Luận văn Thạc sĩ Văn học: Sự tái hiện cuộc va chạm Đông Tây và thời thuộc địa trong văn học đương đại Việt Nam (qua nghiên cứu một số trường hợp)

Chia sẻ: Minh Tú | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:131

Thêm vào BST

Báo xấu

37
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích cảu đề tài là nghiên cứu của mình xác định được sự hiện diện của đề tài về thời thuộc địa và sự va chạm Đông – Tây về văn hóa trong văn học Việt Nam đương đại. Hơn thế nữa, chúng tôi mong muốn có thể góp phần giải mã tư duy trong sáng tác của các nhà văn đương đại khi chạm đến một đề tài nhiều thách thức như lịch sử Việt Nam thời thuộc địa.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Sự tái hiện cuộc va chạm Đông Tây và thời thuộc địa trong văn học đương đại Việt Nam (qua nghiên cứu một số trường hợp)

®¹i häc quèc gia hµ néi TR-êng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n              HÀ THU HỒNG SỰ TÁI HIỆN CUỘC VA CHẠM ĐÔNG TÂY VÀ THỜI THUỘC ĐỊA TRONG VĂN HỌC ĐƯƠNG ĐẠI VIỆT NAM (QUA NGHIÊN CỨU MỘT SỐ TRƯỜNG HỢP) LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Hµ Néi - 2013
®¹i häc quèc gia hµ néi TR-êng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n              HÀ THU HỒNG SỰ TÁI HIỆN CUỘC VA CHẠM ĐÔNG TÂY VÀ THỜI THUỘC ĐỊA TRONG VĂN HỌC ĐƯƠNG ĐẠI VIỆT NAM (QUA NGHIÊN CỨU MỘT SỐ TRƯỜNG HỢP) LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số : 60.22.01.21 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Phạm Xuân Thạch Hµ Néi - 2013
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là kết quả nghiên cứu của tôi dƣới sự hƣớng dẫn của TS Phạm Xuân Thạch. Tôi cũng xin cam đoan đề tài này không trùng với bất cứ đề tài luận văn nào đã đƣợc công bố ở Việt Nam. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung của đề tài. Ngƣời cam đoan Hà Thu Hồng
LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo Khoa Văn học - Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ cho tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Đặc biệt tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Thầy Phạm Xuân Thạch là ngƣời trực tiếp hƣớng dẫn tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thiện luận văn. Tôi xin trân trọng cảm ơn các Thầy Cô trong Hội đồng chấm luận văn đã tận tình chỉ bảo hƣớng dẫn, đóng góp nhiều ý kiến quý báu cho luận văn đƣợc hoàn chỉnh. Tôi cũng chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè đã tạo điều kiện, giúp đỡ và động viên tôi trong suốt quá trình làm luận văn. Tác giả Hà Thu Hồng
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 3 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................ 3 2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................... 6 3. Đối tƣợng, phạm vi và mục đích nghiên cứu .......................................... 15 4. Phƣơng pháp nghiên cứu......................................................................... 16 5. Cấu trúc luận văn .................................................................................... 17 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ................................... 18 1.1. Cơ sở lý luận ..................................................................................... 18 1.1.1. Thi pháp học – công cụ nghiên cứu phương diện biểu hiện của tác phẩm ................................................................................................ 18 1.1.2. Xã hội học văn học – một hướng nghiên cứu ............................. 19 1.1.3. Hậu thuộc địa và nghiên cứu văn học ........................................ 21 1.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................. 26 1.2.1. Khái quát thực tế văn xuôi từ sau Đổi mới ................................. 26 1.2.2. Nguyễn Xuân Khánh, Nguyễn Quang Thân, Bảo Ninh – 3 thế hệ nhà văn Đổi mới chịu ảnh hưởng của thời thuộc địa ........................... 28 CHƢƠNG 2: CÁI NHÌN MỚI VỀ GIAI ĐOẠN THUỘC ĐỊA ................ 35 2.1. Ngƣời kể chuyện và điểm nhìn trần thuật của các tiểu thuyết.......... 