Mẫu gốc “Mẹ” trong tiểu thuyết của Chinghiz Aitmatov

MẪU GỐC “MẸ”<br /> TRONG TIỂU THUYẾT CỦA CHINGHIZ AITMATOV<br /> NGUYỄN THỊ TUYẾT<br /> Trường Đại học An Giang<br /> Tóm tắt: Từ lý thuyết về mẫu gốc của Jung, chúng tôi chỉ ra, mẫu gốc Mẹ<br /> trong tác phẩm của Aitmatov vô cùng phong phú, đa dạng và mang nhiều ý<br /> nghĩa sâu sắc, vừa là Mẹ thủy tổ vừa là hiện thân của thiên tính Nữ vĩnh<br /> hằng, kết tinh tâm hồn và tính cách dân tộc. Sử dụng một cách có hệ thống<br /> những huyền thoại, truyền thuyết dân gian không chỉ là một hướng đổi mới<br /> nghệ thuật tiểu thuyết hiện đại, mà còn là hành trình tìm về cội nguồn văn<br /> hóa. Ý nghĩa kép ấy, cùng lúc, tạo nên phong cách độc đáo cho văn chương<br /> Aitmatov và sức hấp dẫn kỳ lạ đối với bạn đọc.<br /> Từ khóa: Mẫu gốc, Mẫu gốc mẹ, Chinghiz Aitmatov, Carl Gustav Jung<br /> <br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> Chinghiz Aitmatov (1928 - 2008), một trong những nhà văn nổi tiếng nhất thế kỷ XX, tác<br /> giả mà các tác phẩm đã đi vào kho báu của văn học Xô Viết. Tác phẩm của ông, hầu hết,<br /> được viết bằng cả hai thứ tiếng: tiếng mẹ đẻ (Kirghizi) và tiếng Nga, nên rất phổ biến.<br /> Độc giả Việt Nam, từ lâu, đã quen thuộc với hàng loạt tác phẩm như Jamilya (1958),Vĩnh<br /> biệt Gunxarư (1966), Con tàu trắng (1970), Con chó khoang chạy ven bờ biển (1977), Và<br /> một ngày dài hơn thế kỷ (1980), Đoạn đầu đài (1986), Cánh đồng Mẹ (1990),… Văn<br /> chương của Aitmatov có sức hấp dẫn kỳ lạ, nhanh chóng chinh phục nhiều thế hệ bạn đọc<br /> trên thế giới, trước hết, là ở sự phát tiết của các yếu tố văn hóa dân gian, lấp lánh trí tuệ<br /> nhân dân và là kho báu vô tận về đời sống tâm hồn con người; trong đó, những truyền<br /> thuyết, huyền thoại về người Mẹ gắn với những ý niệm thiêng liêng và phẩm tính vĩnh<br /> hằng như một bản nguyên vĩnh cửu của cội nguồn văn hóa dân tộc.<br /> 2. MẪU GỐC VÀ MẪU GỐC MẸ<br /> Khi “vẽ bản đồ tâm hồn con người” trong công trình Tâm lý học vô thức (1912), nhà<br /> tâm lý học lừng danh người Thụy Sỹ, Carl Gustav Jung (1875 - 1961), đã vén mở những<br /> giới hạn trong khoa học nghiên cứu vô thức, đặc biệt là sự xác lập các thuật ngữ: mẫu<br /> gốc (archetype), vô thức tập thể; cho đến nay, những thuật ngữ này được sử dụng một<br /> cách rộng rãi trong tâm lý học hiện đại, văn hóa học, nhân chủng học, văn học…<br /> Mẫu gốc là “những yếu tố tâm thần không thể cắt nghĩa được bằng một sự việc xảy ra<br /> trong đời sống (…) Nó hình như bẩm sinh đã có, có từ thời nguyên thủy, nó là một thành<br /> phần trong gia tài tinh thần nhân loại” [9, tr. 96]. Theo Jung, mẫu gốc là nguồn phát<br /> những năng lượng tâm thần và tạo dựng khuôn mẫu. “Nó tạo ra nguồn lớn nhất của những<br /> kí hiệu