Luật văn Thạc sĩ Luật học: Hương ước và vai trò của hương ước trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:109

Thêm vào BST

Báo xấu

40
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển của chính quyền phường ở nước ta qua các thời kỳ lịch sử, nhất là từ sau giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Qua đó phân tích, so sánh, để thấy rõ vai trò của chính quyền phường và sự khác nhau về điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội của đơn vị hành chính phường với đơn vị hành chính xã, thị trấn, từ đó rút ra đặc thù về tổ chức và hoạt động của chính quyền phường ở đô thị.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luật văn Thạc sĩ Luật học: Hương ước và vai trò của hương ước trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT ĐẶNG THỊ MAI HƢƠNG Hƣơng ƣớc và vai trò của hƣơng ƣớc trong điều kiện xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền Việt Nam hiện nay LUẬN VĂN THẠC SỸ Ngƣời hƣớng dẫn: PGS.TS. Hoàng Thị Kim Quế Hà nội - 2004
MỤC LỤC MỞ ĐẦU 4 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN, PHÁP LÝ VỀ TỔ CHỨC VÀ 8 HOẠT ĐỘNG CỦA CHÍNH QUYỀN PHƢỜNG Ở NƢỚC TA 1.1 - KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM, VỊ TRÍ VAI TRÒ CỦA CHÍNH QUYỀN PHƢỜNG. 8 1.1.1. Khái niệm chính quyền phƣờng 8 1.1.2. Sự hình thành, phát triển của chính quyền phƣờng ở nƣớc ta 11 1.1.3. Đặc điểm của đơn vị hành chính phƣờng ở nƣớc ta 13 1.1.4. Vị trí, vai trò của chính quyền phƣờng trong quản lý nhà nƣớc và phát triển kinh tế - xã hội 16 1.1.5. Mối quan hệ giữa chính quyền phƣờng với hệ thống chính trị cơ sở 18 1.2 - CƠ SỞ PHÁP LÝ VỀ TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA CHÍNH QUYỀN PHƢỜNG Ở NƢỚC TA. 24 1.2.1. Về tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân phƣờng 24 1.2.2. Về tổ chức và hoạt động của Uỷ ban nhân dân phƣờng 30 Những điểm mới của Luật tổ chức Hội đồng nhân dân và Uỷ ban nhân dân năm 2003 so với Luật tổ chức Hội đồng nhân dân và Uỷ ban nhân dân năm 1994. 36 Kết luận chƣơng 1 40 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA CHÍNH QUYỀN PHƢỜNG TRÊN ĐỊA BÀN TP HÀ NỘI 41 2.1 - ĐẶC ĐIỂM KINH TẾ - XÃ HỘI CỦA THÀNH PHỐ HÀ NỘI 41 2.1.2. Về vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên 41 2.1.2. Về dân cƣ lãnh thổ và tốc độ phát triển kinh tế 42 2.1.3. Về sự phát triển của đơn vị hành chính phƣờng ở Hà Nội từ sau cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay 43 2.2 - THỰC TRẠNG CHUNG VỀ TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA CHÍNH QUYỀN PHƢỜNG, XÃ, THỊ TRẤN CỦA THÀNH PHỐ HÀ NỘI 44 2.2.1. Về chủ trƣơng, biện pháp xây dựng chính quyền c ơ sỏ nói
-2- chung, chính quyền phƣờng nói riêng của thành phố Hà Nội 44 2.2.2. Về cơ cấu và số lƣợng cán bộ chính quyền, đoàn thể phƣờng, xã, thị trấn của thành phố Hà Nội 46 2.2.3. Về trụ sở làm việc của chính quyền phƣờng, xã, thị trấn 47 2.2.4. Về xây dựng tổ dân phố, cụm dân cƣ ở cơ sở 48 2.2.5. Chế độ tiền lƣơng, phụ cấp của cán bộ chính quyền cơ sỏ ở thành phố Hà Nội 49 2.3 - THỰC TRẠNG TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA HỘI ĐỒNG NHÂN DÂN VÀ UỶ BAN NHÂN DÂN PHƢỜNG Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI QUA THỰC TẾ PHƢỜNG CỬA NAM, QUẬN HOÀN KIẾM VÀ PHƢỜNG PHÚ THƢỢNG, QUẬN TÂY HỒ 51 2.3.1. Thực trạng tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân và Uỷ ban nhân dân phƣờng Cửa Nam, quận Hoàn Kiếm. 52 2.3.2. Thực trạng tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân và Uỷ ban nhân dân phƣờng Phú Thƣợng, quận Tây Hồ 54 2.3.3. Những tồn tại cơ bản trong tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân và Uỷ ban nhân dân phƣờng của thành phố Hà Nội 58 2.3.4. Thực trạng mối quan hệ giữa Hội đồng nhân dân, Uỷ ban nhân dân phƣờng với cơ quan, đoàn thể và nhân dân trên địa bàn 61 2.3.5. Nguyên nhân của thực trạng trên 64 2.4 - SỰ CẦN THIẾT KHÁCH QUAN CỦA CẢI CÁCH CHÍNH QUYỀN PHƢỜNG Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI VÀ PHẠM VI CẢ NƢỚC 65 2.4.1. Xu thế phát triển kinh tế - xã hội và yêu cầu hội nhập quốc tế 65 2.4.2. Cải cách chính quyền phƣờng để góp phần xây dựng nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân 66 2.4.3. Yêu cầu về dân chủ của nhân dân 67 Kết luận chƣơng 2 69 CHƢƠNG 3: PHƢƠNG HƢỚNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP CẢI CÁCH CHÍNH QUYỀN PHƢỜNG Ở NƢỚC TA. 70 3.1 - QUAN ĐIỂM VÀ NHẬN THỨC VỀ CHÍNH QUYỀN PHƢỜNG 70
-3- 3.1.1. Nhận thức đúng đắn vị trí, vai trò của chính quyền phƣờng trong hệ thống hành chính nhà nƣớc 70 3.1.2. Quan điểm, nhận thức và chế độ chính sách đối với cán bộ chính quyền phƣờng 71 3.2 - MỘT SỐ PHƢƠNG HƢỚNG, GIẢI PHÁP VỀ CẢI CÁCH TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA CHÍNH QUYỀN PHƢỜNG Ở NƢỚC TA 72 3.2.1. Đổi mới cơ chế hoạt động và cơ cấu tổ chức, xác định rõ nhiệm vụ, quyền hạn của chính quyền phƣờng 72 3.2.2. Hoàn thiện pháp luật về chính quyền phƣờng theo hƣớng không tổ chức Hội đồng nhân dân 79 3.2.3. Tăng cƣờng sự lãnh đạo của cấp uỷ Đảng đối với chính quyền phƣờng 83 3.2.4. Tăng cƣờng sự lãnh đạo của cấp trên trực tiếp đối với chính quyền phƣờng 86 3.2.5. Đổi mới công tác cán bộ chính quyền phƣờng 88 3.2.6. Tăng cƣờng sự giám sát của nhân dân trong hoạt động của chính quyền phƣờng 94 3.2.7. Tăng cƣờng thanh tra, kiểm tra hoạt động của chính quyền phƣờng 96 3.2.8. Đẩy mạnh công tác phối hợp giữa chính quyền phƣờng với Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân 98 3.2.9. Xây dựng tổ dân phố, cụm dân cƣ tự quản, tự chủ trong một số hoạt động hàng ngày 100 3.2.10. Gắn cải cách chính quyền phƣờng với việc quản lý tốt hộ gia đình trong điều kiện kinh tế thị trƣờng và đa chiều thông tin 102 KẾT LUẬN 104 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 106
