muïc ñích nghieân cöùu cuûa luaän vaên. Tuy nhieân, cho ñeán thôøi ñieåm naøy, vaãn chöa coù moät coâng trình naøo taäp trung nghieân cöùu moät caùch tröïc dieän, coù heä thoáng vaán ñeà caûm höùng lòch söû trong kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng. Coù leõ, ñieàu maø caùc nhaø nghieân cöùu xöa nay taâm ñaéc hôn caû laø tìm caùch lí giaûi tö töôûng – ngheä thuaät ñích thöïc cuûa Vuõ Nhö Toâ, “moät taùc phaåm lôùn cuûa vaên hoïc nöôùc nhaø” [1:39]. Saùng taïo kích thích saùng taïo, moät loaït caùc nhaø nghieân cöùu coù teân tuoåi töø caùc lónh vöïc raát ñoãi xa nhau(Haø Minh Ñöùc, Phan Cöï Ñeâä, Phong Leâ, Vaên Taâm, Ñoã Ñöùc Hieåu, Phan Troïng Thöôûng, Phaïm Vónh Cö…) ñeàu haêng haùi nhaäp cuoäc taïo ra moät cuoäc ñoái thoaïi thuù vò, giaøu söùc gôïi môû veà kòch baûn ñaëc saéc naøy. Nhöõng yù kieán xoay quanh “hai vaán ñeà maáu choát cuûa taùc phaåm: hình töôïng nhaân vaät chính Vuõ Nhö Toâ vaø tính chaát cuûa maâu thuaãn kòch”[Phaïm Vónh Cö, 1: 39] gôïi ra nhieàu con ñöôøng, caùch thöùc tieáp caän khaùc nhau qua hai thôøi kì tröôùc vaø sau Ñoåi môùi(1986). Coù theå tìm hieåu, khaùm phaù Vuõ Nhö Toâ(môû roäng ra laø toaøn boä kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng) töø goùc ñoä xaõ hoäi – lòch söû(Haø Minh Ñöùc, Phan Cöï Ñeä, Phan Troïng Thöôûng), vaên hoaù – lòch söû(Vaên Taâm), töø phong caùch vaên xuoâi ngheä thuaät(Phong Leâ), töø ñaëc tröng, thi phaùp kòch(Ñoã Ñöùc Hieåu, Phaïm Vónh Cö)… Nghieân cöùu kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng töø goùc ñoä caûm höùng lòch söû (keát hôïp vôùi ñaëc tröng, thi phaùp kòch), NVLV mong muoán ñoùng goùp moät caùch nhìn, moät caùch tieáp caän nhöõng vaên baûn thoaïi kòch cuûa nhaø vaên. 3. ÑOÙNG GOÙP CHÍNH CUÛA LUAÄN VAÊN: Luaän vaên taäp trung nghieân cöùu kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng nhaèm: ñöa ra moät caùi nhìn töông ñoái toaøn dieän, heä thoáng veà vaán ñeà caûm höùng lòch söû trong kòch baûn vaên hoïc cuûa nhaø vaên; soi saùng moät phöông dieän cô baûn trong tö töôûng vaø phong caùch ngheä thuaät cuûa oâng töø goùc ñoä theå loaïi kòch, töø ñoù, thöû ñeà nghò moät caùch ñoïc, caùch lí giaûi nhöõng vôû kòch noùi cuûa Nguyeãn Huy Töôûng töø goùc ñoä phong caùch taùc giaû vaø thi phaùp theå loaïi. 4. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU:
4.1. Ñoái töôïng nghieân cöùu Caûm höùng lòch söû laø moät vaán ñeà thuoäc phaïm truø lí luaän vaên hoïc – vaán ñeà caûm höùng chuû ñaïo – moät trong nhöõng yeáu toá chính hôïp thaønh tö töôûng taùc phaåm. Noù xuyeân thaám vaøo toaøn boä caáu truùc cuûa taùc phaåm treân caû ba caáp ñoä: hình töôïng, keát caáu, ngoân töø. Trong kòch, caûm höùng chuû ñaïo seõ chi phoái haønh ñoäng cuûa nhaân vaät, haønh ñoäng ngoân ngöõ (ñoái thoaïi vaø ñoäc thoaïi, baøng thoaïi), chi phoái xung ñoät(beân ngoaøi vaø beân trong). Do vaäy, xuaát phaùt töø ñieàu kieän thôøi gian, tö lieäu, töø khaû naêng coù haïn cuûa baûn thaân, treân cô sôû tieáp thu nhöõng vaán ñeà lí luaän coù lieân quan töø caùc coâng trình lí luaän vaên hoïc vaø mó hoïc trong vaø ngoaøi nöôùc, NVLV seõ tieán haønh khaûo saùt caûm höùng lòch söû trong kòch noùi cuûa Nguyeãn Huy Töôûng qua hai vaán ñeà cô baûn : a) Mieâu taû, phaân tích caûm höùng lòch söû trong moät soá vôû kòch tieâu bieåu cuûa nhaø vaên: Vuõ Nhö Toâ, Coät ñoàng Maõ Vieän, Baéc Sôn, Nhöõng ngöôøi ôû laïi. b) Döïa vaøo caûm höùng lòch söû böôùc ñaàu khaùi quaùt moät vaøi ñaëc ñieåm chuû yeáu cuûa kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng. Do vaäy, phaïm vi khaûo saùt giôùi haïn cho luaän vaên laø caùc vôû kòch noùi coù trong Nguyeãn Huy Töôûng toaøn taäp, taäp I, do Nguyeãn Huy Thaéng- Nguyeãn Thò Haïnh söu taàm, bieân soaïn, Nxb Vaên hoïc , HN-1996. Ñoù laø 8 vôû sau: Vuõ Nhö Toâ, Coät ñoàng Maõ Vieän, Baéc Sôn, Veát cuõ, Nhöõng ngöôøi ôû laïi, Tôø baùo, Ngöôøi vôï, Anh Sô ñaàu quaân[13]. Nhöõng vaên baûn khaùc, maëc duø ñöôïc xeáp vaøo kòch song laïi laø nhaïc kòch(Ñaõ ñöùng leân taát caû), hoaït caûnh(Khieâng thuyeàn), kòch baûn phim(Luyõ hoa), kòch thieáu nhi(Moät ngaøy heø)...khoâng naèm trong dieän khaûo saùt cuûa ngöôøi vieát. Do ñieàu kieän tö lieäu haïn cheá, ngöôøi vieát seõ khoâng ñöa vaøo dieän tìm hieåu, nghieân cöùu moät soá vôû kòch noùi cuõng cuûa nhaø vaên nhöng naèm ngoaøi toaøn taäp Nguyeãn Huy Töôûng. Beân caïnh nhöõng vaên baûn thoaïi kòch ñaõ neâu ôû treân, nhaèm ñaït ñöôïc muïc ñích khoa hoïc, chuùng toâi cuõng lieân heä tìm hieåu theâm nhöõng tröôùc taùc thuoäc caùc theå loaïi khaùc cuûa taùc giaû Baéc Sôn nhö truyeïân(An Tö, Ñeâm hoäi Long Trì, Soáng maõi vôùi thuû ñoâ), nhaät kí(chuû yeáu trong toaøn taäp, taäp V), tieåu luaän(cuõng trong taäpV)… 4.2 Phöông phaùp nghieân cöùu Phöông phaùp toång quaùt cuûa luaän vaên laø phöông phaùp luaän duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû. Luaän vaên nghieân cöùu caûm höùng lòch söû trong kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng, vaán
