Lý thuyết “Trung tâm và ngoại vi” trong nghiên cứu không gian văn hóa

Lý THUYÕT ‘‘TRUNG T¢M Vµ NGO¹I VI”<br /> TRONG NGHI£N CøU KH¤NG GIAN V¡N HO¸<br /> <br /> <br /> Ng« §øc ThÞnh(*)<br /> <br /> <br /> 1. Tõ thuyÕt “truyÒn b¸” ®Õn thuyÕt “trung t©m vµ Tõ lý thuyÕt khuyÕch t¸n(**), c¸c nhµ<br /> ngo¹i vi” truyÒn b¸ luËn ®· øng dông trong<br /> ThuyÕt “trung t©m” trong nghiªn nghiªn cøu v¨n ho¸ cña nhiÒu khu vùc<br /> cøu v¨n ho¸ ®· ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu kh¸c nhau trªn thÕ giíi, nhÊt lµ ë ch©u<br /> thuéc tr−êng ph¸i “TruyÒn b¸ luËn” óc, ch©u ¸, ch©u Phi, xung quanh c¸c<br /> (diffutionisim) T©y ¢u nªu tõ nh÷ng nÒn v¨n minh lín nh− Ai CËp, Hy L¹p -<br /> n¨m cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX. §¹i La M· cæ ®¹i…, tõ ®©y còng xuÊt hiÖn<br /> diÖn chÝnh cña tr−êng ph¸i nµy lµ c¸c c¸c ý t−ëng ®Çu tiªn vÒ kh«ng gian ph©n<br /> nhµ nghiªn cøu §øc - ¸o nh− F. Ratsel, bè cña c¸c “vßng v¨n ho¸”, nh− “vßng<br /> L. Frobenius, F. Grabner, W. Schmidt v¨n ho¸ mÉu hÖ”, “vßng v¨n ho¸<br /> (F. Ratsel, 1882; F. Grabner, 1911; W. bumar¨ng”, “vßng v¨n ho¸ cung tªn”,<br /> Schmidt, 1927). Hä chñ tr−¬ng r»ng, c¸c “vßng v¨n ho¸ thiªn t¸ng”… (*)(**)<br /> s¸ng t¹o v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i bao giê Râ rµng r»ng, viÖc c¸c nhµ truyÒn<br /> còng xuÊt ph¸t ®iÓm tõ mét n¬i, thuéc b¸ luËn nªu thuéc tÝnh vÒ sù lan to¶,<br /> mét céng ®ång nµo ®ã, råi sau ®ã lan khuyÕch t¸n cña v¨n ho¸ vµ vai trß cña<br /> truyÒn ®i c¸c n¬i kh¸c vµ chÝnh sù lan nã trong ph¸t triÓn v¨n ho¸ cña nh©n<br /> truyÒn Êy t¹o nªn ®éng lùc cña sù ph¸t lo¹i lµ ®iÒu hîp lý vµ ®óng ®¾n. Tuy<br /> triÓn v¨n ho¸ nãi riªng vµ cña x· héi nãi nhiªn, nh− sau nµy, nh÷ng ng−êi theo<br /> chung. §iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ ®èi víi chñ nghÜa chñng téc qu¸ ®Ò cao vai trß<br /> mét sè céng ®ång, sù tiÕn bé v¨n ho¸ cña khuyÕch t¸n, truyÒn b¸, ®Õn møc<br /> chñ yÕu do vay m−în chø kh«ng ph¶i do quy kh¶ n¨ng s¸ng t¹o v¨n ho¸ cho mét<br /> sù s¸ng t¹o ®éc lËp cña céng ®ång Êy (A.<br /> Perxisk, 1972, tËp 8). H¬n n÷a, tr−íc (*)<br /> GS. TS., ViÖn Nghiªn cøu v¨n ho¸.<br /> c¸c nhµ “truyÒn b¸ luËn”, nhiÒu nhµ<br /> (**)<br /> Quan ®iÓm chñ yÕu cña nh÷ng ng−êi theo<br /> thuyÕt nµy lµ v¨n ho¸ ®−îc h×nh thµnh tõ mét<br /> nghiªn cøu ®· nãi tíi c¸c hiÖn t−îng trung t©m råi ®−îc “truyÒn b¸”, “lan táa” ra c¸c<br /> “thiªn di”, “lan to¶”, “m« pháng” v¨n n¬i kh¸c b»ng c¸ch m« pháng hoÆc nhê nh÷ng<br /> ho¸, tøc lµ ®Ò cËp tíi mét thuéc tÝnh c¬ cuéc thiªn di cña c¸c d©n téc. Cã lan táa toµn bé<br /> hoÆc lan táa bé phËn (truyÒn b¸ nh÷ng yÕu tè<br /> b¶n cña v¨n ho¸ ®ã lµ sù giao l−u, ¶nh riªng lÎ cña mét nÒn v¨n ho¸), lan táa liªn tôc<br /> h−ëng, lµ sù chia sÎ c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸. (trùc tiÕp tõ n¬i ph¸t sinh) hoÆc lan táa thø sinh.