36 2.1.1. Giới thuyết về vấn đề người kể chuyện và điểm nhìn ................. 36 2.1.2. Ngƣời kể chuyện và điểm nhìn trong bốn tiếu thuyết Mẫu Thượng Ngàn, Đội gạo lên chùa, Con ngựa Mãn Châu, Nỗi buồn chiến tranh ...................................................................................................... 39 2.2. Hệ thống nhân vật ............................................................................. 47 2.2.1. Giới thuyết về nhân vật ............................................................... 47 2.2.2. Cấu trúc tuyến nhân vật trong bốn tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn, Đội gạo lên chùa, Con ngựa Mãn Châu, Nỗi buồn chiến tranh........... 47 1
CHƢƠNG 3: XUNG ĐỘT VĂN HÓA ĐÔNG – TÂY ĐẦU THẾ KỶ XX, ĐẶC ĐIỂM VÀ HẬU QUẢ ....................................................................... 59 3.1. Xung đột văn hóa Đông – Tây đầu thế kỷ XX - quá trình tự nhận thức và hoàn thiện từ hai phía .................................................................. 60 3.1.1. Xung đột văn hóa giữa kẻ đi chinh phục và nạn nhân của nó.... 61 3.1.2. Kết quả của cuộc va chạm Đông – Tây ...................................... 67 3.2. Sự lai ghép văn hóa và tính hai mặt của văn hóa thời thuộc địa ............ 81 KẾT LUẬN ................................................................................................. 89 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................... 93 PHỤ LỤC .................................................................................................. 101 2
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1. Từ năm 1986, với chủ trƣơng đổi mới mọi mặt đời sống xã hội của Đại hội Đảng VI, công cuộc Đổi mới đƣợc tiến hành trên mọi lĩnh vực từ kinh tế cho đến văn hóa, giáo dục. Cụm từ “hiện đại hóa” đƣợc đƣa vào trong các báo cáo chính trị của Đại hội Đảng toàn quốc lần VII (1991) một lần nữa đã khẳng định định hƣớng mới của xã hội Việt Nam: Đổi mới theo hƣớng hiện đại hóa toàn diện. Là một bộ phận quan trọng của lĩnh vực văn hóa xã hội, văn học cũng không nằm ngoài dòng chảy Đổi mới. Các nghệ sĩ đều phải tìm kiếm những cảm hứng mới, những phƣơng pháp thể hiện mới, vừa là để đáp ứng nhu cầu tự thân: nhu cầu thay đổi để phù hợp với đời sống xã hội sôi nổi đƣơng thời; vừa đáp ứng yêu cầu chính trị: phục vụ cho công cuộc Đổi mới của đất nƣớc, và hơn hết là nắm bắt đƣợc tâm tƣ, nguyện vọng, tình cảm của độc giả văn học đƣơng đại. Công cuộc Đổi mới đã góp phần tạo nên một diện mạo văn học muôn màu muôn vẻ. Các nhà văn, nhà thơ thuộc thế hệ Đổi mới đầu tiên có thể kể tới nhƣ: Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Duy, Lƣu Quang Vũ… và lần lƣợt kế tục là một đội ngũ đông đảo các nghệ sĩ với những cách tân mới trong tƣ duy nghệ thuật nhƣ: Nguyễn Khắc Trƣờng, Dƣơng Hƣớng, Phạm Thị Hoài, Nguyễn Việt Hà, Tạ Duy Anh, Võ Thị Hảo, Hồ Anh Thái, Nguyễn Bình Phƣơng, Phan Thị Vàng Anh, Vi Thùy Linh… Các tác phẩm với chất lƣợng cao cả về nội dung và nghệ thuật, đặc biệt với sự tìm tòi cảm hứng và đề tài mới đã chứng tỏ giai đoạn Đổi mới là một dấu mốc thể hiện thay đổi lớn của văn học Việt Nam so với thời kỳ trƣớc. 2. Việt Nam là một quốc gia đang ở trong tình trạng hậu thuộc địa. Đây là một trạng thái mang tính phổ quát toàn thế giới bởi sự bành trƣớng 3
của chủ nghĩa thực dân trong suốt gần hai thế kỷ mà đặc biệt là trong thế kỷ XX. Hệ thống thuộc địa của các đế quốc lớn nhƣ Anh, Pháp, Mỹ, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha… trải dài khắp từ châu Á đến châu Phi, Trung Đông và Trung - Nam Mỹ. Tuy nhiên, cũng trong thế kỷ XX cùng với phong trào giải phóng dân tộc lên cao trên toàn cầu, các quốc gia trong hệ thống thuộc địa ấy lần lƣợt giành đƣợc độc lập. Tuy nhiên, các quốc gia thuộc địa sau khi giành đƣợc độc lập đều có những vấn đề chính trị - văn hóa hậu thuộc địa cần đƣợc quan tâm nghiên cứu bằng một lý thuyết chuyên biệt về quá trình giải thực dân hóa. Lý thuyết hậu thuộc địa đã ra đời để đáp ứng nhu cầu đó. Là một quốc gia trải qua hai cuộc kháng chiến để giành độc lập từ hai đế quốc lớn là Pháp và Mỹ trong thế kỷ XX, có thể thấy khả năng áp dụng lý thuyết hậu thuộc địa vào nghiên cứu tình hình thực tế ở Việt Nam là hoàn toàn khả thi. Hơn thế nữa từ sau Đổi mới, chúng ta có thể nhận thấy tại Việt Nam xuất hiện nhu cầu nhìn nhận lại quá khứ một cách đúng đắn hơn. Trong mọi mặt của đời sống xã hội, dƣờng nhƣ đều có một sự bình tĩnh để đánh giá lại lịch sử và quá khứ khách quan hơn, tiếp thu những tinh hoa từ quá khứ đó. Những giá trị văn hóa của thời thuộc địa nhƣ kiến trúc, văn hóa, giáo dục đƣợc nhìn nhận và đánh giá đúng với vị trí mà nó đáng có. Các nhà thơ Mới của giai đoạn 1932 - 1945 lại đƣợc nhắc đến trên văn đàn đầy trang trọng, thơ Mới cũng đƣợc giảng dạy trong nhà trƣờng phổ thông. Các tác phẩm nhạc tiền chiến, “nhạc vàng” đƣợc biểu diễn công khai, thu âm và ghi đĩa phát hành rộng rãi. Các kiến trúc Pháp và thuộc địa xuất hiện ở nhiều công trình từ công cộng cho tới tƣ nhân. Đó là những biểu hiện sự chấp nhận của xã hội Việt Nam đƣơng đại với lịch sử và văn hóa thời thuộc địa. Vậy sự chấp nhận quá khứ ấy thể hiện nhu cầu văn hóa gì của xã hội hiện tại? Đó là một hƣớng nghiên cứu cần đƣợc quan tâm đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh phát triển văn hóa và hội nhập với thế giới. 4
Lý giải đƣợc vấn đề đó trong thực tiễn đời sống văn hóa nói chung và văn học nói riêng đòi hỏi phải sử dụng một lý thuyết phù hợp với hoàn cảnh hậu thuộc địa của Việt Nam nhƣ lý thuyết hậu thuộc địa. Tuy nhiên, cũng phải lƣu ý rằng lý thuyết hậu thuộc địa đƣợc các nhà lý thuyết hình thành trên cơ sở tƣ liệu thực tế dựa trên vấn đề của các quốc gia Bắc Phi, Trung Đông, Ấn Độ… Các quốc gia này có những điểm khác biệt về điều kiện chính trị - kinh tế - văn hóa với Việt Nam, do đó khi vận dụng lý thuyết hậu thuộc địa ta cần phải có sự chọn lọc, không thể rập khuôn máy móc mà bỏ qua hoàn cảnh thực tế. Chính vì thế, hậu thuộc địa trong nghiên cứu của chúng tôi đƣợc hình dung nhƣ một phái sinh của xã hội học văn học giúp nghiên cứu các vấn đề của văn học trong bối cảnh xã hội đặc thù mà ở đây là Việt Nam trong bối cảnh hậu thuộc địa. 3. Một trong những dòng chảy chính của văn học từ sau Đổi mới là tự sự lịch sử. Các tác phẩm từ truyện ngắn nhƣ: Vàng lửa, Kiếm sắc, Phẩm tiết… của Nguyễn Huy Thiệp, Dị hương của Sƣơng Nguyệt Minh, Trở về Lệ Chi viên của Nguyễn Thúy Ái cho đến những tiểu thuyết nhƣ: Giàn thiêu của Võ Thị Hảo, Mạc Đăng Dung của Lƣu Văn Khuê, Khúc khải hoàn dang dở của Hà Ân, Bão táp triều Trần của Hoàng Quốc Hải… đã chứng minh cảm hứng dồi dào của các nhà văn với đề tài lịch sử. Các nhà văn đã cố gắng tìm tòi những cách thể hiện mới cả về nội dung và hình thức với mong muốn tái hiện lịch sử theo hƣớng đƣa ra các giả định, phân tích nhằm lý giải lịch sử chứ không chỉ đơn thuần là phục hiện lại các sự kiện lịch sử trong tác phẩm. Điều này xuất phát chính từ nhu cầu của thực tại với mong muốn tìm kiếm hiện tại từ quá khứ, một tinh thần “ôn cố tri tân” vốn có truyền thống lâu đời. Xem xét các tự sự lịch sử sau Đổi mới, có thể nhận thấy một hiện tƣợng có một bộ phận không nhỏ các tác giả lựa chọn viết về những vấn đề liên quan đến thời thuộc địa. Đây là một hƣớng đi không hẳn là mới mẻ, 5
bởi ngay từ giai đoạn 1945 – 1975 các tác giả lớn nhƣ Nguyễn Đình Thi, Nguyên Hồng… đã có những bộ tiểu thuyết lịch sử đồ sộ có đề tài về thời thuộc địa nhƣ Vỡ bờ, Sóng gầm… Với ngòi bút hiện thực sắc bén, các nhà văn giai đoạn 1945 – 1975 đã tố cáo một xã hội thực dân đầy rẫy những áp bức bất công, những đau thƣơng tang tóc của cả một thế hệ, một dân tộc. Tuy nhiên, các tác giả sau Đổi mới khi viết về đề tài này đã tìm cho mình hƣớng đi riêng, đó là viết lại quá khứ về sự va chạm văn hóa giữa phƣơng Đông và phƣơng Tây, tái hiện một diện mạo chân thực và đầy đủ hơn của thời thuộc địa. Họ đều thống nhất trong việc cố gắng tạo ra một cái nhìn khác về thời thuộc địa so với văn học thời kỳ trƣớc, một cái nhìn công bằng hơn, chỉ ra những vấn đề nội tại của xã hội thuộc địa và ảnh hƣởng lâu dài của thời kỳ lịch sử này đến tiến trình phát triển của xã hội Việt Nam hơn là chỉ đề cập đến vấn đề chính trị và