ñeà naøy theå hieän trong thoaïi kòch qua nhöõng yeáu toá gaén lieàn ñaëc tröng kòch baûn vaên hoïc, do vaäy, phöông phaùp phaân tích – toång hôïp seõ ñöôïc söû duïng ñeå phaân tích, chöùng minh, lí giaûi hai yeáu toá naøy trong töøng vôû kòch choïn loïc laøm cô sôû ñi ñeán nhöõng nhaän ñònh toång hôïp, khaùi quaùt veà moät soá ñaëc ñieåm chuû yeáu cuûa kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng. Thoaïi kòch Nguyeãn Huy Töôûng toàn taïi nhö moät heä thoáng nhoû trong nhieàu heä thoáng töông quan: heä thoáng vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa nhaø vaên, heä thoáng kòch noùi Vieät Nam hieän ñaïi. Vì theá, NVLV cuõng duøng phöông phaùp caáu truùc – heä thoáng ñeå laøm saùng toû vaán ñeà caûm höùng lòch söû trong kòch baûn vaên hoïc cuûa taùc giaû Nhöõng ngöôøi ôû laïi. Baûn thaân ñeà taøi luaän vaên laø moät daïng keát hôïp giöõa vaên hoïc söû vaø lí luaän vaên hoïc, do vaäy, khi tìm hieåu, khaùm phaù caûm höùng lòch söû trong kòch Nguyeãn Huy Töôûng, ngöôøi vieát phaûi keát hôïp giöõa phaân tích vaø mieâu taû, giöõa mieâu taû vaø giaûi thích döïa vaøo nhöõng bieåu hieän cuï theå cuûa hoaøn caûnh xaõ hoäi - lòch söû trong töøng thôøi ñieåm, giai ñoaïn nhaát ñònh töông öùng vôùi kòch baûn lòch söû. Phöông phaùp mieâu taû - lòch söû seõ ñöôïc vaän duïng ôû ñaây. 5. KEÁT CAÁU CUÛA LUAÄN VAÊN: Ngoaøi phaàn môû ñaàu, phaàn keát luaän vaø thö muïc, phaàn noäi dung luaän vaên bao goàm ba chöông: Chöông moät: VEÀ MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM. Trình baøy caùch hieåu cuûa NVLV veà moät soá khaùi nieäm coù lieân quan ñeán ñeà taøi nhö caûm höùng, caûm höùng lòch söû, khaùi nieäm kòch baûn vaên hoïc, nhöõng ñaëc tröng cô baûn cuûa vaên baûn thoaïi kòch…ñoàng thôøi neâu höôùng tìm hieåu, lí giaûi caûm höùng lòch söû trong kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng. Chöông hai: TÖØ CAÛM HÖÙNG LÒCH SÖÛ TRONG KÒCH… Mieâu taû, phaân tích caûm höùng lòch söû trong kòch noùi cuûa Nguyeãn Huy Töôûng tröôùc vaø sau Caùch maïng thaùng Taùm qua moät soá kòch baûn tieâu bieåu. Chöông ba: …ÑEÁN MOÄT SOÁ ÑAËC ÑIEÅM CHUÛ YEÁU CUÛA KÒCH NOÙI NGUYEÃN HUY TÖÔÛNG. Böôùc ñaàu toång hôïp, khaùi quaùt moät soá ñaëc ñieåm chung nhaát cuûa kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng gaén lieàn vôùi ñaëc tröng kòch baûn vaên hoïc vaø caûm höùng chuû ñaïo xuyeân suoát nhöõng kòch baûn naøy.
PHAÀN NOÄI DUNG Chöông moät: VEÀ MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM. Yeâu caàu cuûa luaän vaên laø vaän duïng moät coâng cuï lí luaän vaên hoïc ñeå tìm hieåu, lí giaûi moät hieän töôïng vaên hoïc, vì vaäy, ngöôøi vieát seõ khoâng ñi saâu vaøo lí thuyeát caûm höùng chuû ñaïo trong saùng taùc vaø nghieân cöùu vaên hoïc cuõng nhö ñaëc tröng kòch baûn vaên hoïc. Treân cô sôû tìm hieåu, tieáp thu moät soá caùch hieåu, caùch lí giaûi töông ñoái thoáng nhaát veà nhöõng khaùi nieäm treân töø caùc coâng trình lí luaän ñaõ xuaát baûn trong nöôùc thôøi gian gaàn ñaây, NVLV seõ ñöa ra caùch hieåu, höôùng vaän duïng cuûa luaän vaên. 1.1. VEÀ KHAÙI NIEÄM CAÛM HÖÙNG VAØ CAÛM HÖÙNG LÒCH SÖÛ Khaùi nieäm caûm höùng thöôøng chuùng ta hieåu laø “traïng thaùi taâm lí ñaëc bieät khi söùc chuù yù ñöôïc taäp trung cao ñoä, keát hôïp vôùi caûm xuùc maõnh lieät, taïo ñieàu kieän ñeå oùc töôûng töôïng, saùng taïo hoaït ñoäng coù hieäu quaû”[46:119]. Ñaây chính laø höùng thuù saùng taïo – moät ñieàu kieän khoâng theå thieáu cuûa saùng taïo noùi chung, trong ñoù coù saùng taïo vaên hoïc. Laø traïng thaùi taâm hoàn cuûa ngheä só, caûm höùng saùng taïo, theo Heâgel, xuaát hieän khi “nhaø thô hoaøn toaøn bò ñoái töôïng cuûa mình thu huùt, hoaøn toaøn nhaäp thaân vaøo ñoái töôïng vaø seõ khoâng coøn bieát nghæ ngôi heã coøn chöa caáp cho hình thöùc ngheä thuaät moät tính chaát troïn veïn vaø ñeïp ñeõ”[19:465]. Khaùi nieäm caûm höùng cuûa ñeà taøi luaän vaên cuõng raát gaén boù vôùi saùng taïo vaên hoïc song laïi laø keát quaû cuûa saùng taïo aáy. Noùi caùch khaùc, noù laø caûm höùng chuû ñaïo, moät boä phaän, moät yeáu toá thuoäc veà tö töôûng taùc phaåm neân coù khi coøn ñöôïc goïi laø caûm höùng tö töôûng. Caûm höùng tö töôûng, theo Traàn Ñình Söû, laø moät phöông dieän chuû quan thuoäc veà noäi dung tö töôûng taùc phaåm , vì theá, muoán tìm hieåu haøm nghóa cuûa noù tröôùc tieân caàn naém theá naøo laø tö töôûng vaø tö töôûng taùc phaåm? Trong Buùt kí trieát hoïc, Leânin ñaõ töøng ñònh nghóa moät caùch ngaén goïn maø ñaày ñuû: “Tö töôûng – ñoù laø nhaän thöùc vaø khaùt voïng(mong muoán) (cuûa con ngöôøi)”[Daãn theo 41: 44]. Ñònh nghóa naøy ñaõ chæ ra baûn thaân noäi haøm cuûa tö töôûng coù chöùa ñöïng söï toång hoaø giöõa lí trí vaø tình caûm. Tö töôûng trong taùc phaåm vaên hoïc cuõng bao goàm hai maët ñoù, do vaäy, coù nhaø lí luaän ñaõ duøng khaùi nieäm tö töôûng – caûm xuùc ñeå ñònh danh noù. Cuï theå, oâng khaúng ñònh: “Tö töôûng cuûa taùc phaåm vaên hoïc laø söï thoáng nhaát taát caû caùc maët noäi