<br /> 14 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2014<br /> <br /> <br /> sè d©n téc, mét sè vïng, tÊt nhiªn lµ c¸c c¸c nh©n tè v¨n ho¸ ®Òu ®−îc s¸ng t¹o vµ<br /> d©n téc th−îng ®¼ng ë ch©u ¢u, vµ phñ phæ biÕn tõ mét nhãm trung t©m, mµ mçi<br /> nhËn kh¶ n¨ng s¸ng t¹o v¨n ho¸ cña mét bé l¹c ®Òu cã thÓ tham gia vµo viÖc<br /> c¸c d©n téc, c¸c vïng kh¸c, mµ th−êng s¸ng t¹o nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ ®Æc tr−ng<br /> ®ã lµ ch©u ¸, ch©u Phi, r»ng hä chØ cã cña vïng. ChØ kh¸c lµ ë trung t©m th×<br /> kh¶ n¨ng tiÕp nhËn v¨n ho¸ mµ th«i, v¨n ho¸ biÕn ®æi sèng ®éng h¬n, chuyªn<br /> th× ®ã l¹i lµ mét quan ®iÓm cùc ®oan, m«n ho¸ s©u h¬n (A.L. Kroeber, 1925).<br /> sai tr¸i cña nh÷ng kÎ theo chñ nghÜa<br /> Nh− vËy, tõ lý thuyÕt “truyÒn b¸<br /> ph©n biÖt chñng téc, chñ nghÜa trung<br /> luËn v¨n ho¸” T©y ¢u cuèi thÕ kû XIX<br /> t©m ch©u ¢u. ®Õn thuyÕt “trung t©m v¨n ho¸” trong<br /> TiÕp thu nh÷ng mÆt tÝch cùc cña nghiªn cøu vïng v¨n ho¸ cña nh©n häc<br /> truyÒn b¸ luËn vÒ trung t©m s¸ng t¹o Mü ®Çu thÕ kû XX lµ qu¸ tr×nh ph¸t<br /> v¨n ho¸ vµ sù lan truyÒn v¨n ho¸ tõ triÓn cña c¸c lý thuyÕt nh©n häc, tho¸t<br /> trung t©m, F. Boas vµ LC. Wissler, ®¹i ly dÇn tÝnh cùc ®oan mét chiÒu, chó ý<br /> diÖn xuÊt s¾c cña nh÷ng nhµ nh©n häc nhiÒu ®Õn tÝnh h×nh th¸i cña hiÖn t−îng<br /> Mü, ®· ph¸t triÓn lý thuyÕt trung t©m v¨n ho¸, mµ ch−a ®Æt chóng trong mèi<br /> trong viÖc h×nh thµnh c¸c “vïng v¨n quan hÖ ®a chiÒu víi m«i tr−êng, céng<br /> ho¸” cña ng−êi Indian ë B¾c Mü (CL. ®ång c− d©n c¸c bé l¹c, chñ nh©n s¸ng<br /> Wissler, 1922). Thay v× chän mét ®Æc t¹o vµ truyÒn b¸ c¸c hiÖn t−îng v¨n ho¸<br /> tr−ng v¨n ho¸ tiªu biÓu, nh− mÉu hÖ, ®ã (Ng« §øc ThÞnh, 1993, 2005).<br /> cung tªn, bumar¨ng, h×nh thøc thiªn Cuèi nh÷ng n¨m 1970 vµ ®Çu<br /> t¸ng… vµ vÏ ra c¸c “vßng v¨n ho¸” ph©n nh÷ng n¨m 1980, c¸c nhµ nh©n häc X«<br /> bè ®Æc tr−ng v¨n ho¸ ®ã, th× vµo ®Çu thÕ ViÕt ®· xuÊt b¶n c«ng tr×nh “Trung<br /> kû XX, c¸c nhµ nh©n häc Mü ®· chän t©m vµ ngo¹i vi trong nghiªn cøu v¨n<br /> c¸ch ®−a ra mét tËp hîp c¸c ®Æc tr−ng ho¸ tõ sau c¸c ph¸t kiÕn ®Þa lý” (NhiÒu<br /> v¨n ho¸ tiªu biÓu, gäi lµ “tÝp v¨n ho¸ t¸c gi¶, 1979). Trong ®ã hä ®· xem xÐt<br /> ®Æc tr−ng”, nh÷ng c¸i ®ã lµ s¶n phÈm vÊn ®Ò trung t©m vµ ngo¹i vi cña v¨n<br /> cña c¸c “bé l¹c ®Æc tr−ng”, nã ®ãng vai ho¸ tõ thùc tÕ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn<br /> trß lµ trung t©m cña viÖc h×nh thµnh c¸c nÒn v¨n minh lín trªn thÕ giíi, nh−<br /> vïng v¨n ho¸ vµ b−íc ®Çu ®−a ra nh÷ng v¨n minh §«ng ¸ (v¨n minh Trung<br /> dù c¶m vÒ mèi quan hÖ hai chiÒu gi÷a Hoa lµ trung t©m), v¨n minh Nam ¸<br /> trung t©m vµ ngo¹i vi vïng v¨n ho¸. (v¨n minh Ên §é lµ trung t©m)… ë ®©y<br /> Tuy nhiªn, CL. Wissler chõng nµo vÉn cã sù t¸c ®éng gi÷a trung t©m vµ c¸c<br /> chÞu ¶nh h−ëng cña truyÒn b¸ luËn, do ngo¹i vi v¨n ho¸, nh− gi÷a v¨n minh<br /> vËy, trong mèi quan hÖ gi÷a trung t©m Trung Hoa víi c¸c vïng ngo¹i vi NhËt<br /> vµ ngo¹i vi, «ng vÉn nhÊn m¹nh ®Õn vai B¶n, TriÒu Tiªn, ViÖt Nam…, v¨n minh<br /> trß lan to¶, khuyÕch t¸n tõ trung t©m Ên §é víi c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c ë Nam<br /> h¬n lµ sù t¸c ®éng trë l¹i cña ngo¹i vi ¸, §«ng Nam ¸…<br /> ®èi víi trung t©m.