mâu thuẫn dân tộc trong lòng xã hội thuộc địa. Hiện tƣợng sáng tác ấy trong văn học đòi hỏi cần phải có một sự lý giải từ phía những ngƣời nghiên cứu văn học về tâm thức sáng tác, tƣ duy sáng tạo của nhà văn khi sáng tạo tác phẩm. Với những lý do nêu trên, đề tài Sự tái hiện cuộc va chạm Đông – Tây và thời thuộc địa trong văn học Việt Nam đương đại (qua nghiên cứu một số trường hợp) của chúng tôi mong muốn thông qua những hiện tƣợng văn học viết về thực dân và thời thuộc địa đầu thế kỷ XX để tìm kiếm và lý giải những vấn đề mới trong sáng tác của các nhà văn đƣơng đại về thời thuộc địa, cùng sự đánh giá và nhìn nhận mới về thời kỳ lịch sử đầy biến động này. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Về tự sự lịch sử và những nghiên cứu liên quan Tự sự lịch sử là một loại hình có lịch sử lâu đời cả ở phƣơng Đông và phƣơng Tây. Đặc biệt ở phƣơng Đông, từ rất sớm các tác giả của Tả truyện, Lã Thị Xuân Thu, Sử ký… đã cho thấy khuynh hƣớng trần thuật 6
hƣ cấu về lịch sử. Sự phát triển khuynh hƣớng này đã hình thành nên tiểu thuyết lịch sử chƣơng hồi ở Trung Hoa. Truyền thống tiểu thuyết lịch sử chƣơng hồi ấy đƣợc các nhà văn Việt Nam đón nhận ngay từ thời trung đại. Những tác phẩm nhƣ: Hoàng Lê nhất thống chí, Nam triều công nghiệp diễn chí… của Ngô gia văn phái đã đánh dấu sự phát triển mạnh mẽ của tiểu thuyết lịch sử chƣơng hồi truyền thống của Việt Nam. Đến các thập niên đầu của thế kỷ XX, tiểu thuyết lịch sử nhanh chóng tìm đƣợc chỗ đứng cho mình với những tác giả tiêu biểu nhƣ Phan Bội Châu, Đào Trinh Nhất, Trần Thanh Mại, Phan Trần Chúc, Ngô Văn Triện, Nguyễn Triệu Luật… Tuy tiểu thuyết lịch sử sớm có thành tựu nhƣng việc nghiên cứu lại chỉ mới đƣợc quan tâm từ sau năm 1954. Trƣớc đó, chỉ có Vũ Ngọc Phan trong Các nhà văn Việt Nam nhắc tới nhóm tác giả viết về chủ đề lịch sử. Cuốn tiểu thuyết lịch sử nhận đƣợc nhiều sự chú ý của các nhà nghiên cứu đầu tiên là Trùng Quang tâm sử của tác giả Phan Bội Châu; nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ coi đây là một tiểu thuyết lịch sử luận đề về cách mạng Việt Nam [16]; còn Nguyễn Đình Chú thì khẳng định ƣu thế về mặt nội dung của Trùng Quang tâm sử là cuốn tiểu thuyết đầu tiên viết về một tập thể anh hùng [10]. Tác giả Phan Cự Đệ cũng là ngƣời đầu tiên nhận xét khái quát về tiểu thuyết lịch sử trong cuốn Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại (tập 1 - 1974) với sự khẳng định tính chất phù hợp của tiểu thuyết lịch sử với bối cảnh lịch sử, văn hóa, xã hội lúc bấy giờ. Nhà nghiên cứu Phạm Xuân Thạch trong chƣơng VI: Văn xuôi tự sự trong giai đoạn chuyển đổi hệ hình văn học của sách Giáo trình Văn học Việt Nam ba mươi năm đầu thế kỷ XX đã nhận xét về tiểu thuyết lịch sử Việt Nam trong những thập niên đầu của thế kỷ XX nhƣ sau: “Tiểu thuyết lịch sử là sản phẩm của chủ nghĩa dân tộc khi âm ỉ, khi bùng cháy dữ dội trong xã hội Việt Nam… đến thập niên 1920, tiểu thuyết lịch sử đã trở thành một dòng phát triển hết sức 7
mạnh mẽ ở cả miền Nam lẫn miền Bắc Việt Nam. Trong giai đoạn này, tiểu thuyết lịch sử là sự pha trộn của nhiều yếu tố từ tinh thần dân tộc chủ nghĩa đƣợc biểu hiện một cách kín đáo kết hợp với kết cấu tiểu thuyết chƣơng hồi” [93; 388, 389]. Ngoài ra tiểu thuyết lịch sử còn nhận đƣợc sự quan tâm trên báo chí với những bài nghiên cứu về đặc trƣng thể loại cũng nhƣ thi pháp của các tác giả. Mặt khác, cũng có nhiều luận văn, luận án của các học viên cao học, nghiên cứu sinh viết về vấn đề này, tiêu biểu có thể kể tới là luận án Tiến sĩ Ngữ văn đƣợc bảo vệ tại Đại học Sƣ phạm năm 1998 của nghiên cứu sinh Bùi Văn Lợi có tên: Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến 1945, diện mạo và đặc điểm, và luận án tiến sĩ của Nguyễn Thị Tuyết Minh bảo vệ năm 2003 tại Viện Văn học có tên: Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ 1945 đến nay. Đây đều là những công trình mang tính tổng kết và khái quát lại về đặc điểm tiểu thuyết lịch sử xuyên suốt từ đầu thế kỷ XX cho tới nay. 2.2. Về tự sự lịch sử của Nguyễn Xuân Khánh Xuất hiện từ năm 1959 với truyện ngắn Một đêm và tiếp theo