dung cuûa noù nhö heä ñeà taøi, heä vaán ñeà vaø söï ñaùnh giaù tö töôûng – caûm xuùc ñoái vôùi cuoäc soáng, ñoù laø tö töôûng khaùi quaùt, tö töôûng baèng hình töôïng, baèng caûm xuùc cuûa nhaø vaên, tö töôûng ñoù ñöôïc theå hieän caû ôû söï löïa choïn, caû ôû söï lí giaûi vaø caû ôû söï ñaùnh giaù caùc tính caùch”[ 40: 124]. Laø haït nhaân taïo ra söï thoáng nhaát cho chænh theå ngheä thuaät, do vaäy, coù theå thaáy tö töôûng ñoùng vai troø quan troïng nhaát trong taát caû nhöõng yeáu toá taïo thaønh taùc phaåm vaên hoïc, laø linh hoàn cuûa taùc phaåm vaên hoïc nhö nhaø vaên Koâroâlencoâ töøng noùi. Noù “bao goàm khuynh höôùng trieát hoïc, chính trò, ñaïo ñöùc, thaåm mó, khuynh höôùng nhaän thöùc vaø ñaùnh giaù; chieàu höôùng tình caûm theå hieän trong taùc phaåm….Noù coù lieân quan chaët cheõ vôùi quan nieäm veà theá giôùi, quan nieäm veà nhaân sinh, vôùi tình caûm, nhaân caùch, thaùi ñoä cuûa nhaø vaên tröôùc nhöõng vaán ñeà cuûa xaõ hoäi nhö chieán tranh, caùch maïng, hoaø bình; nhöõng vaán ñeà cuûa con ngöôøi nhö tình yeâu, haïnh phuùc, ñöùc tin toân giaùo, caùi cheát… ”[11:207] . Vôùi tö caùch laø moät trong nhöõng yeáu toá chính hôïp thaønh tö töôûng cuûa taùc phaåm, caûm höùng chuû ñaïo- theo Huyønh Nhö Phöông – ñaõ ñöôïc Heâgel xem nhö laø trung taâm ñieåm, laø vuông quoác thaät söï cuûa ngheä thuaät, nhaân toá cuûa moái taùc ñoäng höõu cô giöõa chuû theå saùng taïo vaø chuû theå tieáp nhaän ngheä thuaät coøn Bieâlinski thì yeâu caàu phaûi nghieân cöùu caûm höùng chuû ñaïo cuûa nhaø vaên trong taùc phaåm neáu muoán tìm hieåu ñaëc ñieåm saùng taùc cuûa oâng ta:”Coâng vieäc ñaàu tieân, nhieäm vuï ñaàu tieân cuûa ngöôøi pheâ bình laø phaûi giaûi ñoaùn caûm höùng chuû ñaïo cuûa taùc phaåm”.[Daãn theo 11:209] Lí giaûi veà caûm höùng chuû ñaïo(Huyønh Nhö Phöông, sñd), caûm höùng tö töôûng(Traàn Ñình Söû, sñd), caû hai nhaø nghieân cöùu ñeàu döïa vaøo caùc nhaø lí luaän kinh ñieån nhö Heâgel, taùc giaû Mó hoïc (Phan Ngoïc dòch, Nxb VH, HN-1999) vaø ñaëc bieät laø V. Bieâlinski, nhaø tö töôûng mó hoïc Nga theá kæ XIX. Cuõng theo Huyønh Nhö Phöông, so vôùi Heâgel, khaùi nieäm caûm höùng maø Bieâlinski ñöa ra “mang moät noäi haøm cuï theå hôn”[11:208]. Caû hai ñeàu chia seû vôùi Bieâlinski khi oâng nhaän ñònh:”Tö töôûng trong saùng taïo thi ca – ñoù chính laø caûm höùng...Caûm höùng laø söï thieát tha vaø nhieät tình noàng chaùy gôïi neân bôûi moät tö töôûng naøo ñoù”[daãn theo 11:208-209]. Song neáu nhö Traàn Ñình Söû xeáp caûm höùng vaøo moät trong ba “phöông dieän chuû quan cuûa noäi dung tö töôûng taùc phaåm”( bao goàm:söï lí giaûi chuû ñeà, caûm höùng tö töôûng, tình ñieäu thaåm mó) [41:43-57] thì Huyønh Nhö Phöông laïi xem caûm höùng nhö laø moät trong “caùc yeáu toá chính hôïp thaønh tö töôûng cuûa taùc phaåm” ( goàm coù: ñeà taøi vaø chuû ñeà, caûm höùng chuû ñaïo, quan nieäm ngheä
thuaät veà theá giôùi vaø con ngöôøi) [11:204-215]. Tuy nhieân, caû hai nhaø nghieân cöùu ñeàu thoáng nhaát cho raèng caûm höùng thuoäc veà tö töôûng taùc phaåm. Tö töôûng cuûa taùc phaåm, nhö chuùng ta ñaõ bieát, ñoù laø tö töôûng- caûm xuùc. Trong caùc yeáu toá chính, caùc phöông dieän chuû quan cuûa noäi dung tö töôûng taùc phaåm, caûm höùng chuû ñaïo “thieân veà noäi dung tình caûm”[11:210] hôn caû, “caûm höùng bieán söï nhaän thöùc cuûa trí tueä veà moät tö töôûng naøo ñoù trôû thaønh loøng say meâ ñoái vôùi tö töôûng ñoù, trôû thaønh naêng löôïng vaø khaùt voïng noàng nhieät”[daãn theo11: 209]. Chính vì vaäy, khi xaùc ñònh haøm nghóa cuï theå cuûa caûm höùng trong taùc phaåm, Traàn Ñình Söû cho raèng ñoù “tröôùc heát laø nieàm say meâ khaúng ñònh chaân lí, lí töôûng, phuû ñònh söï giaû doái vaø moïi hieän töôïng xaáu xa, tieâu cöïc, laø thaùi ñoä ngôïi ca, ñoàng tình vôùi nhöõng nhaân vaät chính dieän, laø söï pheâ phaùn, toá caùo caùc theá löïc ñen toái, caùc hieän töôïng taàm thöôøng”, “caûm höùng chuû ñaïo cuûa taùc phaåm…chi phoái söï thoáng