<br /> Nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu khu vùc<br /> Sau CL. Wissler, A.L. Kroeber ®· d−íi c¸i nh×n gi÷a trung t©m vµ ngo¹i vi<br /> ph¸t triÓn quan ®iÓm vÒ trung t©m v¨n vÉn ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu NhËt B¶n,<br /> ho¸. Theo «ng, kh«ng thÓ cho r»ng tÊt c¶ Hµn Quèc vµ ViÖt Nam quan t©m trong<br /> Lý thuyÕt ‘‘trung t©m vµ ngo¹i vi”… 15<br /> <br /> nghiªn cøu khu vùc v¨n ho¸ hiÖn nay. nhiªn, khi c¸c nh©n tè v¨n ho¸ ®−îc tÝch<br /> §Æc biÖt gÇn ®©y, GS. Michio Sounary hîp vµ thu hót vµo trung t©m, th× trªn<br /> (NhËt B¶n) ®· xuÊt b¶n c«ng tr×nh nÒn tù nhiªn, kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ x·<br /> ‘‘Trung t©m vµ ngo¹i vi tõ nghiªn cøu héi lu«n sèng ®éng ®ã, c¸c nh©n tè v¨n<br /> thùc ®Þa” (1999), ®Ò cËp tíi c¸c v¨n ho¸ ho¸ ®−îc nhµo nÆn, t¸i cÊu tróc ho¸ vµ<br /> khu vùc §«ng ¸. lªn khu«n, t¹o nªn s¶n phÈm v¨n ho¸<br /> 2. TiÕn tíi x©y dùng lý thuyÕt vÒ “trung t©m vµ th−êng mang tÝnh ®Þnh h×nh cao. Tõ c¸c<br /> ngo¹i vi” trong nghiªn cøu kh«ng gian v¨n ho¸ s¶n phÈm v¨n ho¸ ®−îc lªn khu«n nh−<br /> vËy vµ víi ®éng n¨ng cña trung t©m,<br /> Nh− trªn ®· ®Ò cËp, thuyÕt “trung<br /> v¨n ho¸ tõ trung t©m l¹i lan to¶, ¶nh<br /> t©m vµ ngo¹i vi” trong nghiªn cøu<br /> h−ëng, lan truyÒn ra ngo¹i vi, mét mÆt<br /> kh«ng gian v¨n ho¸ ch−a bao giê ®−îc<br /> t¹o nªn sù thèng nhÊt diÖn m¹o v¨n ho¸<br /> coi lµ hoµn chØnh, mµ cßn lµ mét vÊn ®Ò<br /> cña vïng, mÆt kh¸c, trung t©m t¹o ra<br /> më, ®ßi hái th«ng qua c¸c nghiªn cøu cô<br /> søc ®Þnh h−íng trong sù biÕn ®æi v¨n<br /> thÓ ®Ó bæ sung hoµn thiÖn h¬n.<br /> ho¸ cña vïng. H¬n thÕ n÷a, do gi÷ vÞ trÝ<br /> Trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh mét trung t©m, nã lu«n lµ ®Çu mèi giao l−u<br /> kh«ng gian ®Þa-v¨n ho¸ nµo ®ã th× vai v¨n ho¸ kh«ng chØ néi vïng, mµ cßn víi<br /> trß cña trung t©m lµ hÕt søc quan träng, v¨n ho¸ ngoµi khu vùc, lµ kh©u trung<br /> nã võa chøa ®ùng c¸c ®Æc tr−ng v¨n ho¸ gian chuyÓn t¶i c¸c giao l−u v¨n ho¸ tõ<br /> cña vïng, t¹o nªn ®éng n¨ng trong ph¸t c¸c trung t©m vµ khu vùc v¨n ho¸ lín<br /> triÓn, cã søc thu hót vµ lan to¶ v¨n ho¸ h¬n trªn thÕ giíi.<br /> vµ tÊt nhiªn nã quy ®Þnh xu h−íng ph¸t<br /> triÓn cña toµn bé vïng v¨n ho¸. Nh÷ng Ngo¹i vi v¨n ho¸, kh«ng chØ chÞu sù<br /> ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó trë thµnh mét t¸c ®éng thu hót cña trung t©m, cung<br /> trung t©m v¨n ho¸, tr−íc nhÊt phô cÊp c¸c “nguyªn liÖu” v¨n ho¸ cho trung<br /> thuéc vµo hoµn c¶nh ®Þa lý tù nhiªn t©m, mµ cßn chÞu vµ tiÕp nhËn sù lan<br /> thuËn lîi ®Ó ®Þnh h×nh mét hay nhiÒu to¶ v¨n ho¸ tõ trung t©m. Do vËy, ngo¹i<br /> h−íng khai th¸c tµi nguyªn vµ ph¸t vi v¨n ho¸ bao giê còng