đó là những tác phẩm gây nhiều sóng gió cho sự nghiệp cầm bút nhƣng chỉ đến bộ ba tiểu thuyết lịch sử mà xuất hiện đầu tiên là Hồ Quý Ly (2000) sau đó là Mẫu Thượng Ngàn (2006) và mới đây là Đội gạo lên chùa (2011), tác phẩm của Nguyễn Xuân Khánh mới thực sự gây đƣợc tiếng vang và giành đƣợc thiện cảm lớn trong lòng độc giả cũng nhƣ trong giới nghiên cứu phê bình. Đánh giá về những tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh, các nhà nghiên cứu phê bình dành cho ông rất nhiều lời khen ngợi. Bài viết Về những cách tân nghệ thuật trong Hồ Quý Ly, Mẫu Thượng Ngàn và Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh của Lã Nguyên đã chỉ ra những cách tân nghệ thuật tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh: “Một trong những cách tân nghệ thuật quan trọng của Nguyễn Xuân Khánh là đổi mới nguyên 8
tắc truyện kể, biến tiểu thuyết thực sự trở thành câu chuyện của mình và về mình, mang đậm dấu ấn của một cá tính sáng tạo” và sự cách tân ở kết cấu khung và lối xử thế và cặp đối lập “âm – dƣơng”. Đoàn Ánh Dƣơng trong bài viết Nguyễn Xuân Khánh và tiểu thuyết văn hóa – lịch sử khẳng định: “Có thể nói, đến bộ ba tiểu thuyết văn hóa - lịch sử này, Nguyễn Xuân Khánh đã gác sang bên những trăn trở về đổi mới bút pháp để đi sâu vào những đổi mới về mặt tƣ tƣởng”. Đặc biệt, ngày 15/10/2012, Viện văn học và Nhà xuất bản Phụ nữ phối hợp tổ chức Tọa đàm Lịch sử và văn hóa qua tự sự nghệ thuật của Nguyễn Xuân Khánh. Tọa đàm đƣợc coi là một tập hợp đầy đủ, nhiều chiều nhất những ý kiến của các nhà phê bình, nghiên cứu văn học về bộ ba tác phẩm thành công nhất của nhà văn. 25 bài viết trong tọa đàm này đã đƣợc in lại trong cuốn Lịch sử và văn hóa – cái nhìn nghệ thuật Nguyễn Xuân Khánh do Nhà xuất bản Phụ nữ ấn hành. Hai vấn đề về nội dung và nghệ thuật tiểu thuyết đã đƣợc tiếp cận qua hai phần “Diễn ngôn lịch sử và tƣ duy nghệ thuật” và “Những chiến lƣợc tự sự và các hƣớng tiếp cận”. Cuốn sách đã chọn lọc những bài tham luận có giá trị về tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh: Tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh một diễn ngôn về lịch sử và văn hóa của Nguyễn Đăng Điệp; Tiếp cận tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh từ phương diện kết cấu thể loại của Bùi Việt Thắng; Tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh, sự đan bện giữa lịch sử và văn hóa phong tục của Nguyễn Hoài Nam; Nguyễn Xuân Khánh, từ cấu trúc nghệ thuật đến cấu trúc tư tưởng của Phạm Xuân Thạch; Đọc Hồ Quý Ly, nghĩ về tư duy tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh của Phạm Phú Phong; Sự ám ảnh của tín ngưỡng dân gian trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn của Trần Thị An; Tâm thức Phật giáo hòa vào tâm thức Việt (nhân đọc Đội gạo lên chùa) của Tôn Phƣơng Lan v.vv… và còn rất nhiều những ý kiến tham 9
luận có giá trị khác đƣợc tập trung trong cuốn sách này. Từ đó, độc giả không chỉ có thêm những “đánh giá khách quan hơn về thành công, hạn chế của tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh mà còn mở ra những cách hiểu mới về diễn ngôn lịch sử và những chuyển động của tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới” (Nguyễn Đăng Điệp). Ngay từ khi mới ra đời, các tác phẩm của Nguyễn Xuân Khánh đã tạo nên một sức hút đặc biệt với bạn đọc. Điều đặc biệt là trong xu thế tiểu thuyết ngắn đang chiếm ƣu thế trong dòng chảy văn học đƣơng đại thì nhà văn lại cho ra đời những bộ tiểu thuyết với dung lƣợng đồ sộ nhƣng vẫn giành đƣợc sự quan tâm lớn của bạn đọc cũng nhƣ các nhà nghiên cứu. Đó chính là thành quả của những năm tích lũy và thai nghén những đứa con tinh thần của nhà văn. Sự hấp dẫn đó đã đƣợc thể hiện qua số lƣợng sách đƣợc xuất bản, số bài báo, bài nghiên cứu, bài phỏng vấn, bài đăng tạp chí v.v… Trong bài nghiên cứu của mình về tiểu thuyết lịch sử, nhà nghiên cứu Phạm Xuân Thạch đã đề cập đến tiểu thuyết Hồ Quý Ly trên phƣơng diện tiếp cận những yếu tố làm thay đổi cấu trúc truyện, đó là thời gian, sự thay đổi ngôi trần thuật, giọng kể và cách xây dựng nhân vật. Đinh Công Vĩ trong