tâm thần, thu hút năng lượng, cấu trúc của nó và cuối cùng dẫn tới việc sáng tạo ra<br /> nền văn minh và văn hóa” [12, tr. 133]. Cổ mẫu giống như những bản năng, với cấu trúc<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 02(30)/2014: tr. 80-90<br /> <br /> MẪU GỐC “MẸ” TRONG TIỂU THUYẾT CỦA CHINGHIZ AITMATOV<br /> <br /> 81<br /> <br /> di truyền và bẩm sinh, và đó là tài sản chung của chúng ta: “tất cả chúng ta đều có nó (cổ<br /> mẫu) như nhau, và tất cả mọi người đều có chúng, dù là giàu hay nghèo, da đen hay da<br /> trắng, cổ xưa hay hiện đại” [12, tr. 138]. Luận điểm này được Jung rút ra khi quan sát<br /> huyền thoại của nhiều nền văn hóa rất khác xa nhau, như huyền thoại châu Úc và Nam<br /> Mỹ, Trung Hoa và Lưỡng Hà, châu Phi và Hy Lạp cổ đại,… đều có những điểm chung,<br /> những biểu tượng thường lặp lại; những biểu tượng ấy ông cũng tìm thấy trong giấc mơ<br /> của chính mình và của nhiều bệnh nhân. Sự khám phá này là nguồn gốc của thuyết vô<br /> thức tập thể - nơi sâu thẳm nhất của nội tâm, con người đi vào một vùng vô thức chứa đầy<br /> những hình ảnh và kỷ niệm mà cả nhân loại đều có, đó là cổ mẫu - các biểu tượng tinh<br /> thần được toàn thể thừa nhận; điều này càng có cơ sở khi ta nhận thấy các huyền thoại<br /> trước thời tháp Babel chứng minh cho sự thống nhất cơ bản của loài người.<br /> Mẫu gốc là một kết tinh quan trọng nhất trong cội nguồn văn hóa lịch sử con người,<br /> chứa đựng những triết lý sâu xa về sự sống và cái chết. Tâm thần con người có những<br /> cấu trúc phổ biến chung, giống như cơ thể nên ứng với mỗi một trạng thái của con<br /> người sẽ có một mẫu gốc tương ứng, vì vậy, số lượng mẫu gốc là vô tận và trong quá<br /> trình tìm kiếm mẫu gốc, Jung nhận thấy, một số các mẫu gốc thể hiện quá trình phát<br /> triển tâm lí cá nhân theo một dòng liên tục. Các mẫu gốc này có tác dụng dẫn đường và<br /> điều phối sự phát triển tâm lí con người từ một tâm thần nguyên thuỷ chung thành<br /> những cá nhân riêng biệt mà Jung gọi là quá trình cá nhân hoá (individuation).<br /> Hệ thống mẫu gốc thường được phân chia thành hai dạng cơ bản: những mẫu gốc thông<br /> thường (người mẹ, người cha, người anh hùng, sinh ra, chết đi, tái sinh, thượng đế, ác<br /> quỷ, mặt trời, mặt trăng, nước, lửa, đất…) và những mẫu gốc quan trọng (thể hiện quá<br /> trình phát triển tâm lí cá nhân: persona (mặt nạ), shadow (bóng âm), anima (phần tâm<br /> thần vô thức nữ), animus (phần tâm thần vô thức nam), self (tự ngã)). Nội dung cơ bản<br /> của tất cả các huyền thoại, các tôn giáo, các chủ nghĩa là cổ mẫu; cội nguồn của cổ mẫu<br /> luôn nằm trong ký ức của cả cộng đồng, hay nói đúng hơn là biểu hiện cụ thể của vô<br /> thức tập thể.