tÜnh lÆng, Ýt s«i<br /> triÓn kinh tÕ, lµ ®Çu mèi c¸c con ®−êng ®éng h¬n so víi trung t©m, nhiÒu hiÖn<br /> giao th«ng thuû vµ bé, n¬i tËp trung d©n t−îng v¨n ho¸ khi lan to¶ tíi ngo¹i vi<br /> c− vµ ®éng n¨ng lín trong ph¸t triÓn th× th−êng bÞ “ho¸ th¹ch” vµ gi÷ l¹i c¸c<br /> d©n sè, lµ trung t©m chÝnh trÞ vµ quyÒn d¹ng thøc nguyªn thuû h¬n so víi trung<br /> lùc... Trªn c¸i nÒn tù nhiªn, kinh tÕ, x· t©m. §ã chÝnh lµ hiÖn t−îng “ho¸ th¹ch<br /> héi vµ chÝnh trÞ ®ã, t¹o nªn sù n¨ng ngo¹i biªn cña v¨n ho¸”. HiÖn t−îng<br /> ®éng trong thu hót, lªn khu«n vµ lan nµy cã nÐt g× ®ã gièng víi sãng n−íc khi<br /> to¶ v¨n ho¸ tíi c¸c vïng ngo¹i vi. chóng ta nÐm mét hßn ®¸ xuèng mÆt ao,<br /> hå, n¬i hßn ®¸ tiÕp xóc víi n−íc th× sãng<br /> §Æc tr−ng c¬ b¶n cña trung t©m v¨n<br /> n−íc dµy h¬n, cao h¬n, cµng ra xa th×<br /> ho¸ lµ thu hót, tÝch hîp, lªn khu«n vµ<br /> cµng th−a h¬n, sãng thÊp h¬n vµ cuèi<br /> lan to¶. Do vÞ trÝ ®Þa lý, kinh tÕ, chÝnh<br /> cïng nã tÜnh lÆng trªn mÆt n−íc.<br /> trÞ vµ x· héi mµ trung t©m bao giê còng<br /> cã søc thu hót vµ tÝch hîp cao c¸c nh©n Nh− vËy, kh¸c víi c¸c quan ®iÓm<br /> tè v¨n ho¸ tõ ngo¹i vi, ®ã lµ chøc n¨ng “truyÒn b¸ luËn” hay quan ®iÓm trung<br /> “tô nh©n, tô tµi” cña trung t©m. Tuy t©m vµ ngo¹i vi cña nh©n häc Mü, trung<br /> 16 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2014<br /> <br /> <br /> t©m vµ ngo¹i vi ®Òu tham gia vµo qu¸ gåm NhËt B¶n, TriÒu Tiªn, ViÖt Nam.<br /> tr×nh s¸ng t¹o vµ lan truyÒn v¨n ho¸. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu c¸c mèi<br /> §ã lµ sù t¸c ®éng qua l¹i ®a chiÒu, chø quan hÖ t¸c ®éng hai chiÒu, tõ ngo¹i vi<br /> kh«ng hoµn toµn thô ®éng mét chiÒu thu hót vµo trung t©m vµ tõ trung t©m<br /> nh− c¸c nhµ chñ nghÜa chñng téc v¨n lan to¶ ra ngo¹i vi cña nÒn v¨n minh<br /> ho¸ chñ tr−¬ng. §«ng ¸ nµy.<br /> C¸c vÊn ®Ò lý thuyÕt tr×nh bµy trªn B¸ch ViÖt ë phÝa Nam s«ng D−¬ng<br /> cã thÓ ¸p dông ®Ó xem xÐt c¸c qu¸ tr×nh Tö, víi hµng tr¨m céng ®ång téc ng−êi<br /> h×nh thµnh vµ biÕn ®æi v¨n ho¸ ë c¸c vµ cïng víi nã lµ nhiÒu quèc gia cæ ®¹i,<br /> vïng v¨n ho¸ cô thÓ. tiªu biÓu nh− Së, Ng«, ViÖt… Më ®Çu tõ<br /> - Tr−êng hîp v¨n ho¸ §«ng ¸ viÖc TÇn diÖt Së, quèc gia phi H¸n ®Çu<br /> Nh− c¸ch ph©n chia c¸c khu vùc v¨n tiªn vµ kÕt thóc lµ Nguyªn M«ng diÖt<br /> ho¸ trªn thÕ giíi cña c¸c nhµ nh©n häc Nam ChiÕu thÕ kû XIII, toµn bé Nam<br /> Liªn X« cò th× §«ng ¸ lµ mét trong 16 Trung Hoa ®· bÞ H¸n ho¸ vÒ v¨n ho¸ vµ<br /> khu vùc v¨n ho¸ lín, t−¬ng ®−¬ng víi hµng tr¨m v−¬ng quèc lín nhá ®· gia<br /> §«ng Nam ¸, Nam ¸ (Hindustan), nhËp vµo quèc gia H¸n, §−êng, Nguyªn.