-4- Më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi. Nh÷ng n¨m qua, c«ng t¸c lËp ph¸p cña Nhµ n-íc ta ®· ®¹t ®-îc nhiÒu thµnh tùu ®¸ng kÓ, trong ®ã, ph¸p luËt vÒ nhiÖm vô, quyÒn h¹n, tæ chøc bé m¸y, chÕ ®é chÝnh s¸ch ®èi víi c¸n bé chÝnh quyÒn cÊp ph-êng, x·, thÞ trÊn tõng b-íc ®-îc ®æi míi. HiÕn ph¸p n¨m 1992; LuËt Tæ chøc Héi ®ång nh©n d©n vµ ñy ban nh©n d©n n¨m 2003 cïng nhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn c¸c ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng, x·, thÞ trÊn ®· t¹o c¬ së ph¸p lý cho tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn c¬ së. Nh÷ng kÕt qu¶ ®ã gãp phÇn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n hãa – x· héi n-íc ta. Cïng víi nh÷ng thuËn lîi c¬ b¶n, mÆt tr¸i cña nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng t¸c ®éng ®Õn mäi mÆt ®êi sèng x· héi, nhiÒu chñ tr-¬ng chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n-íc ch-a thùc sù ph¸t huy hiÖu qu¶ trong nh©n d©n; c«ng cuéc ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi ë nhiÒu ®Þa ph-¬ng cßn tr× trÖ, t×nh tr¹ng khiÕu n¹i, tè c¸o v-ît cÊp t¨ng lªn, c«ng t¸c qu¶n lý ®Êt ®ai, tµi nguyªn m«i tr-êng bÞ bu«ng láng, ®Æc biÖt lµ tÖ quan liªu, h¸ch dÞch, cöa quyÒn vµ tham nhòng cña mét bé phËn c¸n bé (trong ®ã cã c¸n bé chÝnh quyÒn x·, ph-êng, thÞ trÊn) hiÖn nay “cßn kh¸ phæ biÕn”. C¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt ch-a t¸ch b¹ch tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng ë ®« thÞ víi chÝnh quyÒn x·, thÞ trÊn ë n«ng th«n, miÒn nói, nªn ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng ch-a hiÖu qu¶. Chñ tr¬ng cña §¶ng vµ Nhµ níc lµ “híng vÒ c¬ së”, gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc vÒ kinh tÕ - x· héi vµ khiÕu n¹i, tè c¸o cña c«ng d©n ngay tõ c¬ së; tõng b-íc hoµn thiÖn c¬ cÊu tæ chøc bé m¸y chÝnh quyÒn ®Þa ph-¬ng mét c¸ch phï hîp, gãp phÇn x©y dùng Nhµ n-íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam “cña d©n, do d©n vµ v× d©n” lµ vÊn ®Ò lín ®Æt ra ®èi víi hÖ thèng c¬ quan Nhµ n-íc nãi chung, trong ®ã cã sù ®ãng gãp rÊt lín cña chÝnh quyÒn x·, phêng, thÞ trÊn. Do ®ã: “Ph©n c«ng, ph©n cÊp, n©ng cao tÝnh chñ ®éng cña chÝnh quyÒn ®Þa ph-¬ng, kÕt hîp chÆt chÏ qu¶n lý ngµnh vµ qu¶n lý l·nh thæ, thùc hiÖn ®óng nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ, tæ chøc hîp lý Héi
-5- ®ång nh©n d©n; kiÖn toµn c¸c c¬ quan chuyªn m«n cña ñy ban nh©n d©n vµ bé m¸y chÝnh quyÒn cÊp x·, phêng, thÞ trÊn” lµ chñ tr¬ng ®óng vµ cÇn thiÕt. Ph-êng lµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh t-¬ng ®-¬ng víi x·, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm, ®Æc tr-ng kh¸c x· - ®ã lµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh ë thµnh phè. Thùc tiÔn chØ ra r»ng, ®êi sèng nhiÒu mÆt ®« thÞ tïy thuéc vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng. V× nh÷ng lý do trªn, häc viªn chän ®Ò tµi “C¶i c¸ch chÝnh quyÒn phêng ë n-íc ta - qua thùc tiÔn thµnh phè Hµ Néi” ®Ó nghiªn cøu. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu: §· cã nhiÒu bµi viÕt vµ c«ng tr×nh khoa häc ph¸p lý nghiªn cøu vÊn ®Ò c¶i c¸ch chÝnh quyÒn c¬ së x·, ph-êng, thÞ trÊn nh-: LuËn v¨n Th¹c sÜ luËt häc “Hoµn thiÖn ph¸p luËt vÒ c¸n bé chÝnh quyÒn cÊp c¬ së theo yªu cÇu x©y dùng nhµ níc ph¸p quyÒn ë níc ta hiÖn nay” – M¹c Minh S¶n – 2002 Häc viÖn chÝnh trÞ quèc gia Hå ChÝ Minh; “§æi míi tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn cÊp x· ë Th¸i B×nh trong ®iÒu kiÖn c¶i c¸ch nÒn hµnh chÝnh nhµ níc” – Cao ThÞ H¶i – 2001- Häc viÖn chÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh; LuËn ¸n TiÕn sÜ luËt häc cã “§æi míi tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña Uû ban nh©n d©n x·” – TrÇn Nho Th×n – 1993 – ViÖn nghiªn cøu nhµ níc vµ ph¸p luËt; “ChÝnh quyÒn ®Þa ph-¬ng víi viÖc ®¶m b¶o thi hµnh hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt” – Tr-¬ng §¾c Linh – 2002 – ViÖn Nghiªn cøu nhµ n-íc vµ ph¸p luËt. C¸c c«ng tr×nh khoa häc ph¸p lý kh¸c nh-: “VÊn ®Ò tæ chøc chÝnh quyÒn trªn ®Þa bµn phêng” cña t¸c gi¶ Vò Th- - Th«ng tin khoa häc ph¸p lý chuyªn ®Ò 2001 (sè 3); “Bµn vÒ c¶i c¸ch chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng” - NguyÔn §¨ng Dung - Th«ng tin khoa häc ph¸p lý chuyªn ®Ò 2001 (sè 3); “§Ó chÝnh quyÒn s¸t d©n, d©n gÇn chÝnh quyÒn”, T« C«ng (2004), T¹p chÝ Céng s¶n (sè 8); “Thùc hiÖn quy chÕ d©n chñ g¾n víi x©y dùng hÖ thèng chÝnh trÞ ë c¬ së”, Ph¹m Gia Khiªm (2004), T¹p chÝ Céng s¶n (sè 9); “Vµi suy nghÜ vÒ c«ng t¸c qu¶n lý ®éi ngò c¸n bé, c«ng chøc trong bé m¸y nhµ níc”, Ngäc Giang & Ph¹m Th¾ng (2004), T¹p chÝ Qu¶n lý nhµ n-íc (sè 5) …vv. C¸c ®Ò tµi vµ c«ng tr×nh khoa häc nªu trªn ®· ph©n tÝch nhiÒu néi dung quan träng trong viÖc ®æi míi, tæ chøc ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn c¬ së. Tuy