bài viết Về tiểu thuyết Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh đã khẳng định đây là cuốn tiểu thuyết mới lạ. Nhà văn khẳng định Nguyễn Xuân Khánh đã chọn thời điểm lịch sử đầy biến động gắn với hệ thống các nhân vật lịch sử. Qua cái nhìn đa chiều về các nhân vật, tầm hiểu biết về các vấn đề lịch sử đã đƣợc thể hiện. Ngoài những bài báo, bài viết Tọa đàm, nghiên cứu, tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh còn đƣợc chọn làm đối tƣợng nghiên cứu của các khóa luận, luận văn, nghiên cứu khoa học tại các trƣờng đại học, cao đẳng. Trong luận văn Thạc sĩ ngành Ngữ văn, Tống Thị Thanh đã nghiên cứu những đóng góp của nhà văn trong tiến trình đổi mới văn học Việt Nam 10
trong đề tài “Những đóng góp của Nguyễn Xuân Khánh vào tiến trình đổi mới tiểu thuyết Việt Nam đương đại (Qua hai tác phẩm Hồ Quý Ly và Mẫu Thượng Ngàn)”. Bên cạnh đó, đề tài “Tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh dưới góc nhìn thể loại (qua hai tác phẩm Hồ Quý Ly và Mẫu Thượng Ngàn)” của Hoàng Thị Hiền Lƣơng (Khoá luận tốt nghiệp, 2007) lại cho thấy những đặc điểm nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh. Ngoài ra, chúng tôi còn nhận thấy xu hƣớng tiếp cận tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh trong mối liên hệ so sánh với các tác giả khác trong những đề tài khóa luận của sinh viên: Tiểu thuyết lịch sử của Hoàng Quốc Hải và Nguyễn Xuân Khánh của Nguyễn Thuỳ Dƣơng (Khóa luận tốt nghiệp, 2004); Hư cấu nghệ thuật trong tiểu thuyết lịch sử (qua khảo sát Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh và Giàn thiêu của Võ Thị Hảo) của Đinh Việt Hà (Khóa luận tốt nghiệp, 2004); Một số vấn đề lý luận về tiểu thuyết lịch sử qua Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh và Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác của Nguyễn Thị Liên (Luận văn thạc sĩ, 2006). 2.2.3. Về tự sự lịch sử của Nguyễn Quang Thân Sau tiểu thuyết đầu tay Lựa chọn, những cuốn tiểu thuyết sau này của Nguyễn Quang Thân đã đi theo một lối viết mới. Tiểu thuyết của ông đã chạm đến những vấn đề bức xúc của đất nƣớc, của lịch sử, của thời đại gắn với số phận con ngƣời. Đến với thể loại tiểu thuyết, nhà văn có thể gửi gắm ý tƣởng nhân văn và trách nhiệm của ngƣời sáng tạo mà ông suốt đời phấn đấu. Sau thành công của hai cuốn tiểu thuyết xuất sắc về đề tài thế sự là Một thời hoa mẫu đơn và Ngoài khơi miền đất hứa , Nguyễn Quang Thân cho ra đời tiểu thuyết Con ngựa Mãn Châu. Cuốn tiểu thuyết viết về một thời kì lịch sử đầy biến động dữ dội trên đất nƣớc ta. Một thời kì lịch sử ngắn ngủi nhƣng có biết bao nhiêu đổi thay không chỉ ở số phận cá nhân mà còn là vận mệnh chung của cả dân tộc. G.S Phan Ngọc trong bài Đọc 11
tiểu thuyết Con ngựa Mãn Châu của Nguyễn Quang Thân đã cho rằng cuốn tiểu thuyết là một sự cách tân về nghệ thuật tiểu thuyết lịch sử với sự độc đáo về mặt tự sự học cũng nhƣ tƣ tƣởng, đặc biệt là tác giả đã chạm đến tầng sâu của những vấn đề có ý nghĩa không chỉ ở giai đoạn lịch sử đã qua mà ở ngay cả hiện tại[61]. Tác giả Thúy Nga trong bài Con ngựa Mãn Châu thì lại tập trung hƣớng đến sự khắc họa hình tƣợng ngƣời phụ nữ trong tác phẩm đặc biệt là qua hình tƣợng Dƣ An – bà tham Chinh[57]. Chú ý đến ý nghĩa biểu tƣợng của hình ảnh con ngựa Mãn Châu, Văn Ngọc nhận xét: “Nhƣng con ngựa Mãn Châu không chỉ là một kỷ niệm. Nó còn là một biểu tƣợng. Trƣớc hết, đó là biểu tƣợng của thời kỳ Nhật chiếm đóng Đông Dƣơng vào những năm 40. Hình ảnh những con ngựa Mãn Châu lang thang, vô chủ (lúc Nhật đã đầu hàng), ngày một rạc đi. Để rồi cuối cùng kiệt lực, rơi xuống vực thẳm (cùng với nhân vật ông Tham Chinh ở cuối truyện), có thể còn là biểu tƣợng của sự cáo chung của một xã hội - cái xã hội Việt Nam nửa phong kiến, nửa thuộc địa, bƣớc vào Cách Mạng Tháng Tám” [63]. Nhà nghiên cứu Phạm Xuân Thạch đã nhiều lần dẫn chứng Con ngựa Mãn Châu nhƣ một tác phẩm tự sự lịch sử có tầm vóc và mang nhiều vấn đề đáng đƣợc quan tâm và nghiên cứu cả về mặt nội dung và nghệ thuật, có thể kể tới nhƣ trong bài viết: Tiểu thuyết Việt Nam đương đại – suy nghĩ từ những tác phẩm mang chủ đề lịch sử. Sau bốn năm ấp ủ ý tƣởng, tiểu thuyết lịch sử Hội thề đƣợc Nguyễn Quang Thân chính thức giới thiệu với độc giả vào đầu năm 2009. Tiểu thuyết đã dựng lại một thời kỳ lịch sử hào hùng của dân tộc ta trong giai đoạn kháng chiến chống quân Minh. Trong bài viết gần đây đăng trên Báo Văn nghệ, Hoài Nam đã có những nhận định về tác phẩm Hội thề nhƣ sau: “Chọn “trúng” khoảnh khắc lịch sử để mô tả và để triển khai ý tƣởng của mình, không đơn giản hóa sự kiện lịch sử, không một chiều hóa các danh nhân lịch sử khi biến họ thành 12