<br /> Trung ¸, Siberia… ë khu vùc v¨n ho¸ Cßn víi V¨n Lang - ¢u L¹c cña ng−êi<br /> §«ng ¸ nµy, râ rµng v¨n ho¸ Trung ViÖt cæ th× còng dÇn dÇn ®i vµo quü ®¹o<br /> Hoa, trong ®ã v¨n ho¸ Hoa H¹, khu vùc ngo¹i vi v¨n ho¸ Trung Hoa tõ thêi B¾c<br /> n»m gi÷a trung l−u cña s«ng Tr−êng thuéc. ViÖc tiÕp nhËn c¸c mÉu h×nh v¨n<br /> Giang vµ Hoµng Hµ lµ trung t©m, cßn ho¸ Trung Hoa trong c¸c téc ng−êi vµ<br /> c¸c vïng bao quanh, thuéc khu vùc c− quèc gia B¸ch ViÖt thÓ hiÖn trªn nhiÒu<br /> tró cña ng−êi B¸ch ViÖt ë phÝa Nam, ph−¬ng diÖn, nh− kü thuËt s¶n xuÊt, tæ<br /> B¾c §Þch ë phÝa B¾c, Kh−¬ng Nhung ë chøc nhµ n−íc vµ luËt ph¸p, ng«n ng÷,<br /> phÝa T©y vµ §«ng Di (gåm c¶ ng−êi v¨n tù, t«n gi¸o, v¨n häc nghÖ thuËt…<br /> TriÒu Tiªn vµ NhËt B¶n) ë phÝa §«ng lµ ®· ®−îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu quan<br /> c¸c bé l¹c ë vïng ngo¹i vi cña v¨n ho¸ t©m. Tuy nhiªn, nh÷ng t¸c ®éng tõ v¨n<br /> Hoa H¹. ho¸ B¸ch ViÖt trë l¹i víi v¨n ho¸ H¸n<br /> cßn Ýt ®−îc quan t©m.<br /> Vïng ngo¹i vi cña v¨n minh Trung<br /> Hoa Ýt nhÊt cã hai vßng, vßng thø nhÊt GÇn ®©y, ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh<br /> lµ vßng kÕ cËn víi trung t©m Hoa H¹, nghiªn cøu c¸c biÓu t−îng Rång, Hæ cña<br /> mµ th− tÞch Trung Quèc x−a th−êng gäi v¨n minh Trung Hoa, vµ cho r»ng<br /> víi c¸c tªn nh− B¸ch ViÖt (hay Nam nh÷ng biÓu t−îng nµy cã nguån gèc tõ<br /> Man) ë phÝa Nam, B¾c §Þch (c¸c bé l¹c B¸ch ViÖt. Tchesnov Y.V., mét häc gi¶<br /> ch¨n nu«i du môc ë phÝa B¾c), Kh−¬ng Liªn X« cò, ®· dµnh riªng mét ch−¬ng<br /> Nhung ë phÝa T©y T¹ng, T©n C−¬ng, s¸ch nãi vÒ h×nh t−îng con r¾n, c¸ sÊu,<br /> Tø Xuyªn ngµy nay. Riªng vïng B¸ch thuång luång, cã gèc tõ c− d©n B¸ch<br /> ViÖt ph−¬ng Nam ®· b¾t ®Çu cã quan hÖ ViÖt, mang biÓu t−îng cña s«ng n−íc,<br /> qua l¹i víi vïng trung t©m Hoa H¹ tõ thuû thÇn, thÕ giíi ©m, ®· ®−îc thu hót<br /> thêi T©y H¸n. Vßng ngoµi cña trung vµo v¨n minh Trung Hoa, sau ®ã ®−îc<br /> t©m v¨n minh Trung Hoa lµ c¸c quèc nhµo nÆn, lªn khu«n trë thµnh con vËt<br /> gia chÞu ¶nh h−ëng v¨n minh H¸n téc, mang tÝnh l−ìng nguyªn, biÓu t−îng cho<br /> Lý thuyÕt ‘‘trung t©m vµ ngo¹i vi”… 17<br /> <br /> n−íc vµ trêi, cho ©m vµ d−¬ng, nhÊt lµ gi¸o còng gãp phÇn cñng cè gia ®×nh gia<br /> l¹i g¾n víi thÓ chÕ v−¬ng quyÒn, biÓu tr−ëng (gia m«n) t¹o nªn sù g¾n bã chÆt<br /> t−îng cho quyÒn lùc thiªn tö. Vµ chÝnh chÏ quan hÖ huyÕt thèng vµ chñ nghÜa<br /> con rång mang tÝnh ®a nguyªn, ®a biÓu gia ®×nh trong x· héi Hµn Quèc cho tíi<br /> t−îng nµy lan to¶ tõ v¨n minh Trung ngµy nay (Kak Myuong Ku, 2008, tr.14;<br /> Hoa tíi c¸c d©n téc, quèc gia ngo¹i vi TrÇn ThÞ Thu L−¬ng, 2011, tr.56-57).<br /> (Tchesnov Y.V., 1974).<br /> Còng trong bèi c¶nh nh− vËy, ViÖt<br /> Còng nh− vËy, ng−êi ta nãi tíi biÓu Nam tiÕp nhËn Nho gi¸o Trung Hoa tõ<br /> t−îng Hæ, Ngò Hæ cña v¨n minh Trung thêi nhµ Tèng theo chiÒu h−íng kÕt hîp<br /> Hoa, vèn cã nguån gèc tõ v¨n ho¸ Ba víi lßng yªu n−íc chèng ngo¹i x©m,<br /> Thôc, ®· ®−îc Trung Hoa tiÕp thu, lªn h×nh thµnh chñ nghÜa yªu n−íc, th©n<br /> khu«n vµ cÊu tróc ho¸ nh− thÕ nµo, vµ d©n (NguyÔn Tr·i) trong tÇng líp thèng<br /> nã lan to¶ trë l¹i nh− thÕ nµo tíi c¸c trÞ phong kiÕn vµ trÝ thøc nho häc.