-6- nhiªn, ch-a cã ®Ò tµi nµo nghiªn cøu mét c¸ch toµn diÖn vÊn ®Ò c¶i c¸ch tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng nãi riªng trong giai ®o¹n hiÖn nay. Cïng víi viÖc nghiªn cøu vµ tiÕp thu cã chän läc c¸c c«ng tr×nh khoa häc ph¸p lý liªn quan, trong luËn v¨n nµy, häc viªn cè g¾ng nghiªn cøu vÒ tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng ®-îc rót ra tõ thùc tiÔn thµnh phè Hµ Néi - n¬i ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng ®· ra ®êi c¸ch ®©y gÇn mét ngh×n n¨m, vµ hiÖn nay ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng ë Hµ Néi ®ang ngµy mét t¨ng. 3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña luËn v¨n. Néi dung LuËn v¨n nghiªn cøu qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña chÝnh quyÒn ph-êng ë n-íc ta qua c¸c thêi kú lÞch sö, nhÊt lµ tõ sau gi¶i phãng miÒn Nam, thèng nhÊt ®Êt n-íc. Qua ®ã ph©n tÝch, so s¸nh, ®Ó thÊy râ vai trß cña chÝnh quyÒn ph-êng vµ sù kh¸c nhau vÒ ®iÒu kiÖn kinh tÕ, v¨n hãa, x· héi cña ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng víi ®¬n vÞ hµnh chÝnh x·, thÞ trÊn, tõ ®ã rót ra ®Æc thï vÒ tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng ë ®« thÞ. §Ó ®¹t ®-îc môc ®Ých trªn, luËn v¨n cã c¸c nhiÖm vô sau: Mét lµ, nghiªn cøu qu¸ tr×nh ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña chÝnh quyÒn ph-êng ë n-íc ta qua c¸c thêi kú lÞch sö; nhiÖm vô, quyÒn h¹n cña chÝnh quyÒn ph-êng theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt hiÖn hµnh. Hai lµ, ®¸nh gi¸ toµn diÖn thùc tr¹ng tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn c¬ së nãi chung, chÝnh quyÒn ph-êng nãi riªng ë thành phè Hµ Néi ®Ó thÊy nh÷ng tån t¹i, yÕu kÐm cña chÝnh quyÒn ph-êng ë n-íc ta hiÖn nay. Ba lµ, trªn c¬ së lý luËn, ph¸p lý vµ thùc tiÔn, t¸c gi¶ luËn v¨n ®-a ra nh÷ng quan ®iÓm vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n vÒ c¶i c¸ch chÝnh quyÒn ph-êng ë n-íc ta hiÖn nay. 4. Ph¹m vi nghiªn cøu cña luËn v¨n. “C¶i c¸ch chÝnh quyÒn ph-êng ë n-íc ta - qua thùc tiÔn thµnh phè Hµ Néi” lµ mét néi dung míi vµ nh¹y c¶m, cã liªn quan ®Õn hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc nh- ph¸p luËt, kinh tÕ, v¨n hãa, chÝnh trÞ, d©n sè, tµi nguyªn m«i tr-êng, ®Þa lý…vv. Tríc hÕt ph¹m vi nghiªn cøu cña luËn v¨n tËp trung chñ yÕu vµo c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt hiÖn hµnh vÒ tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña Héi ®ång nh©n d©n
-7- vµ ñy ban nh©n d©n; ph¸p luËt vÒ hµnh chÝnh, ®Êt ®ai, m«i tr-êng. Ngoµi ra cßn nghiªn cøu vµ tham kh¶o c¸c vÊn ®Ò kh¸c cã liªn quan nh- v¨n hãa, phong tôc tËp qu¸n ®Ó më réng kiÕn thøc, lµm s¸ng tá néi dung nghiªn cøu vµ ®Ò xuÊt. 5. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu. Trªn c¬ së lý luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t- t-ëng Hå ChÝ Minh vÒ nhµ n-íc vµ ph¸p luËt, nhÊt lµ c¸c v¨n kiÖn cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam, t¸c gi¶ luËn v¨n sö dông c¸c ph-¬ng ph¸p cô thÓ nh- ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh; kÕ thõa cã chän läc c¸c quan ®iÓm, ph-¬ng ph¸p tiÕp cËn cña c¸c c«ng tr×nh khoa häc ph¸p lý cã liªn quan. 6. KÕt cÊu cña luËn v¨n LuËn v¨n vÒ ®Ò tµi: “C¶i c¸ch chÝnh quyÒn phêng - qua thùc tiÔn thµnh phè Hµ Néi” gåm 3 ch¬ng (®îc chia thµnh 8 môc). §ã lµ: Ch-¬ng I: C¬ së lý luËn, ph¸p lý vÒ tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng ë n-íc ta. Ch-¬ng II: Thùc tr¹ng tæ chøc, ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng trªn ®Þa bµn thµnh phè Hµ Néi. Ch-¬ng III: Ph-¬ng h-íng vµ mét sè gi¶i ph¸p c¶i c¸ch chÝnh quyÒn ph-êng ë n-íc ta. 7. §iÓm míi cña luËn v¨n: LuËn v¨n nghiªn cøu riªng vÒ tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng trong hÖ thèng chÝnh quyÒn c¬ së ph-êng, x·, thÞ trÊn. §Ò xuÊt nh÷ng vÊn ®Ò míi trªn c¬ së luËn gi¶i mét c¸ch khoa häc vÒ tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng, trong ®ã tËp trung vµo vÊn ®Ò: Kh«ng tæ chøc héi ®ång nh©n d©n ph-êng; ®æi tªn ñy ban nh©n d©n ph-êng vµ x©y dùng c¬ së lý luËn, ph¸p lý vÒ sù h×nh thµnh cña ñy ban hµnh chÝnh ph-êng ë n-íc ta nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ trong qu¶n lý vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng.
-8- C¶i c¸ch chÝnh quyÒn ph-êng ë n-íc ta (qua thùc tiÔn thµnh phè Hµ Néi) ------------------------------- Ch-¬ng 1 C¬ së lý luËn, ph¸p lý vÒ tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng ë n-íc ta 1.1. Kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm, vÞ trÝ vai trß cña chÝnh quyÒn ph-êng 1.1.1. Kh¸i niÖm chÝnh quyÒn ph-êng Tõ HiÕn ph¸p n¨m 1980, bé m¸y nhµ n-íc ta tæ chøc theo ®¬n vÞ hµnh chÝnh l·nh thæ gåm 4 cÊp: trung -¬ng - tØnh, thµnh phè trùc thuéc trung -¬ng - huyÖn, quËn, thÞ x· thµnh phè thuéc tØnh - ph-êng, x·, thÞ trÊn. Mçi cÊp hµnh chÝnh cã ph¹m vi thÈm quyÒn theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt, cã sù liªn hÖ, g¾n bã víi nhau dùa trªn nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ, ph¸t huy tÝnh tù chñ s¸ng t¹o cña cÊp d-íi. §Ó mäi chñ tr-¬ng, chÝnh s¸ch cña §¶ng, ph¸p luËt cña nhµ n-íc ®i vµo thùc tiÔn cuéc sèng vµ mäi th¾c m¾c, t©m t- nguyÖn väng cña nh©n d©n ®-îc gi¶i quyÕt ngay tõ c¬ së, ®ßi hái ph¶i th«ng qua cÊp x·, ph-êng, thÞ trÊn. §©y lµ cÊp chÝnh quyÒn s¸t d©n, gÇn d©n vµ hiÓu d©n nhÊt. Trong ph¹m vi cña luËn v¨n này, xin ®Ò cËp vÊn ®Ò tæ chøc ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng. Tõ tríc tíi nay, trong quan niÖm cña ngêi d©n, kh¸i niÖm “chÝnh quyÒn” ®îc hiÓu mét c¸ch n«m na lµ c¬ quan, tæ chøc ë mçi cÊp hµnh chÝnh ®Ó thùc hiÖn chøc n¨ng, nhiÖm vô ®-îc giao, gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ph¸t sinh trong ®êi sèng x· héi vµ cña ngêi d©n. Ch¼ng h¹n tªn gäi “chÝnh quyÒn tØnh”, “chÝnh quyÒn huyÖn”, “chÝnh quyÒn x·”. Nghiªn cøu Tõ ®iÓn H¸n - ViÖt cña t¸c gi¶ §µo Duy Anh - Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ th«ng tin n¨m 2003 - trang 83, th× “ChÝnh quyÒn lµ quyÒn xö lý viÖc chÝnh trÞ”. Cßn “§¹i tõ ®iÓn tiÕng ViÖt” do NguyÔn Nh ý chñ biªn - nhµ