<br /> Giống như bất kỳ mẫu gốc khác, mẫu gốc Mẹ xuất hiện ở một loạt các khía cạnh, gần<br /> như là vô hạn, mà trước nhất, là sự ca tụng những phẩm tính huyền diệu của người mẹ.<br /> Và hầu hết, các dân tộc trên thế giới đều ca ngợi và phong thánh (thánh mẫu) cho những<br /> phẩm chất tốt đẹp ấy. Điều này được thể hiện rất rõ trong huyền thoại, dân tộc nào cũng<br /> dành vị trí danh dự cho các nữ thần. Họ là hiện thân của đất đai, sự phì nhiêu, sự thịnh<br /> vượng, sự an vui... như Gaia, Rhea, Hera, Demeter... trong thần thoại Hy lạp, Isis ở Ai<br /> Cập, Kâli ở Ấn Độ, Nữ Oa ở Trung Quốc, Âu Cơ ở Việt Nam... và “trong phân tâm học<br /> hiện đại, biểu tượng người Mẹ có giá trị như một mẫu gốc” [7, tr. 588].<br /> Bên cạnh những phẩm tính vĩnh hằng khởi nguyên, mẫu gốc Mẹ còn hiện diện trong<br /> những biểu tượng có tính chất “dung chứa, bao bọc, nương náu, bảo tồn, nuôi dưỡng,<br /> che chở và sưởi ấm cho những gì là bé nhỏ (...) chiều sâu, vực thẳm, giếng, hang động,<br /> túi, bình, hầm trú ẩn, nhà, đô thành... tất cả những gì cuối cùng làm nên cõi ẩn náu vĩ<br /> đại của loài người, đó chính là Mẹ Vĩ Đại” [7, tr. 76].<br /> <br /> 82<br /> <br /> NGUYỄN THỊ TUYẾT<br /> <br /> Mẫu gốc Mẹ xuất hiện trong văn học dân gian một cách đậm đặc, nhất là trong những<br /> huyền thoại Sáng thế (như huyền thoại về đại hồng thủy). Ở đó con người được cứu<br /> chuộc/tái sinh nhờ những chiếc hòm (thần thoại Hy Lạp), chiếc thuyền (Kinh thánh,<br /> thần thoại Ấn Độ), chiếc trống, quả bầu, vỏ trấu... (huyền thoại Việt Nam). Theo Đào<br /> Ngọc Chương, “thuyền, hòm, rương, trống... tức những thứ có khoảng không trong lòng<br /> và có thể chứa đựng được. Đó là một kiểu dạ con giống như cái hầm mộ của khát vọng<br /> tái sinh của loài người” [6, tr. 36].<br /> 3. MẪU GỐC “MẸ” TRONG TIỂU THUYẾT CỦA AITMATOV<br /> Như một nhu cầu tự thân, một khuynh hướng đổi mới thi pháp tiểu thuyết, trở về với<br /> huyền thoại là một cách con người phản ứng với những giằng xé tinh thần của thời đại<br /> kỹ trị. Những vấn đề cấp thiết của hiện sinh tìm thấy ý nghĩa trong các “đồ hình vĩnh<br /> cửu” (Đỗ Lai Thúy) đã trở thành một đặc trưng toàn cảnh trong văn chương hiện đại: từ<br /> Kafka đến Marquez, từ James Joyce đến Gunter Grass, Toni Morrison… Trở về với<br /> huyền thoại nói riêng và văn hóa dân gian nói chung vừa mang đến cho văn học hiện đại<br /> chất thơ hồn nhiên, vừa ẩn dấu những câu đố bí hiểm của con quái vật sphinx-lịch sử;<br /> tác phẩm của Aitmatov kết tinh những vẻ đẹp ấy.<br /> 3.1. Mẹ thủy tổ<br /> Mỗi tác phẩm của Aitmatov đều thấm đẫm màu sắc thi ca trong những huyền thoại, cổ<br /> tích của dân tộc Kirghizi được tái sinh trong bầu sinh quyển hiện đại, như một kiểu truy<br /> nguyên bản sắc văn hóa dân tộc qua những “vết tích tối cổ”, những hình ảnh nguyên<br /> thủy, tự trong cổ mẫu ban sơ. Tìm về nguồn gốc dân tộc là hành động có ý nghĩa tiên<br /> quyết, và mẫu gốc Mẹ là một trong những cội rễ căn cốt của hành trình ấy.