<br /> vïng ngo¹i vi cña nÒn v¨n minh nµy. Ngoµi ra, Nho häc Trung Hoa vÒ ph−¬ng<br /> Còng víi c¸ch nghiªn cøu mèi quan hÖ diÖn øng xö vµ lÔ thøc ®· gãp phÇn<br /> gi÷a ngo¹i vi vµ trung t©m v¨n ho¸ nh− ®¸ng kÓ cho viÖc h×nh thµnh nh©n c¸ch<br /> vËy, chóng ta còng cã thÓ t×m thÊy mèi vµ nÕp sèng t«n ti trong gia phong cña<br /> quan hÖ hai chiÒu gi÷a trung t©m Trung gia ®×nh ViÖt Nam.<br /> Hoa víi c¸c vïng ngo¹i vi ë phÝa b¾c,<br /> c¸c quèc gia phÝa ®«ng, nh− NhËt B¶n Kho¶ng hai thËp niªn gÇn ®©y, Héi<br /> Folklore ch©u ¸ (gåm Trung quèc, NhËt<br /> vµ TriÒu Tiªn.<br /> B¶n, Hµn Quèc, ViÖt Nam, M«ng Cæ,<br /> - Tr−êng hîp so s¸nh v¨n ho¸ ViÖt §µi Loan, Lµo, Campuchia, Malaysia,<br /> Nam vµ Hµn Quèc Thailand…) ®· kiªn tr× nghiªn cøu so<br /> Quy luËt cña thu hót, tÝch hîp v¨n s¸nh c¸c hiÖn t−îng Folklore nh− lÔ héi,<br /> ho¸ cña trung t©m bao giê còng lµ ‘‘lªn thê cóng, lÞch tiÕt, phong tôc… cña c¸c<br /> khu«n”, ‘‘cÊu tróc ho¸”, n©ng cao nh− ®· d©n téc trong khu vùc, trong ®ã nhiÒu<br /> ®Ò cËp, cßn khi vïng ngo¹i vi tiÕp nhËn hiÖn t−îng cã nguån gèc tõ v¨n ho¸<br /> nh÷ng ¶nh h−ëng tõ trung t©m th× bao Trung Hoa ®· ®−îc tÝch hîp vµ lan táa<br /> giê còng lµ ‘‘b¶n ®Þa ho¸”, t¹o nªn tÝnh ®Õn c¸c d©n téc ngo¹i vi, tõ ®ã t¹o nªn<br /> ®a d¹ng cao cña v¨n ho¸ khu vùc. §ã lµ tÝnh thèng nhÊt vµ tÝnh ®a d¹ng cña<br /> tr−êng hîp v¨n ho¸ ViÖt Nam vµ Hµn v¨n ho¸ khu vùc. ThÝ dô, tÕt §oan Ngä<br /> quèc tiÕp nhËn v¨n ho¸ Trung Hoa. vèn lµ tõ v¨n ho¸ Trung Hoa, sau ®ã lan<br /> §¬n cö ng−êi Hµn Quèc tiÕp nhËn Nho táa sang NhËt B¶n, Hµn Quèc, TriÒu<br /> gi¸o Trung Hoa tõ thêi nhµ Tèng theo Tiªn, §µi Loan, ViÖt Nam. Tuy nhiªn,<br /> chiÒu h−íng ‘‘T©n Nho häc”, tøc Lý häc chØ ë Hµn Quèc lÔ tÕt §oan Ngä míi<br /> kÕt hîp víi chÕ ®é ‘‘®¼ng cÊp”, ‘‘t«n ti”’ ®−îc ph¸t triÓn m¹nh vµ trë thµnh ngµy<br /> thÕ tËp truyÒn thèng ®· cñng cè sù TÕt quan träng cña n−íc nµy. §©y lµ lý<br /> ph©n cÊp x· héi kh¸ nghiªm ngÆt, nã do khiÕn UNESCO t«n vinh tÕt §oan<br /> trë thµnh hÖ t− t−ëng thèng trÞ chi phèi Ngä cña Hµn Quèc, chø kh«ng ph¶i cña<br /> c¸c quan hÖ x· héi vµ nhµ n−íc suèt tõ Trung Hoa, lµ di s¶n v¨n ho¸ phi vËt<br /> sau thêi kú Goryeo (918-1392) cho ®Õn thÓ cña nh©n lo¹i n¨m 2009 (The Asian<br /> Chosun (1392-1910), ®ång thêi Khæng Folklrre Association, 2006).<br /> 18 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2014<br /> <br /> <br /> Theo chóng t«i, ch−¬ng tr×nh nghiªn C«ng UÈn kh¼ng ®Þnh. Tõ khi trë thµnh<br /> cøu tÝnh t−¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt cña trung t©m chÝnh trÞ, x· héi vµ v¨n ho¸<br /> v¨n ho¸ ViÖt Nam vµ Hµn Quèc còng cña c¶ n−íc, Th¨ng Long trë thµnh mét<br /> nªn ®Æt nã trong khu«n khæ ph−¬ng trung t©m cã søc thu hót vµ lan to¶, Ýt<br /> ph¸p luËn cña lý thuyÕt ‘‘Trung t©m vµ nhÊt víi vïng ngo¹i vi ®ång b»ng B¾c bé<br /> ngo¹i vi” nh− ®· nªu trªn. TÊt nhiªn, lý vµ xa h¬n víi c¶ quèc gia §¹i ViÖt ®ang<br /> thuyÕt nµy cÇn ph¶i nh×n nhËn kh¸c ®i ngµy cµng më réng c−¬ng vùc