-9- xuÊt b¶n V¨n ho¸ th«ng tin 1998 th× “ChÝnh quyÒn lµ bé m¸y ®iÒu hµnh, qu¶n lý c«ng viÖc nhµ níc ë c¸c cÊp”. Theo ý nghÜa trªn th× chÝnh quyÒn - tr-íc hÕt lµ mét bé m¸y ®-îc tæ chøc theo thø bËc. Tõ khi xuÊt hiÖn nhµ n-íc, giai cÊp thèng trÞ thùc hiÖn ý chÝ cña m×nh th«ng qua c¸c c¬ quan do nhµ n-íc ®Æt ra, mçi c¬ quan cã nhiÖm vô, quyÒn h¹n cña m×nh nh»m thùc hiÖn quyÒn lùc chÝnh trÞ trªn ph¹m vi l·nh thæ. Bé m¸y chÝnh quyÒn cã ng-êi ®øng ®Çu ®Ó ®iÒu hµnh, chØ huy nh÷ng c«ng viÖc nh- ®¶m b¶o an ninh trËt tù, ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi, huy ®éng søc d©n x©y dùng c¸c c«ng tr×nh c«ng céng… vv. Cßn ®èi víi nh÷ng c«ng viÖc kh«ng thuéc chøc n¨ng qu¶n lý nhµ n-íc nh- phong tôc tËp qu¸n, ma chay, cíi xin… ë chõng mùc nµo ®ã kh«ng thuéc chøc n¨ng nhiÖm vô cña chÝnh quyÒn nãi chung. Theo sù ph©n cÊp trong HiÕn ph¸p n-íc ta, cã chÝnh quyÒn trung -¬ng vµ chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng. Nhng kh¸i niÖm “chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng” hiÖn nay ch-a ®-îc nªu râ trong c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt. ChÝnh quyÒn ®Þa ph-¬ng ®-îc hiÓu bao gåm Héi ®ång nh©n d©n vµ Uû ban nh©n d©n ë ®Þa ph-¬ng ®ã. “Héi ®ång nh©n d©n lµ c¬ quan quyÒn lùc nhµ níc ë ®Þa ph¬ng, ®¹i diÖn cho ý chÝ, nguyÖn väng vµ quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n, do nh©n d©n ®Þa ph-¬ng bÇu ra, chÞu tr¸ch nhiÖm tr-íc nh©n d©n ®Þa ph-¬ng vµ c¬ quan nhµ níc cÊp trªn” (§iÒu 1 LuËt Tæ chøc Héi ®ång nh©n d©n vµ Uû ban nh©n d©n n¨m 2003) “Uû ban nh©n d©n do Héi ®ång nh©n d©n bÇu lµ c¬ quan chÊp hµnh cña Héi ®ång nh©n d©n, c¬ quan hµnh chÝnh nhµ n-íc ë ®Þa ph-¬ng, chÞu tr¸ch nhiÖm tr-íc Héi ®ång nh©n d©n cïng cÊp vµ c¬ quan nhµ n-íc cÊp trªn. Uû ban nh©n d©n chÞu tr¸ch nhiÖm chÊp hµnh HiÕn ph¸p, luËt, c¸c v¨n b¶n cña c¬ quan nhµ n-íc cÊp trªn vµ nghÞ quyÕt cña Héi ®ång nh©n d©n cïng cÊp nh»m b¶o ®¶m thùc hiÖn chñ tr-¬ng, biÖn ph¸p ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, cñng cè quèc phßng, an ninh vµ thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch kh¸c trªn ®Þa bµn. Uû ban nh©n d©n thùc hiÖn chøc n¨ng qu¶n lý nhµ n-íc ë ®Þa ph-¬ng, gãp phÇn b¶o ®¶m sù chØ ®¹o, qu¶n lý thèng nhÊt trong bé m¸y hµnh chÝnh
- 10 - nhµ n-íc tõ trung -¬ng tíi c¬ së. (§iÒu 2 LuËt Tæ chøc Héi ®ång nh©n d©n vµ Uû ban nh©n d©n 2003) Cã ý kiÕn nªu vÊn ®Ò: Toµ ¸n nh©n d©n vµ ViÖn KiÓm s¸t nh©n d©n cã ®îc coi lµ c¬ quan cña chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng hay kh«ng? “XÐt theo nghÜa réng, tÊt c¸c c¸c c¬ quan nhµ n-íc ®ãng trªn l·nh thæ ®Þa ph-¬ng mµ ho¹t ®éng cu¶ chóng cã t¸c ®éng trong ph¹m vi l·nh thæ ®Þa ph-¬ng ®ã ®Òu ®-îc gäi lµ bé phËn cÊu thµnh cña chÝnh quyÒn ®Þa ph-¬ng. Toµ ¸n nh©n d©n vµ ViÖn KiÓm s¸t nh©n d©n vÒ nguyªn t¾c vµ tæ chøc lµ ho¹t ®éng ®éc lËp chØ bÞ ph¸p luËt ®iÒu chØnh kh«ng cã trùc thuéc ®Þa ph-¬ng mµ chØ trùc thuéc trung ¬ng”(24). §iÒu 127 HiÕn ph¸p 1992 quy ®Þnh: Toµ ¸n nh©n d©n tèi cao, c¸c Toµ ¸n nh©n d©n ®Þa ph-¬ng, c¸c Toµ ¸n qu©n sù vµ c¸c Toµ ¸n kh¸c do luËt ®Þnh lµ nh÷ng c¬ quan xÐt xö cña níc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam”. §iÒu 137 HiÕn ph¸p n¨m 1992 (söa ®æi) quy ®Þnh: “ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n tèi cao thùc hµnh quyÒn c«ng tè vµ kiÓm s¸t c¸c ho¹t ®éng t- ph¸p, gãp phÇn b¶o ®¶m cho ph¸p luËt ®îc chÊp hµnh nghiªm chØnh vµ thèng nhÊt”. §iÒu 138: “ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n do ViÖn tr-ëng l·nh ®¹o. ViÖn tr-ëng ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n cÊp d-íi chÞu sù l·nh ®¹o cña ViÖn tr-ëng ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n cÊp trªn; ViÖn tr-ëng ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n c¸c ®Þa ph-¬ng; ViÖn tr-ëng ViÖn kiÓm s¸t qu©n sù c¸c cÊp chÞu sù l·nh ®¹o thèng nhÊt cña ViÖn tr-ëng viÖn kiÓm s¸t nh©n d©n tèi cao”. Nh- vËy Toµ ¸n nh©n d©n vµ ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n lµ c«ng cô cña nhµ n-íc ®Ó b¶o vÖ ph¸p luËt, lµ hÖ thèng c¬ quan ®éc lËp víi c¬ quan hµnh ph¸p vµ lËp ph¸p vÒ c¬ cÊu tæ chøc bé m¸y còng nh- chøc n¨ng, nhiÖm vô. MÆt kh¸c, n-íc ta cã Toµ ¸n qu©n sù vµ ViÖn kiÓm s¸t qu©n sù ®Ó ®iÒu tra, truy tè, xÐt xö nh÷ng vô ¸n h×nh sù cã liªn quan tíi qu©n nh©n trong qu©n ®éi, v× thÕ hai c¬ quan nµy kh«ng ph¶i lµ bé phËn cÊu thµnh cña chÝnh quyÒn ®Þa ph-¬ng nãi chung. H¬n n÷a ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng, x·, thÞ trÊn bao gåm Héi ®ång nh©n d©n vµ Uû ban nh©n d©n nh- quy ®Þnh cña ph¸p luËt hiÖn hµnh kh«ng cã cÊp Toµ ¸n nh©n d©n vµ ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n.