nhaát caûm xuùc cuûa hình töôïng, chi phoái heä thoáng ngheä thuaät bieåu caûm cuûa taùc phaûâm” [41: 48-50]. Traàn Ñình Söû cuõng ñoàng yù vôùi quan nieäm “tình caûm trong taùc phaåm ngheä thuaät mang tính chaát phöùc hôïp”, “laø moät tình caûm xaõ hoäi ñaõ ñöôïc yù thöùc” ñoàng thôøi khaúng ñònh “caûm höùng trong taùc phaåm phaûi phuïc tuøng qui luaät cuûa tình caûm laø phaûi kheâu gôïi, khôi môû chöù khoâng phaûi bieåu hieän thaúng ñuoät, moät chieàu”[41: 51-52]. Neáu nhö nhaø nghieân cöùu cho raèng caûm höùng trong taùc phaåm ” chi phoái söï thoáng nhaát caûm xuùc cuûa hình töôïng, chi phoái heä thoáng bieåu caûm cuûa taùc phaåm”, “phaûi laø tình caûm toaùt ra töø tình huoáng, töø tính caùch vaø söï mieâu taû”[41: 50-51] thì Huyønh Nhö Phöông cuõng thoáng nhaát khi quan nieäm raèng “caûm höùng chuû ñaïo thaám nhuaàn vaøo toaøn boä caáu truùc cuûa taùc phaåm, vaøo theá giôùi hình töôïng, bao goàm khoâng gian, thôøi gian, tính caùch nhaân vaät, vaøo xung ñoät vaø coát truyeän, vaøo ngoân töø vaø gioïng ñieäu…”[11: 210]. Töø ñoù, taùc giaû Daãn vaøo taùc phaåm vaên chöông nhaán maïnh muoán “tìm hieåu caûm höùng chuû ñaïo khoâng phaûi chæ caên cöù treân moät boä phaän, moät thaønh toá naøo, maø phaûi caên cöù treân toaøn boä loâ gích ngheä thuaät cuûa taùc phaåm”[11: 210]. Caûm höùng chuû ñaïo khoâng chæ toaùt ra töø taùc phaåm maø coøn xuyeân suoát toaøn boä saùng taùc cuûa moät taùc giaû, thaám saâu vaøo töøng theå loaïi maø taùc giaû aáy söû duïng. Nhaän ñònh veà baøi thô Tuøng cuûa Nguyeãn Traõi, nhaø nghieân cöùu Traàn Ñình Söû ñaõ döa ra moät yù kieán coù tính khaùi quaùt: “Tuøng tröôùc heát laø moät nhieät tình töï khaúng ñònh phaåm giaù, taøi naêng, coâng lao cuûa ngöôøi anh huøng kinh bang teá theá”[41: 49]. Chuùng ta hieåu nhaø nghieân cöùu ñang neâu caûm höùng chuû
ñaïo taùc phaåm naøy. Khaùi nieäm caûm höùng chuû ñaïo coøn ñöôïc vaän duïng ñeå ñaùnh giaù khaùi quaùt veà toaøn boä söï nghieäp saùng taùc cuûa moät nhaø vaên, noù laøcaûm höùng tö töôûng saùng taïo cuûa nhaø vaên[E.G.Ruñneva, 40: 141]. Bieâlinski ñaõ duøng khaùi nieäm caûm höùng aáy ñeå phaân tích taùc phaåm cuûa moät soá nhaø vaên Nga theá kæ XIX, chaúng haïn nhö “maët trôøi thô ca Nga”: Puskin. Theo oâng thì “trung taâm caûm höùng cuûa Puskin laø ôû söï toân troïng voâ cuøng danh döï, phaåm giaù cuûa con ngöôøi vôùi tö caùch laø con ngöôøi”[daãn theo 11: 209]. Caûm höùng cuûa taùc phaåm vaø caûm höùng saùng taïo cuûa taùc giaû heát söùc gaén boù vôùi nhau. Nhöõng saùng taïo xuaát saéc cuûa moät nhaø vaên thöôøng keát tinh caûm höùng chuû ñaïo xuyeân thaám toaøn boä taùc phaåm cuûa nhaø vaên aáy. Caùc nhaø nghieân cöùu veà Truyeän Kieàu trong vaø ngoaøi nöôùc ngaøy caøng nhaát trí vôùi nhau raèng tö töôûng nhaân ñaïo chuû nghóa chính laø caûm höùng chuû ñaïo trong kieät taùc naøy cuûa Nguyeãn Du. Vaø ñoù cuõng chính laø caûm höùng tö töôûng cuûa toaøn boä nhöõng saùng taïo vaên chöông cuûa nhaø thô thieân taøi daân toäc, goùp phaàn khaúng ñònh oâng vôùi tö caùch laø moät nhaø tö töôûng nhaân ñaïo chuû nghóa lôùn. Maët khaùc, caûm höùng saùng taïo cuûa moät taùc giaû, ñaëc bieät laø taùc giaû tieâu bieåu cho moät giai ñoaïn vaên hoïc nhaát ñònh, cuõng laïi thoáng nhaát, haøi hoaø vôùi caûm höùng cuûa thôøi ñaïi taùc giaû soáng vaø saùng taïo. Bôûi vì, noùi nhö Heâgel, caûm höùng chuû ñaïo laø tinh thaàn thôøi ñaïi xuaát hieän trong moät caù nhaân[daãn theo 41: 53]. Do vaäy, moät soá caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Vieät Nam ñaõ söû duïng khaùi nieäm caûm höùng chuû ñaïo nhö laø moät tieâu chí quan troïng(beân caïnh nhöõng tieâu chí khaùc) ñeå phaân kì giai ñoaïn vaên hoïc Vieät Nam. Phaùt bieåu taïi Hoäi thaûo baøn veà phaân kì lòch söû vaên hoïc Vieät Nam taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh(ngaøy 2-8-2001), nhaø nghieân cöùu Traàn Höõu Taù ñaõ “ñoàng yù vôùi GS. Nguyeãn Loäc laø thôøi kì vaên hoïc Trung ñaïi neân chia ra laøm boán giai ñoaïn: giai ñoaïn ñaàu töø theá kæ thöù X ñeán theá kæ thöù XV…truøng vôùi moät caûm höùng – caûm höùng yeâu nöôùc vaø Nguyeãn Traõi laø nhaø vaên, nhaø thô tieâu bieåu nhaát cuûa caûm höùng ñoù; giai ñoaïn theá kæ XVI-XVII laø giai ñoaïn thöù hai, caûm höùng chuû ñaïo laø naëng veà theá söï, tính pheâ phaùn maø ngöôøi tieâu bieåu khoâng ai khaùc chính laø Nguyeãn Bænh Khieâm…”[44: 81]. Khaùi nieäm caûm höùng lòch söû trong ñeà taøi cuûa luaän vaên ñöôïc ngöôøi vieát quan nieäm nhö laø caûm höùng chuû ñaïo thaám nhuaàn töø taùc phaåm ñeán nhöõng theå loaïi – theå loaïi chính – vaø caû toaøn boä vaên xuoâi ngheä thuaät Nguyeãn Huy Töôûng noùi chung. Kòch noùi cuûa nhaø vaên khoâng coù hình thöùc kòch thô, neân ñeå cho goïn NVLV xeáp chung vaøo vaên xuoâi ngheä thuaät. Caûm höùng