<br /> Trong tác phẩm của Aitmatov, huyền thoại về Mẹ thủy tổ rất phong phú và đa dạng. Đó<br /> có thể là người đã cưu mang con người, bộ lạc mình: Mẹ Hươu Sừng (Con tàu trắng),<br /> hay người tạo sinh ra bộ tộc ấy như Mẹ Cá vĩ đại (Con chó khoang chạy ven bờ biển),<br /> họ là thủy tổ của dân tộc Kirghizi. Mẹ là biển cả bao dung (Con chó khoang chạy ven<br /> bờ biển), là Đất Mẹ hiền từ và bất tử (Cánh đồng mẹ, Và một ngày dài hơn thế kỷ)…<br /> Theo truyền thuyết, trong cuộc chiến tranh đẫm máu giữa các bộ tộc, kẻ thù đã tàn sát<br /> dã man bộ tộc Kirghizi, “chúng giết sạch sành sanh để không còn ai nhớ tới tội ác này<br /> nữa... nhà lều người Kirghizi cháy bùng bùng, chìm ngập trong lửa, không một ai sống<br /> sót” [1, tr. 316], nhưng trái với ý muốn thâm độc của bọn chúng, còn hai đứa trẻ, một<br /> trai một gái, sống sót; hai đứa trẻ ngây thơ, côi cút, tội nghiệp ấy được Hươu Sừng<br /> Maran cứu chuộc, chăm nom, nuôi dưỡng và ban phước muôn đời, bất diệt. Chúng khôn<br /> lớn, lấy nhau và sinh con đẻ cái đời đời, và để ghi nhớ công ơn và tấm lòng nhân hậu<br /> bao la của Mẹ Hươu, người Bugu xem Hươu Maran là thủy tổ, “họ tôn thờ Mẹ Hươu<br /> Sừng như vị thánh” [1, tr. 325]. Người ta xem sừng Hươu là biểu hiệu của bộ tộc, Hươu<br /> Sừng là vật tổ, và không chỉ là vật tổ, trong tâm tưởng của người Bugu, Hươu Mẹ còn là<br /> Nữ thần bảo vệ trẻ em và khả năng sinh sản như vai trò của nữ thần Hera vĩ đại trong<br /> thần thoại Hy Lạp, đó cũng là công việc cực kỳ quan trọng mà Mười hai Bà Mụ trong<br /> quan niệm của người Việt đảm nhiệm, Mẹ Hươu đã mang đến những chiếc nôi trẻ em -<br /> <br /> MẪU GỐC “MẸ” TRONG TIỂU THUYẾT CỦA CHINGHIZ AITMATOV<br /> <br /> 83<br /> <br /> bêsich - có chiếc chuông bằng bạc ngân vang giai điệu diệu kỳ chúc mừng những đứa<br /> trẻ ra đời.<br /> Mỗi dân tộc có một sự khởi đầu riêng, song nhiều huyền thoại trên thế giới cho thấy<br /> rằng tổ mẫu của họ là cây cối, động vật. Huyền thoại về Hươu Sừng Maran đã cứu bộ<br /> lạc Kirghizi khỏi bị diệt vong có sự gặp gỡ với thần thoại La Mã và các nước khác. Hai<br /> anh em Romulu và Remu - những người sáng lập thành Roma, đã được con sói cái nuôi<br /> dưỡng, hay trong sử thi Đẻ đất đẻ nước của dân tộc Mường ở nước ta, với nhân vật Mụ<br /> Dạ Dần chẳng phải đã nói với chúng ta về cây Si - cây thuỷ tổ đó sao? Những huyền<br /> thoại ấy như những di chỉ hóa thạch về thuyết vật tổ trong văn hóa nhân loại. Họ được<br /> hình dung vừa như là những người đầu tiên đi ra từ rừng (Hươu Mẹ Maran), từ biển<br /> (Người Đàn bà Cá vĩ đại)..., vừa như là Đấng sáng tạo dạy con người nghề săn bắt, ngư<br /> nghiệp, ban hành lễ thụ pháp và những điều cấm kỵ.