- 11 - Mét sè ý kiÕn ®Æt vÊn ®Ò: Tæ d©n phè, côm d©n c- ë ®« thÞ cã ®-îc coi lµ mét cÊp chÝnh quyÒn hay kh«ng? Theo quan ®iÓm cña chóng t«i, tæ d©n phè vµ côm d©n c- chØ lµ mét bé phËn, mét ®¬n vÞ nhá nh»m thùc hiÖn chøc n¨ng tù qu¶n lµ chñ yÕu, gióp chÝnh quyÒn ph-êng cã nh÷ng th«ng tin chÝnh x¸c trong qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh c«ng viÖc ®-îc giao. Cßn nÕu x¸c ®Þnh tæ d©n phè lµ mét cÊp chÝnh quyÒn hay “c¸nh tay nèi dµi cña chÝnh quyÒn phêng” th× ph¶i cã ®iÒu kiÖn lµ cã con dÊu, tµi kho¶n, bé m¸y …v v. Thùc tÕ hiÖn nay, ho¹t ®éng cña tæ d©n phè, côm d©n c-, khu phè vÉn mang tÝnh tù qu¶n nhiÒu h¬n tÝnh hµnh chÝnh nhµ n-íc, ban l·nh ®¹o tæ d©n phè, côm d©n c- ®-îc nh©n d©n c- tró trªn ®Þa bµn trùc tiÕp bÇu ra theo quy chÕ d©n chñ ë c¬ së vµ sù chØ ®¹o cña chÝnh quyÒn ph-êng. Tõ nh÷ng ph©n tÝch trªn, xin ®-a ra ®Þnh nghÜa vÒ chÝnh quyÒn ph-êng nh sau: “ChÝnh quyÒn ph-êng lµ bé m¸y trªn ®Þa bµn l·nh thæ hµnh chÝnh ph-êng, bao gåm Héi ®ång nh©n d©n vµ ñy ban nh©n d©n ®-îc tæ chøc d-íi quËn vµ thµnh phè, thÞ x· thuéc tØnh, ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ, víi nhiÖm vô, quyÒn h¹n theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt ®Ó thùc hiÖn chøc n¨ng qu¶n lý nhµ n-íc trªn ph¹m vi l·nh thæ”. 1.1.2. Sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña chÝnh quyÒn ph-êng ë n-íc ta Đơn vị hành chính phường ở nước ta ra đời cách đây gần một nghìn năm. Đơn vị hành chính phường được đặt tên để chỉ rõ tính chất, đặc điểm các hoạt động của cư dân sống trên địa bàn nhằm phân biệt với xã, châu, trại ở vùng núi và nông thôn. Đơn vị hành chính phường nước ta có nguồn gốc từ kinh thành Thăng Long (nay là Hà Nội). Đất kinh kỳ thời Lý (1010 – 1225) và thời Trần (1226 – 1400) được chia thành 61 phường. Năm 1230, nhà Trần hoạch định lại các phường của Thăng Long. Sử biên niên chỉ ghi lại một số tên phường như: An Hoa, Cơ Xá, Hạc Kiều, Giang Khẩu, Các Đài, Nhai Tuân, Tây Nha, Phục Cổ, Toái Viên .. nhưng hiện nay chưa đủ tư liệu để lập danh danh sách 61 phường đó. Đến thời Lê (thế kỷ XV), Hà Nội chia thành 36 phường. Phường ở Hà Nội thời Lý - Trần và Lê được coi như đơn vị hành chính cơ sở cũng như các xã trong toàn
- 12 - quốc thời đó. Có điều là, phường ở thủ đô chỉ là đơn vị cơ sở đối với nhà nước phong kiến. Dưới phường hành chính còn có phường, thôn và trại. Chính những phường, thôn, trại này mới là đơn vị hành chính cơ sở. Đến thời Nguyễn (1802 – 1945), 36 đơn vị cấp phường hành chính bị bãi bỏ. Hà Nội lúc này chia thành 249 phường, thôn, trại. Phường thời Nguyễn khác với phường cấp hành chính cơ sở thời Lê vì được coi ngang với thôn, trại và chỉ khác thôn trại ở tính chất sản xuất. Thôn, trại sản xuất nông nghiệp là chính, còn phường là đơn vị sản xuất công nghiệp là chính. Mỗi thôn, trại, phường hoặc hai, ba phường, thôn, trại nhỏ liên hiệp đều có một bộ máy quản lý riêng biệt do nhân dân phường, thôn, trại bầu ra với tên gọi là Hội đồng kỳ mục, Hội đồng kỳ hào hoặc Thôn hội (ở miền Nam, bộ máy này được gọi là Bàn hội tề). Các chức sắc như: trên chỉ chánh hội, lý trưởng, thư ký, trước bạ, thủ quỹ, trương tuần …vv được đặt ra phụ trách mọi mặt công việc trong nội bộ phường, thôn, trại. Các phường, thôn, trại đều có ruộng công để lập quỹ và tồn tại theo cơ chế tự trị, nên các phường, thôn, trại đó quản lý luôn cả việc lập phố buôn bán, sản xuất cũng như mọi việc trong phố. Năm 1914, một nhà buôn người châu Âu lai Việt đã viết về các phường buôn bán ở Hà Nội như sau: “Tất cả các thứ hàng hóa bán trong thành phố đều mỗi thứ được bán riêng ở một phố, mà mỗi phố lại dành cho một, hai hoặc nhiều làng, mà chỉ có những làng ấy mới được phép mở hàng tại đây”. Sau đó, cấp phường hành chính thời Lê gồm một số phường, thôn, trại bị bãi bỏ và thay thế bằng cấp Tổng, quy mô lớn gấp ba lần phường thời Lê. Thời Pháp thuộc từ giữa thế kỷ XIX đến giữa thế kỷ XX, cấp phường hành chính thời Lê không được duy trì, thực dân Pháp chia Hà Nội thành 8 hộ (tức là Khu), đứng đầu mỗi Hộ là một Thiên hộ. Cứ vài phố lại có một trưởng phố hay Lý trưởng trông nom các công việc hành chính. Năm 1942 chúng thành lập 9 Tổng với 60 xã trực thuộc Đốc lý Hà Nội làm vùng ngoại thành lấy từ đất của huyện Hoàn Long, tỉnh Hà Đông. Đất Hà Nội cũ được gọi là nội thành (25).