lòch söû trong tröôùc taùc cuûa nhaø vaên gaén boù heát söùc khaêng khít vôùi ñeà taøi lòch söû, chuû ñeà lòch söû song khoâng ñoàng nhaát vôùi hai khaùi nieäm naøy. Theo Huyønh Nhö Phöông, ñieåm chung cuûa caûm höùng, ñeà taøi, chuû ñeà laø chuùng ñeàu thuoäc veà tö töôûng taùc phaåm. Khaùi nieäm ñeà taøi, theo oâng, xeùt ôû bình dieän thöù hai, “truøng hôïp vôùi chuû ñeà “ vaø laø “moät yeáu toá thuoäc veà baûn saéc saùng taïo mang tính caù nhaân ñoäc ñaùo cuûa nhaø vaên”[11: 205]. Tìm hieåu saùng taùc cuûa Nguyeãn Huy Töôûng, xöa nay caùc nhaø nghieân cöùu thöôøng hay neâu baät yeáu toá ñeà taøi lòch söû, xem noù nhö laø yeáu toá trung taâm gaén lieàn vôùi sôû tröôøng vaø caù tính saùng taïo ñoäc ñaùo cuûa nhaø vaên laø xeùt ôû bình dieän naøy. Neáu “ ñeà taøi laø nhaân toá töông öùng vôùi phaïm vi ñôøi soáng vaø con ngöôøi ñöôïc hình töôïng hoaù”, “ chuû ñeà laø moät nhaân toá quan troïng theå hieän caùch ñaùnh giaù, khai thaùc, xöû lí cuûa nhaø vaên ñoái vôùi ñeà taøi ñoù”[11:205] thì caûm höùng chuû ñaïo laø tình caûm, thaùi ñoä cuûa anh ta bieåu hieän trong suoát quaù trình phaûn aùnh, lí giaûi ñeà taøi vaø chuû ñeà. Ngoaøi vieäc phaân bieät giöõa caùc khaùi nieäm treân, NVLV cho raèng cuõng neân tieán haønh phaân ñònh ranh giôùi giöõa hai khaùi nieäm caûm höùng söû thi vaø caûm höùng lòch söû. ÔÛ moät soá baøi vieát, coâng trình nghieân cöùu veà con ngöôøi vaø saùng taùc Nguyeãn Huy Töôûng, khoâng ít caùc nhaø nghieân cöùu hay duøng hai khaùi nieäm naøy vôùi haøm nghóa gioáng nhau. Ñieàu naøy coù theå coù lí do töø söï öu tieân cho chuû ñeà lòch söû vaø chuû ñeà daân toäc trong saùng taùc cuûa nhaø vaên. Trong boä ba taùc phaåm cuûa oâng(nhö ñaõ daãn) ra ñôøi nhöõng naêm boán möôi tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, vaán ñeà daân toäc luoân luoân hoaø quyeän vôùi vaán ñeà lòch söû. Moät soá nhaø nghieân cöùu veà Vuõ Nhö Toâ, An Tö, Ñeâm hoäi Long Trì cuõng ñaõ sôùm nhaän ra nhaø vaên mieâu taû, phaûn aùnh nhöõng soá phaän con ngöôøi trong lòch söû treân cô sôû laäp tröôøng daân toäc(baáy giôø ngöôøi ta ñònh danh laø tinh thaàn quoác gia[30:166-197]).Thöïc tieãn saùng taùc naøy baét nguoàn saâu xa töø khaùt voïng “veà nguoàn” ñaõ sôùm hình thaønh ôû chaøng trai Nguyeãn Huy Töôûng vaøo nhöõng naêm ba möôi. Nhaät kí ngaøy 15- 9-1932 cuûa oâng coù vieát:”Toâi laém khi baên khoaên khoâng bieát coù neân laøm saùch maø tö töôûng quoác gia laø coát yeáu khoâng?”[18:299]. Nhöõng taùc phaåm xuaát hieän töø sau Caùch maïng trôû ñi cuûa nhaø vaên ñeàu in ñaäm daáu aán cuûa caûm höùng söû thi voán laø moät khuynh höôùng chuû yeáu cuûa neàn vaên hoïc caùch maïng 1945-1975. Nhö vaäy söï khaùc nhau giöõa caûm höùng lòch söû vaø caûm höùng söû thi trong vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa Nguyeãn Huy Töôûng laø söï khaùc nhau giöõa moät beân laø caûm höùng saùng taùc cuûa nhaø vaên, moät beân laø caûm höùng cuûa caû giai ñoaïn vaên hoïc caùch maïng. Ñeå thaáy roõ noäi haøm khaùi nieäm söû thi, chuùng ta coù theå tham khaûo moät ñoaïn giôùi thuyeát cuûa nhaø
nghieân cöùu Traàn Ñình Söû:”Khaùi nòeâm söû thi hoaù ôû ñaây khoâng phaûi laø khaùi nieäm theå loaïi maø laø khaùi nieäm loaïi hình noäi dung theå loaïi hay ñuùng hôn laø loaïi hình vaên hoïc.Khi M. Bakhtin ñem ñoái laäp söû thi vôùi tieåu thuyeát laø oâng ñoái laäp hai loaïi hình vaên hoïc. Do ñoù khaùi nieäm söû thi ôû ñaây khoâng heà ñoàng nhaát vôùi söû thi coå ñaïi vôùi tính chaát töï söï khaùch quan, dung löôïng lôùn, keå heát moïi bieåu hieän phong phuù cuûa ñôøi soáng nhö baùch khoa thö. Söû thi ôû ñaây hieåu laø khuynh höôùng öu tieân cho chuû ñeà daân toäc , maâu thuaãn ñòch ta, xaây döïng nhöõng con ngöôøi tieâu bieåu cho yù chí, phaåm chaát cao ñeïp cuûa daân toäc”[65:10 ]. Chæ xeùt rieâng kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng, chuùng ta thaáy nhöõng khía caïnh noäi dung treân(NVLV gaïch chaân) raát khoù aùp duïng cho kòch baûn Vuõ Nhö Toâ – moät vôû kòch tieâu bieåu cuûa nhaø vaên kieâm kòch taùc gia naøy. Phaân tích, lí giaûi saùng taùc Nguyeãn Huy Töôûng, moät soá nhaø nghieân cöùu hay duøng caùc khaùi nieäm caûm höùng khaùc nhau nhö caûm höùng lòch söû, caûm höùng yeâu nöôùc, caûm höùng daân toäc, caûm höùng bi kòch, caûm höùng laõng maïn…tuyø thuoäc vaøo töøng phaïm vi, goùc ñoä maø hoï quan taâm. Ngöôøi vieát nghó raèng chuùng coù theå laø nhöõng bieán theå khaùc nhau cuûa caûm höùng lòch söû voán laø caûm höùng chuû ñaïo trong taùc phaåm cuûa nhaø vaên. Caùc