<br /> Là người khai hóa vũ trụ, Mẹ tiềm tàng một vẻ đẹp phồn thực, là Đấng vĩ đại của bảo<br /> tồn và sinh dưỡng. Hươu Mẹ mang vẻ đẹp đậm thiên tính nữ: “Sừng đẹp tuyệt vời, cành<br /> nhánh lòa xòa, như những cành cây mùa thu. Bầu vú sạch và nhẵn nhụi như vú người<br /> nhũ mẫu” [1, tr. 320]; người ta còn ví vẻ đẹp của người yêu với vẻ đẹp của Hươu<br /> Maran…. Đó cũng là vẻ đẹp nhục thể của Người Đàn bà Cá: “một nhan sắc chưa từng<br /> thấy, thân thể mũm mĩm ánh bạc như đá sỏi dưới sông... trong đêm trăng, ngực trắng<br /> muốt với những nuốm vú thẫm màu, rắn căng như quả thông, mắt bắn ra tia lửa màu lá<br /> mạ” [1, tr. 464] đã quyến rũ và mê đắm chàng trai làng chài nghèo khổ, tật nguyền.<br /> Nàng như một vị thần đã đền bồi cho số phận côi cút của chàng (sinh cho chàng một<br /> đứa con, con cháu Người Đàn bà Cá trên vùng biển Okhot ngày nay), nhưng đau đớn<br /> thay, thiên ấn ấy quá đỗi ngắn ngủi, mong manh, nên suốt cuộc đời còn lại, chàng mang<br /> một mối tình u uẩn không thể nào hóa giải, một khát vọng cháy bỏng khôn nguôi, khát<br /> vọng ấy tràn vào cả giấc mơ của những thế hệ sau.<br /> Vẻ đẹp tràn chất nữ tính “lồ lộ của da thịt mơn mởn, sự ấm áp, cuồng nhiệt và mềm dẻo<br /> của tấm thân người đàn bà” [1, tr. 471] cũng khiến vị tộc trưởng Organ mê mẩn, khắc<br /> khoải đi về trong những giấc mơ. Người đàn bà trong huyền thoại ấy trở thành nguồn<br /> sống trong tâm thức ông: “nếu không có Người Đàn bà Cá có lẽ ông đã cảm thấy cuộc<br /> đời khó sống” [1, tr. 469], nên khát vọng về người Đàn bà Cá như sợi dây tâm linh neo<br /> đậu trong tâm hồn biết bao thế hệ. Ở đó ẩn chứa nuối tiếc và xót xa, tôn thờ và ngưỡng<br /> vọng, biết ơn và kính phục... Bài ca về Người là lời van vỉ ẩn chứa nỗi niềm tuyệt vọng<br /> của chàng trai nghèo cô độc khi Người Đàn bà Cá ra đi, bây giờ, là bài hát trong những<br /> ngày hội, giữa những vũ điệu huyên náo trong nghi lễ đi săn...<br /> Người bơi lội ở đâu hỡi người Đàn bà Cá vĩ đại<br /> Cái bụng nóng ấm của Người thai nghén cuộc sống<br /> Cái bụng nóng ấm của Người đã sinh ra chúng con<br /> Cái bụng nóng ấm của Người là nơi yên ấm nhất trên đời<br /> Người bơi lội ở đâu hỡi Người Đàn bà Cá vĩ đại<br /> Đôi vú trắng muốt của Người như những đầu hải báo<br /> <br /> 84<br /> <br /> NGUYỄN THỊ TUYẾT<br /> <br /> Đôi vú trắng muốt của Người đã nuôi chúng con bên bờ biển<br /> Người bơi lội ở đâu hỡi Người Đàn bà Cá vĩ đại<br /> Người đàn ông cường tráng nhất bơi đến với Người<br /> Để cái bụng của Người khai hóa<br /> Để dòng giống của Người sinh sôi nảy nở trên đất.