- 13 - Tr-íc gi¶i phãng miÒn Nam n¨m 1975, chÝnh quyÒn Ng« §×nh DiÖm ®· x©y dùng ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng tõ n¨m 1959 vµ tæ chøc bé m¸y hµnh chÝnh tõ 3 ®Õn 5 ng-êi, víi chøc n¨ng chñ yÕu lµ thay mÆt quËn thùc hiÖn mét sè c«ng viÖc vÒ hµnh chÝnh vµ an ninh trËt tù. ChÝnh quyÒn ph-êng chØ ®-îc tæ chøc ë néi thµnh, néi thÞ c¸c thµnh phè, thÞ x·. Sau n¨m 1975, chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng vÉn duy tr× chÝnh quyÒn ph-êng vµ cã nh÷ng ®æi thay nhÊt ®Þnh vÒ chøc n¨ng nhiÖm vô vµ c¬ cÊu tæ chøc bé m¸y. §iÒu 113, HiÕn ph¸p n¨m 1980 quy ®Þnh: “C¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh cña n-íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam ®-îc ph©n ®Þnh nh- sau: N-íc chia thµnh tØnh, thµnh phè trùc thuéc Trung -¬ng vµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh t-¬ng ®-¬ng. TØnh chia thµnh huyÖn, thµnh phè thuéc tØnh vµ thÞ x·; thµnh phè trùc thuéc Trung -¬ng chia thµnh quËn, huyÖn vµ thÞ x·; HuyÖn chia thµnh x· vµ thÞ trÊn; thµnh phè thuéc tØnh, thÞ x· chia thµnh ph-êng vµ x·; quËn chia thµnh ph-êng; C¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh kÓ trªn ®Òu thµnh lËp Héi ®ång nh©n d©n vµ Uû ban nh©n d©n” KÕ thõa viÖc chia ®¬n vÞ hµnh chÝnh cña HiÕn ph¸p n¨m 1980, HiÕn ph¸p n¨m 1992 quy ®Þnh: “Thµnh phè thuéc tØnh, thÞ x· chia thµnh phêng vµ x·; quËn chia thµnh ph-êng. ViÖc thµnh lËp Héi ®ång nh©n d©n vµ Uû ban nh©n d©n ë c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh do luËt ®Þnh”. Tõ ®ã ®Õn nay, ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng lµ mét cÊp trong hÖ thèng c¬ quan hµnh chÝnh nhµ n-íc t-¬ng ®-¬ng víi x· vµ thÞ trÊn. Theo thèng kª, ®Õn n¨m 2002, ë n-íc ta cã 1026 ph-êng trªn tæng sè 10.538 x·, ph-êng, thÞ trÊn. Nh- vËy sè l-îng ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng ë n-íc ta ngµy mét t¨ng do qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸, sù gia t¨ng d©n sè vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu lao ®éng x· héi còng nh- viÖc lµm cña ng-êi d©n. 1.1.3. §Æc ®iÓm cña ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng ë n-íc ta
- 14 - §Ó thÊy ®-îc ®Æc ®iÓm cña ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng, cÇn so s¸nh ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi cña ®¬n vÞ hµnh chÝnh x· vµ thÞ trÊn, tõ ®ã cho thấy ®Æc thï c«ng viÖc vµ tæ chøc qu¶n lý ®iÒu hµnh cña chÝnh quyÒn ph-êng víi chÝnh quyÒn x·, thÞ trÊn. VÒ vÞ trÝ vµ lÞch sö: §¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng ®-îc tæ chøc ë ®« thÞ, d-íi ®¬n vÞ hµnh chÝnh thµnh phè, thÞ x· thuéc tØnh vµ quËn. Cßn víi ®¬n vÞ hµnh chÝnh x· chñ yÕu ®-îc tæ chøc ë n«ng th«n vµ miÒn nói. XÐt vÒ mÆt lÞch sö, x· vµ ph-êng cïng xuÊt hiÖn vµ cã tõ thêi Lý, TrÇn, nh-ng ®¬n vÞ hµnh chÝnh x· bÒn v÷ng h¬n vµ tån t¹i tõ lóc sinh ra cho tíi nay, cßn ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng tïy theo mçi giai ®o¹n lÞch sö cã sù thay ®æi, cã thêi kú bÞ xãa nhßa. Cßn thÞ trÊn hiÖn nay lµ “thñ phñ” cña mét huyÖn thuéc vïng n«ng th«n vµ miÒn nói, cã huyÖn cã hai thÞ trÊn, ®ã lµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh t-¬ng ®-¬ng víi phêng vµ x·. Nhng xÐt vÒ tæng thÓ, “thÞ trÊn lµ d¹ng nöa n«ng th«n, nöa thµnh thÞ”, v× ë ®©y vÉn cßn c¸c xãm, lµng, b¶n, Êp, tæ d©n phè, côm d©n c vµ khu phè, c¸c hîp t¸c x· tiÓu thñ c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vµ nhiÒu hé d©n sèng chñ yÕu b»ng nghÒ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. VÒ diÖn tÝch - d©n sè: X· vµ thÞ trÊn bao giê còng réng h¬n ph-êng. Cã x·, thÞ trÊn réng hµng chôc ki-l«-mÐt vu«ng, trong khi ®ã ph-êng chØ cã diÖn tÝch trªn d-íi 1 ki-l«-mÐt vu«ng nªn mËt ®é d©n sè cao h¬n nhiÒu lÇn so víi x· vµ thÞ trÊn. ë x·, thÞ trÊn hiÖn nay vÉn duy tr× mèi quan hÖ hä hµng, dßng téc, d©n téc theo kiÓu huyÕt thèng cã tÝnh chÊt bÒn chÆt h¬n. Trong khi ®ã c¬ cÊu d©n sè ë phÇn lín c¸c ph-êng phøc t¹p, chñ yÕu lµ c¸n bé, c«ng chøc, c«ng nh©n, ng-êi bu«n b¸n, ng-êi c- tró tõ nhiÒu n¬i kh¸c ®Õn. Sù g¾n kÕt cña ng-êi d©n ë ®« thÞ kh«ng nh ë n«ng th«n do quan hÖ theo kiÓu “chÝn ngêi – mêi lµng”. Mçi ngêi mét nghÒ nghiÖp, mét ®¬n vÞ c«ng t¸c kh¸c nhau nªn quan hÖ gi÷a ng-êi víi ng-êi lu«n lu«n v-ît qua khái ph¹m vi ®Þa ph-¬ng cña m×nh. ChÝnh v× ®iÒu kiÖn lao ®éng, häc tËp vµ sinh ho¹t nh- vËy, nªn cã thÓ nãi d©n trÝ sinh sèng trªn ®Þa bµn ph-êng cao h¬n ë n«ng th«n, miÒn nói; ý thøc chÊp hµnh ph¸p luËt còng cao h¬n.
- 15 - VÒ c¬ së kinh tÕ - x· héi: ë ®¬n vÞ hµnh chÝnh x·, thÞ trÊn, ng-êi d©n chñ yÕu sèng b»ng nghÒ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, ng- nghiÖp, diªm nghiÖp vµ tiÓu thñ c«ng nghiÖp. NhiÒu x· ë vïng nói, vïng s©u, vïng xa, vïng ®Æc biÖt khã kh¨n ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña ng-êi d©n cßn ë møc thÊp, ®i l¹i khã kh¨n, kh«ng th-êng xuyªn hoÆc rÊt Ýt ®-îc giao l-u víi bªn ngoµi mµ chñ yÕu trong ph¹m vi céng ®ång lµng, x·. Cßn ë ph-êng, do ®-îc tiÕp xóc víi m«i tr-êng v¨n ho¸ - x· héi tiÕn bé, víi møc sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cao h¬n; c¬ së h¹ tÇng nh- ®iÖn, ®-êng, khu vui ch¬i, gi¶i trÝ vµ c¸c c«ng tr×nh c«ng céng kh¸c ®-îc nhµ n-íc -u tiªn ®Çu t-, n©ng cÊp hoÆc x©y míi ®Ó phôc vô sù ph¸t triÓn chung cña ®« thÞ, nªn ng-êi d©n hÇu nh- kh«ng ph¶i ®ãng gãp tiÒn vµ c«ng søc ®Ó x©y dùng c¸c lo¹i c«ng tr×nh nµy. VÒ v¨n ho¸: Ng-êi d©n n«ng th«n, miÒn nói ë c¸c x·, thÞ trÊn cã quan hÖ mËt thiÕt h¬n do ®Æc thï cña dßng hä, lµng m¹c vµ tÝnh cÊu kÕt tõ l©u ®êi cña ng-êi ViÖt trong chiÕn tranh còng nh- trong viÖc huy ®éng søc d©n x©y dùng c¸c c«ng