nhaø lí luaän quan nieäm nhöõng bieán theå cuûa caûm höùng chuû ñaïo coù ñaëc tröng rieâng cuûa chuùng ñoàng thôøi chuùng coù lieân quan vôùi nhau, cuøng toàn taïi vaø taùc ñoäng hoã töông, chuyeån hoaù laãn nhau; ôû töøng taùc phaåm cuï theå, moät caûm höùng naøy coù theå trôû thaønh moät phöông dieän cuûa caûm höùng kia[40:141-144]. Do vaäy, ñi vaøo tìm hieåu, khaùm phaù ñeà taøi caûm höùng lòch söû trong kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng caàn khaûo saùt tæ mæ caûm höùng chuû ñaïo trong nhöõng bieán theå aáy. Khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa, vaán ñeà caûm höùng lòch söû trong toaøn boä vaên xuoâi ngheä thuaät noùi chung, kòch baûn vaên hoïc noùi rieâng cuûa Nguyeãn Huy Töôûng ñaõ laø moät toàn taïi thöïc. Phaàn lòch söû vaán ñeà cho ta moät vaøi ñieàu gôïi môû höõu ích. Moät soá nhaø pheâ bình, nghieân cöùu ñaõ maïnh daïn ñaët ra vaø böôùc ñaàu thöû lí giaûi vaán ñeà naøy. Moät soá taùc giaû khaùc tuy khoâng “ñònh danh” tröïc tieáp, roõ raøng song höôùng hoï khai thaùc, khaùm phaù taùc phaåm cuûa Nguyeãn Huy Töôûng, toång quaùt cuõng nhö cuï theå, voâ tình hay höõu yù, ñeàu ñi theo goùc ñoä lòch söû. Hieän töôïng “chuùng khaåu ñoàng töø” trong tìm hieåu, nghieân cöùu saùng taùc cuûa nhaø vaên quaû laø moät thöïc teá khoù coù theå phuû nhaän. Thöïc teá naøy giuùp NVLV theâm vöõng tin khi tieán haønh khaûo saùt tröïc tieáp tröôùc taùc cuûa nhaø vaên, nhaø khaûo cöùu lòch söû naøy. Goïi Nguyeãn Huy Töôûng laø nhaø vaên, nhaø khaûo cöùu lòch söû bôûi vì vôùi taàm kieán vaên saâu roäng coäng vôùi loøng say meâ, thieân höôùng ñi
saâu tìm hieåu, khaûo cöùu lòch söû hình thaønh töø nhöõng ngaøy coøn ngoài treân gheá nhaø tröôøng, oâng, daàn daàn, ñaõ noåi tieáng trong giôùi saùng taùc nhö moät ngöôøi coù coâng phu nghieân cöùu söû cuõ moät caùch tinh töôøng vaø saùng taïo, ñoàng thôøi cuõng laø taùc giaû cuûa nhieàu tieåu luaän khoa hoïc veà lòch söû hieän ñaïi. Veà khoái löôïng saùng taùc töông ñoái beà theá, bao goàm haàu heát nhöõng theå loaïi thô, truyeän, kí, kòch cuûa nhaø vaên Nguyeãn Huy Töôûng, töø laâu nhieàu nhaø nghieân cöùu, pheâ bình vaên hoïc ñaõ nhaän ra ñeà taøi lòch söû nhö sôïi chæ ñoû xuyeân suoát toaøn boä taùc phaåm cuõng nhö töøng theå loaïi. Nhaø vaên laøm thô lòch söû, vieát truyeän, kí lòch söû, saùng taùc kòch lòch söû... Tröôùc khi ñi vaøo lí giaûi, minh chöùng cho caûm höùng lòch söû trong theá giôùi kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng, chuùng ta coù theå tìm hieåu Nhaät kí tö töôûng vaø cuõng laø nhaät kí saùng taùc cuûa nhaø vaên, nôi chöùa ñöïng nhöõng baèng chöùng heát söùc cuï theå, thuyeát phuïc veà yù ñoà, ñoäng cô saùng taùc cuûa taùc giaû Vuõ Nhö Toâ. Chöa coù ñieàu kieän ñoïc toaøn boä haøng nghìn trang nhaät kí cuûa oâng maø chæ môùi tieáp xuùc treân ba traêm trang nhaät kí trong toaøn taäp, taäp V[18], ngöôøi ñoïc cuõng ñaõ nhaän ra nhöõng maàm moáng nhoû nhoi maø maïnh meõ cuûa caùi caây tö töôûng kia. Neáu caûm höùng trong taùc phaåm thöôøng mang tính chaát “thieân vò”, “thieân aùi”(nhö nhaän ñònh cuûa Traàn Ñình Söû trong saùch ñaõ daãn, trang 49) thì söï thieân vò, thieân aùi lòch söû daân toäc mình ñaõ loà loä ngay töø raát sôùm trong nhaät kí tö töôûng – saùng taùc cuûa Nguyeãn Huy Töôûng. Coù nhaø nghieân cöùu ñaõ nhaän xeùt raèng “ngoøi buùt oâng bao giôø cuõng theøm ñöôïc quay laïi vôùi quaù khöù oai huøng cuûa daân toäc. Moät thöù theøm caûm giaùc ñöôïc, gaàn nhö laø nhuïc theå. Nhaät kí oâng cöù daêm böõa nöûa thaùng laïi thaáy noùi ñeán chuyeän lòch söû, chuyeän cha oâng xöa”[72: 185-186]. Chaøng trai Nguyeãn Huy Töôûng môùi hai möôi tuoåi maø ñaõ coù moät taàm nhaän thöùc khaù laø giaø giaën vaø khoâng keùm phaàn nghieâm khaéc :”Ngöôøi khoâng bieát lòch söû nöôùc mình laø moät con traâu ñi caøy ruoäng. Caøy vôùi ai cuõng ñöôïc, maø caøy ruoäng naøo cuõng ñöôïc”(ngaøy 13-1-1932)[18:296]. Coù khi chaøng thanh nieân moäng laøm kòch taùc gia aáy ñaõ khoâng giaáu noåi loøng say meâ, thieân höôùng taùi taïo lòch söû baèng vaên chöông cuûa mình:”Ta ñaây tuoåi coøn treû, tính coøn ngaây thô, ñoïc söû Bình Nguyeân maø loøng yeâu quí non soâng phôi phôùi, trong luùc thaùn phuïc caùc vò anh huøng, muoán neâu caùc vò vaøo khuùc anh huøng ca ñeå truyeàn veà haäu theá, cho muoân nghìn ñôøi sau soi vaøo”(ngaøy 12-10- 1933)[18:301]...Mô öôùc trôû thaønh nhaø bieân kòch thöïc söï ñaõ loâi keùo oâng tìm ñoïc, nghieàn ngaãm Corneille, Racine – nhöõng taùc gia bi kòch lòch söû cuûa vaên hoïc coå ñieån Phaùp theá kæ XVII, nhöõng ngöôøi ñaõ saùng taïo ra nhöõng bi kòch lòch söû ñaëc saéc nhö Le Cid, Andromaque.