nhân vật của tiểu thuyết, đồng thời kích thích đƣợc ở ngƣời đọc hứng thú suy nghĩ tiếp về những vấn đề của lịch sử, có thể nói, đây là những thành công cần phải đƣợc ghi nhận ở tác phẩm Hội thề của nhà văn Nguyễn Quang Thân”[56]. Nhiều nhà văn, nhà nghiên cứu khác cũng dành sự quan tâm đến tác phẩm ở nhiều khía cạnh và góc độ khác nhau. Trong nhà trƣờng, tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Quang Thân cũng đƣợc chú ý với một số nghiên cứu viết về tiểu thuyết của ông, có thể kể tới hai luận văn: Tiểu thuyết Nguyễn Quang Thân sau 1986 của học viên cao học Nguyễn Thị Thƣơng bảo vệ năm 2010 tại Đại học Sƣ phạm Hà Nội đã đƣa ra những đánh giá mang tính khái quát và có hệ thống về tiểu thuyết của Nguyễn Quang Thân nói chung sau 1986; Tiểu thuyết Hội thề của Nguyễn Quang Thân dưới góc nhìn thể loại của học viên cao học Trịnh Thanh Tùng tại trƣờng Đại học Vinh đã nghiên cứu tiểu thuyết Hội thề tƣơng đối kỹ càng với tƣ cách là một tiểu thuyết lịch sử. 2.2.4. Về tự sự lịch sử của Bảo Ninh Khác với hai trƣờng hợp trên, nhà văn Bảo Ninh mới chỉ có một tiểu thuyết duy nhất đƣợc xuất bản là Nỗi buồn chiến tranh. Đây cũng là một tác phẩm có số phận “long đong” kỳ lạ. Xuất hiện năm 1989 và ngay lập tức gây tiếng vang lớn trên văn đàn nhƣng Thân phận của tình yêu (tên đầu tiên của Nỗi buồn chiến tranh) phải chờ đợi đến hơn mƣời năm sau mới giành lại đƣợc đúng vị trí của mình trên văn đàn. Khi vừa mới ra đời, Nỗi buồn chiến tranh nhận đƣợc những luồng ý kiến khác nhau từ giới nghiên cứu. Có những ý kiến ngợi ca cuốn tiểu thuyết nhƣ của các nhà nghiên cứu Trần Đình Sử, Cao Tiến Lê, Phạm Tiến Duật, Nguyên Ngọc, Vũ Quần Phƣơng, Chu Lai, Nguyễn Phan Hách, Đỗ Đức Hiểu, Ngô Văn Phú, Tôn Phƣơng Lan, Nguyễn Trọng Tân,... khi tham gia cuộc thảo luận về cuốn tiểu thuyết thời điểm nó vừa đƣợc Nhà xuất bản Hội Nhà văn in và 13
phát hành nhất trí khẳng định giá trị văn học và thẩm mỹ của cuốn tiểu thuyết. Các ý kiến về cuốn tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh (khi đó có tên Thân phận của tình yêu) trong cuộc tranh luận này đều đƣợc đăng tải trên báo văn nghệ số 37, 43, 44, 47 năm 1991. Trái ngƣợc lại có những ý kiến phê bình rất gắt gao, thậm chí phủ nhận toàn bộ giá trị của tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh nhƣ ý kiến của TS Mỹ học Đỗ Văn Khang trên báo Văn nghệ ngày 26/10/1991 với bài Nghĩ gì khi đọc Thân phận tình yêu hay ý kiến của Trần Duy Châu trên tạp chí Cộng Sản số 10/1994. Sau đó, các nhà nghiên cứu tiêu biểu là TS. Phạm Xuân Thạch đã tiếp cận Nỗi buồn chiến tranh ở những góc độ khác biệt hơn nhƣ trong bài viết với nhan đề Nỗi buồn chiến tranh viết về chiến tranh thời hậu chiến - từ chủ nghĩa anh hùng đến nhu cầu đổi mới bút pháp đã đƣa ra những lí giải sâu sắc về những cách tân trong cấu trúc tác phẩm, đổi mới về đề tài, đổi mới về xây dựng nhân vật; hay trong tham luận Quá trình cá nhân hóa hư cấu – tự sự đương đại Việt Nam về đề tài lịch sử tại hội thảo Đổi mới tư duy tiểu thuyết Việt Nam do Hội nhà văn Việt Nam tổ chức năm 2002 đã chọn Phiên chợ Giát của Nguyễn Minh Châu và Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh nhƣ hai minh chứng tiêu biểu nhất cho bƣớc chuyển biến mang tính cách tân về nghệ thuật tiểu thuyết, khi tác giả vƣợt khỏi tâm thức lịch sử mang tính cộng đồng để khám phá lịch sử mang tính cá nhân... Ngoài ra còn có rất nhiều những bài nghiên cứu có chất lƣợng đƣợc đăng tải trên các website nhƣ loạt bài của nhà nghiên cứu Đoàn Cầm Thi và các bài phỏng vấn, chân dung nhà văn Bảo Ninh. Các nghiên cứu trong nhà trƣờng cũng đặc biệt chú ý đến tác phẩm này, có thể kể đến một số nghiên cứu tiêu biểu nhƣ: luận văn Ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh của Nguyễn Thị Thanh (Đại học Sƣ phạm Hà Nội, năm 2006); luận văn Thi pháp tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh 14