vÒ phÝa<br /> trong bèi c¶nh x· héi hiÖn ®¹i khi mµ Nam. Th¨ng Long, theo c¸ch nãi cña<br /> c¸c n−íc ngo¹i vi cña v¨n ho¸ Trung d©n gian, ®ã lµ n¬i ‘‘tô thuû, tô nh©n, tô<br /> Hoa truyÒn thèng ®· cã sù thay ®æi tµi”. Cã thÓ nãi, qu¸ tr×nh h×nh thµnh<br /> ®¸ng kÓ. VÝ nh− NhËt B¶n, th«ng qua v¨n minh th¨ng Long-Hµ Néi lµ qu¸<br /> chÝnh s¸ch th©n ph−¬ng T©y thêi Minh tr×nh tÝch tô v¨n ho¸ tõ c¸c vïng ngo¹i<br /> TrÞ ®· thùc hiÖn chÝnh s¸ch ‘‘gi¶i Hoa vi, tr−íc nhÊt lµ “tø trÊn néi Kinh” (Kinh<br /> ho¸” thµnh c«ng, t¹o nªn b−íc ph¸t B¾c, S¬n Nam, H¶i §«ng, S¬n T©y) vµ xa<br /> triÓn thÇn kú NhËt B¶n. Hµn Quèc h¬n víi c¸c “trÊn ngo¹i kinh”. Vµ còng<br /> th«ng qua thêi kú lÖ thuéc vµo NhËt chÝnh trong m«i tr−êng kinh tÕ, x· héi,<br /> B¶n vµ giai ®o¹n th©n Mü víi sù tiÕp chÝnh trÞ ph¸t triÓn cao cña Th¨ng<br /> nhËn C¬ ®èc gi¸o còng ®· thùc hiÖn qu¸ Long-Hµ Néi, c¸c nh©n tè, gi¸ trÞ v¨n<br /> tr×nh ‘‘gi¶i Hoa ho¸” thµnh c«ng, gãp ho¸ tÝch hîp tõ ngo¹i biªn ®· ®−îc ®Þnh<br /> phÇn t¹o nªn sù ph¸t triÓn v−ît bËc vÒ h×nh, n©ng cÊp, lªn khu«n ®Ó sau ®ã<br /> kinh tÕ vµ ‘‘lµn sãng v¨n ho¸ Hµn” lan mang b¶n s¾c Th¨ng Long-Hµ Néi, råi<br /> ra c¶ §«ng ¸, §«ng Nam ¸, Trung ¸. tõ ®©y l¹i lan ho¶ tíi c¸c vïng ngo¹i vi<br /> ChØ cã ViÖt Nam sau bao lÇn bá lì c¬ héi vµ c¶ n−íc. H¬n thÕ n÷a, c¸c ¶nh h−ëng<br /> ‘‘gi¶i Hoa”, ®Ó råi sau ®ã vÉn loanh v¨n ho¸ víi bªn ngoµi, nh− víi Trung<br /> quanh ch−a tho¸t ra ngoµi vÞ trÝ ‘‘ngo¹i Hoa suèt thêi ®¹i phong kiÕn tù chñ vµ<br /> biªn”. §©y thùc sù lµ sù lùa chän ®· ¶nh sau nµy trong giai ®o¹n tiÕp xóc v¨n ho¸<br /> h−ëng nhiÒu ®Õn sù ph¸t triÓn cña d©n §«ng - T©y thêi thuéc Ph¸p, th× nh÷ng<br /> téc (Gi¸p V¨n D−¬ng, 2001). ¶nh h−ëng, giao l−u Êy phÇn lín còng<br /> th«ng qua ®Çu mèi trung t©m Th¨ng<br /> - Tr−êng hîp v¨n ho¸ Th¨ng Long-<br /> Long-Hµ Néi mµ t¸c ®éng tíi c¶ n−íc.<br /> Hµ Néi<br /> Nh÷ng giao l−u, ¶nh h−ëng hai<br /> Trong ph¹m vi v¨n ho¸ ViÖt Nam, chiÒu nµy gi÷a Th¨ng Long-Hµ Néi víi<br /> chóng ta còng cã thÓ øng dông lý thuyÕt c¸c vïng ngo¹i vi cã thÓ t×m thÊy trong<br /> trung t©m vµ ngo¹i vi ®Ó nghiªn cøu nhiÒu hiÖn t−îng vµ gi¸ trÞ v¨n ho¸.<br /> v¨n ho¸ Th¨ng Long-Hµ Néi víi t− c¸ch Ch¼ng h¹n viÖc h×nh thµnh c¸c phè<br /> lµ trung t©m, ®Æt trong kh«ng gian v¨n nghÒ ë Th¨ng Long-Hµ Néi tõ c¸c lµng<br /> ho¸ ®ång b»ng B¾c bé. nghÒ ë vïng quª vµ sau ®ã lµ mèi quan<br /> Tr−íc khi mang tªn Th¨ng Long, hÖ hai chiÒu gi÷a phè nghÒ vµ lµng nghÒ<br /> kinh ®« cña quèc gia §¹i ViÖt cã tiÒn mµ cho tíi nay vÉn tiÕp tôc. Còng nh−<br /> th©n lµ §¹i La, trÞ së quyÒn lùc cña vËy, khi nghiªn cøu c¸c truyÒn thèng<br /> nh÷ng kÎ x©m l−îc ph−¬ng B¾c thêi trang phôc, Èm thùc, c¸c nghi lÔ phong<br /> gian tr−íc ®ã. Th¨ng Long lµ n¬i cã vÞ tôc cña ng−êi Th¨ng Long-Hµ Néi mµ<br /> trÝ ®¾c ®Þa nh− ChiÕu dêi ®« cña vua Lý l©u nay ng−êi ta vÉn ca ngîi lµ “v¨n<br /> Lý thuyÕt ‘‘trung t©m vµ ngo¹i vi”… 19<br /> <br /> minh thanh lÞch”. Th¨ng Long-Hµ Néi 5. F. Grabner (1911), Methode der<br /> mang b¶n s¾c riªng so víi nhiÒu ®« thÞ ethnologie, Heidelberg.