OÂng bieát quí vaø gheùt caùc vai kòch vaø caùch mieâu taû cuûa hai nhaø vieát kòch naøy moät caùch coù lí leõ, keát quaû cuûa söï ñoïc vaø ngaãm nghó nhieàu: “Toâi quí Corneille vì caùc vai chuû ñoäng trong nhöõng taán kòch cuûa oâng ñeàu laø nhöõng ngöôøi coù nghò löïc. Toâi quí Racine vì caùi caùch taû tình cuûa oâng raát saâu saéc. Toâi gheùt Corneille vì oâng taû toaøn boä moät loái vaên. Toâi gheùt Racine vì vai chuû ñoäng cuûa oâng khoâng coù nghò löïc maø choáng laïi vôùi duïc tình”(ngaøy 16-4-1932)[18:298-299]. Nhöõng suy caûm cuûa oâng veà kòch cuûa hai taùc giaû naøy coù thaät söï thoaû ñaùng khoâng, ñieàu ñoù coøn phaûi baøn theâm, tuy nhieân, nhöõng quan nieäm veà kòch, veà con ngöôøi trong kòch roài seõ chi phoái khoâng nhoû ñeán caùch thöùc bieân kòch, ñeán ñaëc tröng kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng. 1.2. VEÀ ÑAËC TRÖNG KÒCH BAÛN VAÊN HOÏC Döôùi caùi nhìn cuûa lí luaän vaên hoïc, thuaät ngöõ kòch xeùt theo caáp ñoä loaïi hình laø moät trong ba phöông thöùc bieåu hieän cuûa vaên hoïc ngheä thuaät(töï söï, tröõ tình vaø kòch). Kòch vöøa thuoäc ngheä thuaät saân khaáu – moät loaïi ngheä thuaät mang tính chaát toång hôïp bao goàm nhieàu hoaït ñoäng cuûa ñaïo dieãn, dieãn vieân, ñaïo cuï, hoaù trang, aùnh saùng, trang trí v.v.trong ñoù kòch baûn chæ laø moät thaønh toá – vöøa thuoäc ngheä thuaät ngoân töø vôùi moät thaønh toá duy nhaát laø kòch baûn vaên hoïc. Hai loaïi hình ngheä thuaät naøy coù lieân quan chaët cheõ nhö hình vôùi boùng neân coù nhaø nghieân cöùu quan nieäm raèng chæ khi naøo ñöôïc bieåu dieãn thì vaên baûn kòch môùi trôû thaønh taùc phaåm hoaøn chænh. Coù ñieàu thöïc teá saùng taùc vaø bieåu dieãn kòch heát söùc ña daïng muoân maøu muoân veû. Coù nhöõng vôû kòch sôùm soáng troïn voøng ñôøi treân trang giaáy vaø döôùi aùnh ñeøn saân khaáu. Coù nhöõng vôû phaûi naèm daøi treân trang giaáy moûi maét chôø ñôïi loït vaøo maét xanh ñaïo dieãn saân khaáu nhö naøng coâng chuùa nguû trong röøng…Kòch baûn Vuõ Nhö Toâ cuûa nhaø vaên Nguyeãn Huy Töôûng töø luùc vieát xong(sôùm nhaát laø 1941) cho ñeán khi ñöôïc ra maét saân khaáu laàn ñaàu( naêm 1995) phaûi maát naêm tö naêm roøng! Noùi nhö vaäy ñeå thaáy moät ñieàu laø tieàm naêng saân khaáu cuûa moät vôû kòch cuï theå khoâng phaûi bao giôø cuõng ñöôïc nhaän dieän moät caùch sôùm suûa, deã daøng. Ngay caû moät soá vôû kòch ñöôïc meänh danh laø kòch chæ ñeå ñoïc(Lesedrama), theo V.E. Khalizep, “cuõng tieàm taøng tính saân khaáu”[40:321]. Do vaäy, kòch baûn vaên hoïc roõ raøng coù tính ñoäc laäp töông ñoái vaø coù ñuû cô sôû trôû thaønh ñoái töôïng cuûa lí luaän, pheâ bình vaø nghieân cöùu vaên hoïc. Ñeå tham khaûo veà ñaëc tröng kòch baûn vaên hoïc – chuû yeáu laø moät soá khaùi nieäm cô baûn laøm coâng cuï ñeå nhaän thöùc, lí giaûi kòch noùi –NVLV ñaõ döïa vaøo moät soá vaên baûn lí luaän, nghieân
cöùu, pheâ bình vaên hoïc cuûa caùc taùc giaû nhö Hoà Ngoïc, Phöông Löïu, Leâ Ngoïc Traø, Hoaøng Ngoïc Hieán, Ñoã Ñöùc Hieåu, Hoaøng Nhö Mai, Phuøng Vaên Töûu vaø V.E. Khalizep…1 Xuaát phaùt töø nhöõng muïc ñích nghieân cöùu, trình baøy khaùc nhau, moãi taùc giaû coù moät heä thoáng laäp luaän rieâng veà nhöõng ñaëc tröng, thi phaùp kòch noùi hieän ñaïi. Ngöôøi thì phaân ra töøng ñaëc tröng cuï theå ñeå phaân tích, lí giaûi tæ mæ, chi tieát(Hoà Ngoïc, Phöông Löïu); ngöôøi laïi chæ ñi saâu giaûi thích moät vaøi ñaëc tröng maø mình cho laø coát loõi nhaát(Leâ Ngoïc Traø, Khalizep). Coù taùc giaû chuû yeáu trình baøy ôû goùc ñoä tieáp nhaän(Hoaøng Nhö Mai); coù taùc giaû phaân tích döôùi aùnh saùng cuûa thi phaùp kòch hieän ñaïi(Ñoã Ñöùc Hieåu); coù nhaø lí luaän chæ baøn luaän theo höôùng “tö töôûng theå loaïi bi kòch”(Hoaøng Ngoïc Hieán). Coù nhaø nghieân cöùu chæ caét nghóa, giaûi thích moät soá ñaëc tröng theo muïc ñích, yeâu caàu phaân tích vaên baûn kòch trong nhaø tröôøng phoå thoâng(Phuøng Vaên Töûu)... Nhöõng kieán giaûi cuûa caùc taùc giaû tuy khaùc bieät nhöng vaãn boå sung cho nhau giuùp cho ngöôøi vieát luaän vaên coù ñieàu kieän thaâm nhaäp moät soá thuaät ngöõ coâng cuï ñeå tieán haønh nhaän thöùc, khaùm phaù theá giôùi kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng. Veà khaùi nieäm kòch, theo caùc nhaø lí luaän, thöôøng coù hai nghóa, thöù nhaát, chæ moät loaïi ngheä thuaät saân khaáu, thöôøng laø saân khaáu kòch noùi, thöù hai, chæ moät loaïi hình vaên hoïc, beân