(Qua so sánh với tiểu thuyết Phía tây không có gì lạ của Erich Maria Remarque và tiểu thuyết Khói lửa của Henri Basbusse) của Vũ Thị Thúy Vân (Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, năm 2012); luận văn Văn xuôi tự sự của Bảo Ninh trong bối cảnh văn xuôi Việt Nam thời kì đổi mới của Bùi Thị Hợi (Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, năm 2011)... đã đƣa ra những nghiên cứu nghiêm túc, đánh giá cả về mặt thành công và hạn chế của tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh, đặc biệt là trên phƣơng diện cách tân hình thức nghệ thuật và thi pháp tiểu thuyết. Nhƣ vậy, từ nhiều hƣớng tiếp cận khác nhau, các nhà nghiên cứu, các tác giả đã đƣa ra những nhận định nghiên cứu khá phong phú về tiểu thuyết lịch sử cũng nhƣ tiểu thuyết lịch sử của ba tác giả. Trong những công trình đó, thành công và hạn chế cả về nội dung tƣ tƣởng cũng nhƣ nghệ thuật của các tác giả đƣợc chỉ ra rất rõ. Tuy nhiên, ở góc độ nghiên cứu về sự tái hiện lịch sử thời thuộc địa trong các tác phẩm của ba tác giả kể trên thì chƣa có một công trình nào mang tính chất đầy đủ và hệ thống về vấn đề này. Chính bởi vậy, luận văn Sự tái hiện cuộc va chạm Đông – Tây và thời thuộc địa trong văn học Việt Nam đương đại (qua nghiên cứu một số trường hợp) của chúng tôi mong muốn đƣợc góp phần nghiên cứu vấn đề này nhƣ một sự đóng góp vào quá trình tìm hiểu tƣ duy sáng tạo của các nhà văn trong việc giải mã lịch sử và văn hóa của dân tộc đặc biệt là thời thuộc địa trong văn học đƣơng đại. 3. Đối tƣợng, phạm vi và mục đích nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu: Trong luận văn này chúng tôi tập trung khảo sát, phân tích, lý giải một đề tài hiện diện trong văn học Việt Nam đƣơng đại, đó là: cái nhìn mới về thời thuộc địa và cuộc va chạm Đông – Tây về văn hóa giữa hai chủ thể: một là văn hóa phƣơng Tây mà ở đây đƣợc chỉ rõ là ngƣời Pháp và văn hóa Pháp, hai là văn hóa phƣơng Đông 15
với đại diện là văn hóa Việt Nam trong giai đoạn Việt Nam là thuộc địa của Pháp và các vấn đề liên quan. Phạm vi nghiên cứu: Với đối tƣợng nghiên cứu nêu trên, chúng tôi nhận thấy nó hiện diện trong sáng tác của một số nhà văn với các tác phẩm tiêu biểu. Bởi vậy, chúng tôi lựa chọn cách nghiên cứu trƣờng hợp (case study) với bốn tiểu thuyết sau để giới hạn phạm vi nghiên cứu của đề tài, bao gồm: Mẫu Thượng Ngàn, Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh, Con ngựa Mãn Châu của Nguyễn Quang Thân và Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh. Mục đích nghiên cứu: Mục đích của chúng tôi trong luận văn này không nhằm vào sự phân tích, nghiên cứu về bốn tiểu thuyết nêu trên mà chúng tôi mong muốn nghiên cứu của mình xác định đƣợc sự hiện diện của đề tài về thời thuộc địa và sự va chạm Đông – Tây về văn hóa trong văn học Việt Nam đƣơng đại. Hơn thế nữa, chúng tôi mong muốn có thể góp phần giải mã tƣ duy trong sáng tác của các nhà văn đƣơng đại khi chạm đến một đề tài nhiều thách thức nhƣ lịch sử Việt Nam thời thuộc địa. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Phƣơng pháp nghiên cứu đƣợc hiểu là cách tiếp cận, phân tích hiện tƣợng ở một góc độ cụ thể dƣới sự chỉ đạo của một lý thuyết. Tức là, phƣơng pháp là một cách làm việc có hệ thống và nguyên tắc trên cơ sở những khái niệm, thao tác của lí thuyết mà nó dựa theo. Tuy nhiên, không có một phƣơng pháp nào có thể tiếp cận từ mọi góc độ của vấn đề bởi không có lí thuyết nào có thể bao quát toàn bộ hệ vấn đề của hiện tƣợng. Do vậy, để đạt đƣợc mục tiêu nghiên cứu chúng tôi chọn các phƣơng pháp cơ bản sau để tiếp cận từng khía cạnh quan trọng của tác phẩm: - Phƣơng pháp xã hội học văn học giúp tìm hiểu những sự ảnh hƣởng của bối cảnh xã hội, thời đại đến tâm lí, tính cách, quan niệm và ứng 16