<br /> lín lµ chÊt d©n gian, n«ng th«n trong<br /> 6. F. Ratsel (1982), Anthropo-<br /> lßng ®« thÞ, tuy nhiªn ®· ®−îc n©ng cÊp,<br /> geographie, Stuttgat.<br /> th¨ng hoa, t¹o nªn sù g¾n kÕt nhiÒu<br /> mÆt gi÷a Th¨ng Long-Hµ Néi víi n«ng 7. Tchesnov Y.V. (1974), D©n téc häc<br /> th«n… H¬n thÕ, Th¨ng Long-Hµ Néi, lÞch sö c¸c n−íc §«ng D−¬ng,<br /> do vÞ trÝ trung t©m cña nã nªn tõ l©u vµ Moscow.<br /> lu«n lu«n lµ ®Êt “tô nh©n, tô tµi”. Con<br /> 8. Kak Myuong Ku (2008), Sù h×nh<br /> ng−êi Hµ Néi lµ ng−êi tø xø, tø chiÕng,<br /> thµnh x· héi Hµn quèc ®−¬ng ®¹i:<br /> nh−ng vÒ ®©y ®Òu trë thµnh ng−êi Th¨ng<br /> TruyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i. ‘‘X· héi<br /> Long-Hµ Néi, ng−êi kinh ®«, ng−êi<br /> Hµn quèc hiÖn ®¹i”, Gi¸o tr×nh Hµn<br /> Trµng An, trong ®ã cã kh«ng Ýt ng−êi trë<br /> quèc häc, Q.4, Nxb. §¹i häc quèc gia<br /> thµnh bé mÆt, tinh hoa cña c¶ n−íc.<br /> Hµ Néi.<br /> Còng trong mèi quan hÖ t¸c ®éng<br /> 9. TrÇn ThÞ Thu L−¬ng (2011), §Æc<br /> hai chiÒu trung t©m vµ ngo¹i vi nµy,<br /> tr−ng v¨n ho¸ Hµn Quèc, Tõ truyÒn<br /> kh«ng chØ v¨n ho¸ Th¨ng Long-Hµ Néi<br /> thèng ®Õn hiÖn ®¹i, Nxb. Tæng hîp<br /> h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn, mµ v¨n ho¸<br /> Tp. Hå ChÝ Minh.<br /> c¸c vïng ngo¹i vi còng biÕn ®æi vµ ph¸t<br /> triÓn h¬n (Ng« §øc ThÞnh, 2006). 10. NhiÒu t¸c gi¶ (1979), Trung t©m vµ<br /> ngo¹i vi trong nghiªn cøu v¨n ho¸<br /> Hµ Néi thêi hiÖn ®¹i ®ang mang<br /> sau c¸c ph¸t kiÕn ®Þa lý, Nxb. Khoa<br /> trong m×nh träng tr¸ch cña truyÒn<br /> häc, Moscow.<br /> thèng, lµ trung t©m cña c¶ n−íc, võa<br /> thu hót võa lan to¶, võa tÝch hîp võa 11. Ng« §øc ThÞnh (2006), Bèn luËn<br /> ph¸t s¸ng. Vµ nh− vËy, quy luËt trung ®iÓm ph−¬ng ph¸p luËn trong<br /> t©m vµ ngo¹i vi vÉn lµ c¬ së lý thuyÕt ®Ó nghiªn cøu Th¨ng Long-Hµ Néi,<br /> nh×n nhËn c¸c vÊn ®Ò v¨n ho¸ vµ x· héi Trong: V¨n ho¸, v¨n ho¸ téc ng−êi,<br /> thêi hiÖn ®¹i
v¨n ho¸ ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc x·<br /> héi, Hµ Néi.<br /> 12. Ng« §øc ThÞnh (1993), V¨n ho¸<br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> vïng vµ ph©n vïng v¨n ho¸ ë ViÖt<br /> 1. A. Perxisk (1972), TruyÒn b¸ luËn Nam, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi.<br /> (khuyÕch t¸n luËn), Trong: §¹i b¸ch<br /> khoa toµn th− X« ViÕt, Moscow. 13. The Asian Folklore Association<br /> (2006), The Values and DivÐity of<br /> 2. A.L.Kroeber (1925), Handbook of the Asian folklore in the global<br /> Indian of California, Washington. intergration, The Gioi Publishers<br /> 3. CL. Wissler (1922), American House Hanoi.<br /> Indian, New York.<br /> 14. W. Schmidt (1927), Handbuch der<br /> 4. Gi¸p V¨n D−¬ng (2001), Tho¸t Trung methode der kulturhistoiri chen<br /> LuËn, www.Giapvan ngµy 13/8/2001. Ethnologie, Munster.<br />