caïnh truyeän vaø thô. Töø kòch trong nghóa thöù nhaát coù khi ñöôïc duøng theo nghóa heïp(laø moät vôû kòch noùi, dieãn treân saân khaáu – keát quaû saùng taïo toång hôïp cuûa nhaø vieát kòch, ñaïo dieãn, dieãn vieân, hoaï só, nhaïc só, ngöôøi hoaù trang, aùnh saùng, phoâng maøn...Noùi “ñi xem kòch” laø duøng töø kòch theo nghóa naøy.), coù luùc duøng theo nghóa roäng ñeå chæ caùc vôû dieãn saân khaáu noùi chung nhö trong caùc töø: kòch haùt, kòch muùa, kòch caâm, kòch roái...Nhö vaäy, vôû kòch coù nghóa thöù hai laø moät taùc phaåm vaên hoïc, thöôøng goïi laø kòch baûn hay kòch baûn vaên hoïc. Ngöôøi ta noùi “Anh ñoïc vôû kòch naøy chöa ?” laø duøng theo nghóa naøy. Thöïc teá thì phong phuù hôn nhieàu so vôùi lí luaän, do vaäy, döïa vaøo thöïc teá, ngöôøi ta coøn ñöa ra moät soá töø ngöõ nhö kòch baûn phim, kòch treân saân khaáu, kòch ñeå ñoïc, kòch chæ ñeå ñoïc .v.v...[40] 1 Cuï theå laø caùc vaên baûn sau(theo thöù töï teân taùc giaû ôû treân): Ngheä thuaät vieát kòch, Nxb Vaên hoaù, HN-1973; Lí luaän vaên hoïc taäp II, chöông XIX, Nxb GD – 1987, töø tr. 244 ñeán tr. 272; Vaên hoïc 11, taäp II, SGV, Nxb GD – 1991, 100- 104; Naêm baøi giaûng veà theå loaïi, Nxb GD – 1999, 25 -39; Ñoåi môùi ñoïc vaø bình vaên, Nxb Hoäi nhaø vaên, Haø Noäi – 1999, 9- 78; Chuyeân ñeà Lí thuyeát kòch noùi hieän ñaïi Vieät Nam, baûn cheùp tay, ñaùnh soá töø 1 ñeán 13; Caûm thuï vaø giaûng daïy vaên hoïc nöôùc ngoaøi, Nxb GD – 2002, 43-66; Daãn luaän nghieân cöùu vaên hoïc, Nxb GD – 1998, 299- 322.
Trong luaän vaên naøy, ngöôøi vieát chuû yeáu duøng caùc khaùi nieäm coù nghóa ñoàng nhaát nhö kòch baûn hay kòch baûn vaên hoïc, kòch baûn kòch noùi, kòch baûn thoaïi kòch...(töùc laø duøng theo nghóa thöù hai) ñeå chæ chung cho moät ñoái töôïng laø taùc phaåm vaên hoïc kòch. Khaùc vôùi phaân tích truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát, noäi dung tö töôûng cuûa taùc phaåm kòch phaûi ñöôïc phaân tích gaén lieàn vôùi keát caáu caùc hoài, caùc caûnh, vôùi khoâng gian vaø thôøi gian ñaëc thuø, vôùi tính chaát lôøi thoaïi cuûa caùc nhaân vaät, vôùi haønh ñoäng vaø xung ñoät kòch, vôùi caùc chæ daãn saân khaáu…Tìm hieåu moät soá khaùi nieäm coù tính chaát coâng cuï ñeå thaâm nhaäp, khaùm phaù kòch baûn vaên hoïc nhö hoài, lôùp, caûnh, nhöõng chæ daãn saân khaáu, haønh ñoäng vaø xung ñoät kòch, khoâng gian, thôøi gian, ngoân ngöõ kòch.v.v.. luoân luoân laø vieäc caàn laøm tröôùc tieân. Taùc phaåm kòch thöôøng ñöôïc chia thaønh caùc hoài, moãi hoài bao goàm hai hay nhieàu lôùp, moãi lôùp coù theå chia ra nhieàu caûnh. Hoài laø “nhöõng phaàn ñöôïc chia ra trong moät vôû kòch, veà hình thöùc saân khaáu, ñöôïc ñaùnh daáu baèng vieäc haï maøn ñeå khaùn giaû giaûi lao vaø ñeå trang trí; veà noäi dung, laø theå hieän xong moät böôùc ngoaët lôùn cuûa vôû kòch”[45:102]. Moãi hoài taùch bieät nhau nhôø coù môû maøn vaø haï maøn neân hoài coøn goïi laø maøn, duø raèng theo phong caùch daøn döïng hieän ñaïi, nhieàu khi nhaø ñaïo dieãn töôùc boû hình thöùc naøy ñi. Qui phaïm cuûa kòch coå ñieån laø moãi vôû kòch phaûi ñöôïc xaây döïng thaønh naêm hoài. Kòch noùi hieän ñaïi cuûa Nguyeãn Huy Töôûng, goàm kòch daøi vaø kòch ngaén, soá löôïng hoài cuûa töøng vôû raát linh hoaït. Kòch daøi coù vôû naêm hoài(Vuõ Nhö Toâ, Baéc Sôn), coù vôû ba hoài(Coät ñoàng Maõ Vieän, Nhöõng ngöôøi ôû laïi). Kòch ngaén vôû thì moät hoài(Veát cuõ, Tôø baùo, Ngöôøi vôï), vôû laïi hai hoài(Anh Sô ñaàu quaân)… Moãi hoài thöôøng chia thaønh caùc lôùp. Ñoù laø “moät boä phaän cuûa hoài kòch maø thaønh phaàn nhaân vaät treân saân khaáu khoâng thay ñoåi. Khi thaønh phaàn nhaân vaät thay ñoåi thì kòch chuyeån sang lôùp khaùc. Moãi lôùp theå hieän moät dieãn bieán cuûa haønh ñoäng kòch”[45:130]. Neáu nhö hoài coøn gaàn guõi vôùi boá cuïc vôû kòch thì lôùp, töø theá kæ XIX, XX trôû ñi, ngaøy caøng gaén chaët vôùi keát caáu. Nhieàu khi trong cuøng moät lôùp, caùc nhaø soaïn kòch vaãn ñeå cho caùc nhaân vaät vaøo hoaëc ra. Trong caùc kòch baûn vaên hoïc ôû Vieät Nam, vaên baûn dòch hoaëc saùng taùc, thuaät ngöõ caûnh vaø lôùp nhieàu khi cuøng nghóa. Neáu phaân bieät tæ mæ hôn thì caûnh naèm beân döôùi caáp ñoä lôùp ñeå chæ moät nhaân vaät hoaëc moät nhoùm nhaân vaät ñang haønh ñoäng taïi moät khoaûng thôøi gian naøo ñoù. Kòch noùi Nguyeãn Huy Töôûng, ba vôû ra ñôøi tröôùc(Vuõ Nhö Toâ, Coät ñoàng Maõ Vieän, Baéc Sôn) coù chia ra