<br /> [1, tr. 449, 465, 467]<br /> Ca ngợi khả năng sinh sản, sự sinh sôi nảy nở (đề cao cái bụng nóng ấm và đôi vú trắng<br /> muốt...) là ca ngợi thiên chức làm Mẹ cao quý, tôn vinh tinh thần, bản năng hữu ích, mà<br /> dòng sữa là nguồn sống khởi thủy và vĩnh cửu: “thứ sữa mới mê ly và ngây ngất làm<br /> sao; cả thế giới - mặt trời, đất, Mẹ - chứa gọn trong một ngụm sữa ấy” [1, tr. 21]. Ngụm<br /> sữa ấy như ẩn chứa toàn bộ bí mật của vũ trụ, nó lớn lao vĩ đại như dòng Ngân Hà 1<br /> (Milky Way).<br /> Vú/bộ ngực là biểu tượng của tình mẫu tử, sự dịu dàng và sự bình an tuyệt đối. Phải<br /> chăng bình yên là khát vọng muôn thuở của những người theo nghiệp hải hồ, lênh đênh<br /> trên biển, mà mỗi hòn đảo là bến đỗ bình yên nên người ta đặt tên là đảo Núm vú? Khát<br /> vọng ấy không chỉ cuồn cuộn trong vô thức mà còn khắc tạc dáng hình vào quê hương<br /> xứ sở. Trong tác phẩm Con chó khoang chạy ven bờ biển, biển đảo quê hương của<br /> Kirixk cũng mang tên những hoài vọng muôn đời ấy: “…những hoang đảo nhỏ xíu nhô<br /> lên như những núm vú giữa nước trời bao la. Bởi vậy, những đảo nhỏ ấy được đặt tên là<br /> Ba Núm vú: nhỏ, nhỡ, lớn” [1, tr. 454]. Điều này đã trở thành một cổ mẫu trong tâm<br /> thức nhân loại: “Hai ngọn đồi của quận Kerry (xứ Ai-len) có tên là Núm vú Anu” (Anu<br /> là nữ thần màu mỡ trong Thần thoại Ai-len) [10, tr. 257].<br /> Trong tiểu thuyết của Aitmatov, Mẹ thủy tổ còn hiện lên như là Mẹ Vũ trụ thông qua<br /> các biểu tượng về đất, biển… Như nữ thần Gaia - tổ mẫu của loài người trong thần thoại<br /> Hy Lạp, Đất Mẹ trong huyền thoại của người Kirghizi cũng vừa là nơi cư ngụ bình yên<br /> cho con người trần thế, vừa là cõi trở về vĩnh cửu sau cuộc hành trình ngắn ngủi chốn<br /> dương gian. Ý nghĩa đó đồng thời thể hiện tính hai mặt của biểu tượng: sinh ra từ bụng<br /> Mẹ và chết trở về với đất; “Mặt trời là cha ta, đất là Mẹ ta, ta yên nghỉ trong lòng đất”,<br /> yên nghỉ trong lòng đất như một sự trở về sâu thẳm của tâm linh. “Regressus ad<br /> uterum” (tiếng Latin) trở về bụng Mẹ gắn liền với huyền thoại cái hang của Platon, như<br /> là sự tìm về nơi an toàn tuyệt đối nên “nghĩa trang Ana Bejit có nghĩa là Lòng Mẹ”. Ta<br /> cũng bắt gặp tư tưởng ấy trong bài thơ Đất của ngôn sứ Kahlil Gibran:<br /> Này đây, ta là dạ con, ta là ngôi mộ<br /> Ta sẽ mãi mãi là dạ con và ngôi mộ! 2 [8, tr. 80]<br /> 1<br /> <br /> Trong thần thoại Hy Lạp, nhờ bú được dòng sữa Hera - nữ thần bất tử, mà Heracles mới có được sức<br /> mạnh và trí lực siêu phàm... Và, khi nữ thần nóng nảy đẩy Heracles khỏi bầu vú mình, dòng sữa Hera bắn<br /> ra vũ trụ và lưu dấu lại một giải trắng, mà ngày nay chúng ta gọi là dòng sông Ngân Hà.<br /> 2<br /> Tiếng Anh: Behold, a womb am I, and I am a tomb<br /> A womb and a tomb I shall remain forever!<br /> <br />