tr×nh phßng chèng thiªn tai. C¸c lÔ héi v¨n ho¸, lÔ héi lµng th-êng xuyªn ®-îc tæ chøc, v× thÕ tinh thÇn ®oµn kÕt cña nh©n d©n ë xãm, lµng bÒn chÆt h¬n. MÆt kh¸c, cuéc sèng cña ng-êi d©n ë n«ng th«n vµ miÒn nói g¾n kÕt bëi hä cã ho¹t ®éng s¶n xuÊt mang tÝnh céng ®ång, ch¼ng h¹n cïng chung mét c«ng tr×nh thuû lîi ®Ó lÊy n-íc t-íi; cïng cã con s«ng, r¹ch ®Ó lµm ®êng giao th«ng; cïng lao ®éng trªn mét c¸nh ®ång …vv. §Æc ®iÓm nµy ë ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng kh«ng râ nÐt, nhÊt lµ c¸c ®« thÞ lín th× hÇu nh- kh«ng cã. §a sè ng-êi d©n ®éc lËp víi nhau vÒ c«ng ¨n viÖc lµm, thu nhËp, chç ë, dßng hä… mÆt kh¸c, an ninh trËt tù ®« thÞ phøc t¹p nªn nhiÒu ngêi d©n sèng theo kiÓu “v¨n ho¸ sau cöa sæ” - tøc lµ kh«ng biÕt ®Õn bÊt cø mèi quan hÖ hµng xãm nµo ngoµi ph¹m vi c¨n phßng ë cña gia ®×nh m×nh. Tuy nhiªn, c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng, x·, thÞ trÊn ë n-íc ta còng cã nhiÒu ®iÓm gièng nhau nhÊt lµ vÒ ph-¬ng diÖn ph¸p lý vµ c¬ chÕ ho¹t ®éng. Tr-íc hÕt c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh ph-êng, x·, thÞ trÊn lµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh t-¬ng ®-¬ng nhau, lµ cÊp thÊp nhÊt cña hÖ thèng chÝnh quyÒn bèn cÊp trong bé m¸y nhµ n-íc. Cïng chÞu sù l·nh ®¹o cña cÊp uû ®Þa ph-¬ng vµ ®-îc
- 16 - c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ c¬ cÊu tæ chøc bé m¸y nhµ n-íc ®iÒu chØnh. NhiÖm vô, quyÒn h¹n cô thÓ gi÷a ph-êng, x·, thÞ trÊn hiÖn nay hÇu nh- kh«ng cã sù kh¸c biÖt, trong ®ã cã chÕ ®é, chÝnh s¸ch ®èi víi c¸n bé, c«ng chøc x·, ph-êng, thÞ trÊn ®Òu gièng nhau. 1.1.4. VÞ trÝ vai trß cña chÝnh quyÒn ph-êng trong qu¶n lý nhµ n-íc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. ChÝnh quyÒn ph-êng bao gåm Héi ®ång nh©n d©n vµ Uû ban nh©n d©n lµ n¬i thÓ hiÖn quyÒn lµm chñ trùc tiÕp cña nh©n d©n ë c¬ së trong ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi. ChÝnh quyÒn ph-êng lµ n¬i gãp phÇn b¶o ®¶m an ninh chÝnh trÞ, trËt tù an toµn x· héi, lµ c¬ së v÷ng ch¾c cho chÝnh quyÒn cÊp trªn trong qu¶n lý nhµ n-íc; lµ n¬i trùc tiÕp vËn ®éng nh©n d©n thùc hiÖn tèt c¸c yªu cÇu qu¶n lý ®« thÞ, vÖ sinh m«i trêng, x©y dùng c¬ b¶n … vv. ChÝnh quyÒn ph-êng lµ n¬i cô thÓ ho¸ c¸c v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt cña nhµ n-íc vµ sù chØ ®¹o cña c¬ quan cÊp trªn ®Ó c¸c v¨n b¶n, chØ thÞ ®ã ®i vµo cuéc sèng. HÖ thèng v¨n b¶n ph¸p luËt ë n-íc ta hiÖn nay ®Òu ®Ò cËp nhiÖm vô, quyÒn h¹n cña chÝnh quyÒn c¬ së nãi chung, chÝnh quyÒn ph-êng nãi riªng ®Ó qu¶n lý nhµ n-íc trong lÜnh vùc ®ã. ChÝnh quyÒn ph-êng ®ång thêi lµ n¬i ph¶n ¸nh nh÷ng bÊt hîp lý cña c¸c v¨n b¶n, nghÞ quyÕt còng nh- ph-¬ng ph¸p, c¸ch thøc ®iÒu hµnh cña chÝnh quyÒn cÊp trªn ®Ó kÞp thêi söa ®æi, bæ sung cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ. Trong lÞch sö, hÇu nh- nhµ n-íc nµo còng x©y dùng chÝnh quyÒn c¬ së ®Ó gióp chÝnh quyÒn trung -¬ng thùc hiÖn chøc n¨ng qu¶n lý. ChÝnh quyÒn ph-êng, x·, thÞ trÊn ë n-íc ta lµ n¬i ®Ó nhµ n-íc gÇn d©n h¬n, hiÓu d©n h¬n vµ ®Ò ra c¸c chÝnh s¸ch phï hîp víi t©m t- nguyÖn väng cña ng-êi d©n. C¸c c¬ quan nhµ n-íc ë trung -¬ng vµ c¸n bé trung -¬ng kh«ng thÓ trùc tiÕp ®Õn tõng tæ d©n phè, côm d©n c- ®Ó triÓn khai c¸c c«ng viÖc cô thÓ mµ ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn ph-êng míi ®em l¹i hiÖu qña. ChÝnh quyÒn ph-êng lµ n¬i tuyªn truyÒn ®-êng lèi, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ nhµ n-íc tíi c¸c tÇng líp d©n c- sinh sèng trªn ®Þa bµn; thay mÆt nh©n d©n quyÕt ®Þnh vµ triÓn khai thùc hiÖn nh÷ng vÊn ®Ò quan träng thuéc
- 17 - ph¹m vi ®Þa ph-¬ng, ®ång thêi lµ mét cÊp trong bé m¸y nhµ n-íc, gãp phÇn hoµn thiÖn bé m¸y nhµ n-íc cña d©n, do d©n, v× d©n. 1.1.4.1. VÞ trÝ, vai trß cña Héi ®ång nh©n d©n ph-êng. Lµ c¬ quan quyÒn lùc nhµ n-íc ë ®Þa ph-¬ng, ®¹i diÖn cho ý chÝ vµ nguyÖn väng cña nh©n d©n sinh sèng trªn ®Þa bµn, Héi ®ång nh©n d©n ph-êng lµ n¬i ph¶n ¸nh nguyÖn väng chÝnh ®¸ng cña nh©n d©n ®Ó ®Æt ra nh÷ng quy ®Þnh phï hîp víi ®Æc thï cña nÕp sèng, sinh ho¹t cña ng-êi d©n ë ®« thÞ trong ph¹m vi chøc n¨ng, nhiÖm vô cô thÓ cña m×nh. Héi ®ång nh©n d©n ph-êng tiÕp nhËn vµ cô thÓ ho¸ nghÞ quyÕt cña cÊp trªn, cña §¶ng uû ph-êng kÕt hîp víi ý kiÕn, nguyÖn väng cña nh©n d©n, ®Ò ra ph-¬ng h-íng ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ph-êng; ®Ò ra c¸c kÕ ho¹ch ®Ó Uû ban nh©n d©n vµ c¸c ban ngµnh triÓn khai, ®ång thêi gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn c¸c nghÞ quyÕt ®ã. Héi ®ång nh©n d©n ph-êng lµ n¬i gi¸m s¸t cã hiÖu qu¶ viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch ph¸p luËt ë ®Þa ph-¬ng, ®Æc biÖt lµ quy chÕ d©n chñ ë c¬ së th«ng qua c¸c kú häp vµ c«ng t¸c gi¸m s¸t cña c¸c ®¹i biÓu. 1.1.4.2. VÞ trÝ, vai trß cña Uû ban nh©n d©n ph-êng. Uû ban nh©n d©n ph-êng lµ c¬ quan chÊp hµnh cña Héi ®ång nh©n d©n ph-êng, chÞu sù gi¸m s¸t cña Héi ®ång nh©n d©n trong qu¶n lý trËt tù x· héi, x©y dùng ®« thÞ, vÖ sinh m«i tr-êng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, ®¶m b¶o an ninh chÝnh trÞ, trËt tù an toµn x· héi. Uû ban nh©n d©n ph-êng thùc hiÖn nhiÖm vô, quyÒn h¹n ph¸p luËt quy ®Þnh. Thùc tÕ cho thÊy, hÇu hÕt nh÷ng néi dung liªn quan ®Õn ®êi sèng hµng ngµy ®Òu ®-îc ng-êi d©n liªn hÖ, ph¶n ¸nh, ®Ò nghÞ Uû ban nh©n d©n ph-êng chøng thùc hoÆc xem xÐt, gi¶i quyÕt. Thùc tÕ chøng minh, ë ph-êng nµo lµm tèt c«ng t¸c tiÕp d©n, gi¶i quyÕt nh÷ng yªu cÇu vµ khiÕu n¹i, tè c¸o cña c«ng d©n th× ®Þa bµn ph-êng ®ã sù g¾n bã gi÷a d©n vµ chÝnh quyÒn bÒn chÆt h¬n, gÇn gòi h¬n. Ng-îc l¹i ë ph-êng nµo thùc hiÖn kh«ng tèt chøc n¨ng qu¶n lý, ®iÒu hµnh vµ tiÕp d©n, gi¶i quyÕt khiÕu n¹i, tè c¸o th× ë ®Þa bµn ®ã x¶y ra mÊt
- 18 - ®oµn kÕt, xa rêi d©n, phøc t¹p thªm t×nh h×nh an ninh chÝnh trÞ, trËt tù an toµn x· héi vµ lµm gi¶m lßng tin cña ng-êi d©n víi chÝnh quyÒn. Ngoµi nh÷ng nhiÖm vô, quyÒn h¹n trong ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi mµ ph¸p luËt quy ®Þnh cho Uû ban nh©n d©n x·, thÞ trÊn th× Uû ban nh©n d©n ph-êng cßn cã thªm tr¸ch nhiÖm qu¶n lý trËt tù ®« thÞ, ®¶m b¶o an ninh trËt tù trªn ®Þa bµn vµ nh÷ng c«ng viÖc cô thÓ kh¸c. §©y lµ nh÷ng nhiÖm vô, quyÒn h¹n rÊt quan träng vµ chñ yÕu cña chÝnh quyÒn ph-êng ë ®« thÞ. ChÝnh quyÒn c¬ së nãi chung, chÝnh quyÒn ph-êng nãi riªng lµ cÊp c¬ së s¸t d©n nhÊt, “lµ n¬i trùc tiÕp thùc hiÖn mäi chñ tr¬ng, chÝnh s¸ch cña ®¶ng vµ nhµ n-íc, lµ n¬i cÇn thùc hiÖn quyÒn d©n chñ cña nh©n d©n mét c¸ch trùc tiÕp vµ réng r·i nhÊt” (4). 1.1.5. Mèi quan hÖ gi÷a chÝnh quyÒn ph-êng víi hÖ thèng chÝnh trÞ c¬ së HÖ thèng chÝnh trÞ ë n-íc ta bao gåm §¶ng, Nhµ n-íc, MÆt trËn tæ quèc, tæ chøc chÝnh trÞ x· héi nh- §oµn thanh niªn céng s¶n Hå ChÝ Minh, Héi liªn hiÖp phô n÷, Héi cùu chiÕn binh, Héi n«ng d©n… vµ c¸c tæ chøc x· héi kh¸c, ho¹t ®éng d-íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam vµ ph¸p luËt cña nhµ n-íc. Trong ®ã MÆt trËn Tæ quèc lµ n¬i tËp hîp, ®oµn kÕt c¸c tÇng líp d©n c-, c¸c tæ chøc thµnh viªn nh»m thùc hiÖn môc tiªu d©n giµu, n-íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. NghÞ quyÕt ®¹i hé i ®¶ng toµn quèc lÇn thø IX nªu râ: “MÆt trËn Tæ quèc ViÖt Nam vµ c¸c tæ chøc thµnh viªn lµ c¬ së chÝnh trÞ cña chÝnh quyÒn nh©n d©n, n¬i thÓ hiÖn ý chÝ, nguyÖn väng, tËp hîp khèi ®¹i ®oµn kÕt toµn d©n, gãp søc x©y dùng Nhµ n-íc trong s¹ch, v÷ng m¹nh; ph¸t huy kh¶ n¨ng tham gia bÇu cö Quèc héi, Héi ®ång nh©n d©n c¸c cÊp; x©y dùng chñ tr-¬ng, chÝnh s¸ch, ph¸p luËt, tuyªn truyÒn, vËn ®éng nh©n d©n thùc hiÖn ®-êng lèi cña §¶ng, chÝnh s¸ch ph¸p luËt cña nhµ n-íc; tham gia x©y dùng, chØnh ®èn §¶ng, thùc hiÖn gi¸m s¸t cña nh©n d©n ®èi víi c«ng t¸c vµ ®¹o ®øc, lèi sèng cña c¸n bé, ®¶ng viªn, c«ng chøc, ®¹i biÓu d©n cö vµ c¸c c¬ quan nhµ n-íc; gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn trong néi bé nh©n d©n”.
- 19 - Còng nh- bé m¸y nhµ n-íc, c¸c tæ chøc chÝnh trÞ x· héi trong hÖ thèng chÝnh trÞ ë n-íc ta ®-îc tæ chøc tõ trung -¬ng ®Õn c¬ së nh-: §¶ng, MÆt trËn Tæ quèc, §oµn thanh niªn, Héi liªn hiÖp phô n÷, Héi cùu chiÕn binh, Héi n«ng d©n… T¬ng ®¬ng víi chÝnh quyÒn phêng cã §¶ng uû phêng, Héi cùu chiÕn binh, Héi liªn hiÖp phô n÷, §oµn thanh niªn Céng s¶n Hå ChÝ Minh ph-êng, do ®ã mèi quan hÖ gi÷a chÝnh quyÒn víi c¸c tæ chøc nµy lµ mèi quan hÖ ngang cÊp, nh»m n©ng cao n¨ng lùc qu¶n lý, ®iÒu hµnh cña chÝnh quyÒn, ®ång thêi thùc hiÖn quyÒn d©n chñ cña nh©n d©n. 1.1.5.1. Quan hÖ gi÷a chÝnh quyÒn ph-êng víi §¶ng uû c¬ së Quan hÖ gi÷a chÝnh quyÒn ph-êng víi §¶ng uû ph-êng lµ quan hÖ ngang cÊp, nh-ng ®¶m b¶o nh©n tè l·nh ®¹o cña §¶ng. ChÝnh quyÒn ph-êng lµ n¬i cô thÓ ho¸ vµ thùc hiÖn c¸c chñ tr-¬ng, biÖn ph¸p mµ nghÞ quyÕt cÊp uû §¶ng v¹ch ra, ®ång thêi cã tr¸ch nhiÖm b¸o c¸o th-êng xuyªn víi §¶ng uû ph-êng khi thùc hiÖn c¸c chñ tr-¬ng ®ã. - Héi ®ång nh©n d©n ph-êng lµ c¬ quan quyÒn lùc nhµ n-íc ë ®Þa ph-¬ng. Nh÷ng nghÞ quyÕt cña Héi ®ång nh©n d©n ph-êng ®Ò ra lµ sù cô thÓ ho¸ mét b-íc c¸c chñ tr-¬ng cña §¶ng uû ph-êng. §¶ng uû ph-êng giíi thiÖu c¸c ®¶ng viªn -u tó ®Ó Héi ®ång nh©n d©n bÇu vµo c¸c chøc vô l·nh ®¹o. Th«ng th-êng BÝ th- hoÆc phã BÝ th- §¶ng uû ph-êng gi÷ chøc Chñ tÞch Héi ®ång nh©n d©n ph-êng, chÝnh v× vËy trong mçi kú häp §¶ng uû ®Þnh kú hay ®ét xuÊt ®Òu cã sù tham gia cña Th-êng trùc Héi ®ång nh©n d©n ph-êng ®Ó thèng nhÊt quan ®iÓm, ®-êng lèi. Ng-îc l¹i tr-íc mçi kú häp Héi ®ång nh©n d©n ph-êng, c¸c b¸o c¸o, dù th¶o nghÞ quyÕt ®Òu ®-îc §¶ng uû xem xÐt, cho ý kiÕn chØ ®¹o ®Ó ®-a ra th¶o luËn t¹i kú häp. Trong kú häp Héi ®ång nh©n d©n ®Òu cã sù tham gia cña Th-êng trùc §¶ng uû ph-êng. Nh- vËy ngay tõ kh©u kiÓm tra, gi¸m s¸t ®Òu cã sù thèng nhÊt vÒ mÆt t- t-ëng, tæ chøc vµ ®¶m b¶o thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ trªn thùc tÕ. Héi ®ång nh©n d©n tæ chøc c¸c Tæ ®¹i biÓu Héi ®ång nh©n d©n t¹i c¸c ®Þa bµn d©n c-, khu phè, th× t-¬ng ®-¬ng còng cã c¸c chi bé tæ d©n phè ®Ó cïng nhau bµn b¹c, th¶o luËn, thèng nhÊt nh÷ng néi dung l·nh ®¹o ë c¬ së d©n c-.