Mấy vấn đề ruộng đất và an sinh xã hội đối với người già ở nông thôn hiện nay - Dương Chí Thiện

Xã hội học số 4 (56). 1996 57<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Mấy vấn đề ruộng đất và an sinh xã hội<br /> đối với người già ở nông thôn hiện nay<br /> <br /> <br /> DƯƠNG CHÍ THIỆN<br /> <br /> <br /> <br /> Tìm hiểu một số tác động chủ yếu của chính sách ruộng đất đang tạo ra những điều kiện thuận lợi nào và<br /> những điểm hạn chế nào trong quá trình hình thành hệ thống an sinh xã hội mới đối với người cao tuổi ở nông<br /> thôn và phù hợp dần với sự đổi mới chung của nền kinh tế - xã hội nước ta là vấn đề chúng tôi nêu lên để mong<br /> nhận được những ý kiến trao đổi.<br /> <br /> 1. Hình thức chia ruộng đất hiện nay đối với người cao tuổi:<br /> <br /> Thực hiện chính sách giao quyền sử dụng ruộng đất lâu dài cho người nông dân của Đảng và Nhà nước ta,<br /> hầu hết ở các vùng nông thôn đã tiến hành chia lại ruộng đất cho nông dân theo phương thức: tính tổng quĩ đất<br /> trừ đi từ 5% đến 7% tổng quĩ đất để làm quĩ đất chi phí cho hoạt động của bộ máy chính quyền xã và các loại<br /> phúc lợi xã hội trong xã, còn lại đem chia đều bình quân theo đầu người hiện có tại thời điểm chia lại ruộng đất.<br /> Như thế mỗi người cao tuổi cũng được cấp một suất đất ruộng như mọi đối tượng khác, tuỳ theo điều kiện tổng<br /> quĩ đất cụ thể của từng địa phương mà mỗi suất đất tương ứng sẽ nhiều hay ít (tại điểm khảo sát : xã Tuấn<br /> Hưng, huyện Kim Môn, tỉnh Hải Hưng, bình quân mỗi suất đất bằng 1 sào 2 thước Bắc Bộ tức là 408 m2). cách<br /> chia đất ruộng trong khoản 10 được thực hiện theo phương thức lấy tổng quĩ đất trừ đi diện tích đất dành để đấu<br /> thầu (khoảng 30 đến 35% tổng quĩ đất), còn lại chia bình quân cho số lao động chính và lao động phụ trong xã,<br /> với tiêu chuẩn 1 lao động chính bằng 2 lao động phụ. Lao động phụ được tính là người nông dân hết tuổi lao<br /> động (nam từ 60 tuổi và nữ từ 55 tuổi trở lên) và trẻ em chưa đến tuổi lao động (dưới 15 tuổi). Tại điểm nghiên<br /> cứu, theo cách chia ruộng trong khoán 10 mỗi người cao tuổi chỉ được 13 thước Bắc bộ tức là bằng 312 m2.<br /> <br /> Mặt khác, theo luật đất đai hiện hành, trên diện tích đất ruộng được cấp người cao tuổi có những quyền căn<br /> bản mà trước đây không thể có, đó là quyền được tự chủ sản xuất (trồng trọt), quyền được chuyển nhượng và<br /> quyền được cho con cháu thừa kế diện tích đất được cấp. Bên cạnh đó người cao tuổi thuộc diện chính sách<br /> (thương binh, cha mẹ liệt sỹ cô đơn ...) còn được xã ưu tiên cấp đất tốt gần nơi ở và xã đang đề nghị nhà nước<br /> miễn giảm 50% thuế nông nghiệp cho những đối tượng này.<br /> <br /> Đối với những người thuộc diện về hưu, (trừ số cán bộ xã cũ nghỉ hưu có lương của nhà nước thì xã cũng<br /> xem xét cụ thể và có chia một phần đất ruộng cho những người có mức lương hưu quá thấp (dưới 30.000<br /> đ/tháng) bằng 1/2 định suất đất hiện tại.<br /> <br /> Có thể quan sát thấy trên thực tế cũng như phỏng vấn sâu ở thời điểm nghiên cứu nắm 1995 rất ít người cao<br /> tuổi phải ra đồng làm ruộng. Đa số các cụ hết tuổi lao động và có con cháu ở gần<br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 58 Vấn đề ruộng đất và an sinh xã hội đối với người già ...<br /> <br /> <br /> đều làm những việc vặt trong nhà hay làm kinh tế phụ gia đình bởi ruộng của họ đã có các con cháu làm rồi. Chỉ<br /> còn một số rất ít cụ già hiện vẫn còn tương đối khoẻ mạnh và muốn làm ruộng hoặc không có con cháu sống<br /> cùng hoặc cô đơn thì mới phải ra đồng làm ruộng. Cũng có một vài cụ vì sức khoẻ quá yếu hay đã có người<br /> khác thu nhập ổn định thì cho người khác cấy rẽ ruộng của mình. Đối với các cụ đã có con cháu làm ruộng giúp,<br /> khi được hỏi về năng suất cây trồng bình quân của thửa ruộng của các cụ so với năng suất cây trồng chung của<br /> các hộ khác trong xã thì không có chênh lệch đáng kể. Trên danh nghĩa các cụ phải chịu mọi chi phí và thuế<br /> nông nghiệp đối với thửa ruộng được cấp, công lao động do các con cháu làm giúp, phần lợi nhuận do các cụ<br /> hưởng. Nhưng trên thực tế phần lớn con cháu đã giúp công còn giúp luôn cả chi phí khác nữa<br /> <br /> 2. Vấn đề ruộng đất và an sinh xã hội cho người cao tuổi ở nông thôn:<br /> <br /> Trước đây trong cơ chế bao cấp cũ (trước năm 1988). người cao tuổi sống ở nông thôn được hợp tác xã cấp<br /> cho một định lượng lương thực theo tiêu chuẩn ổn định hàng tháng (13 kg gạo/tháng - khảo sát lại xã Tuấn<br /> Hưng, huyện Kim Môn, tỉnh Hải Hưng). Việc hợp tác xã thường xuyên phải tìm mọi cách để cân đối đầy đủ và<br /> cứng cáp kịp thời số lượng lương thực ít ỏi đó đến tay các cụ cao tuổi, trong tình hình luôn luôn thiếu lương<br /> thực và việc quản lý lương thực chặt chẽ như trước đây, đã là một gánh nặng và rất khó khăn cho chính quyền<br /> địa phương. Mặc dù có làm tốt công tác này đến đâu cũng vẫn bị động và luôn mang những tai tiếng chê trách<br /> từ nhiều phía. Bản thân các cụ, đôi lúc cũng không hài lòng và thậm chí còn phẫn nộ nếu có những sơ xuất từ<br /> phía chính quyền hợp tác xã như: gạo chưa có kịp thời, gạo bị mất phẩm chất v.v...<br /> <br /> Ngày nay, thực hiện chính sách mới, việc cung cấp gạo theo định lượng trước đây được thay thế bằng việc<br /> cấp đất ruộng cho các cụ. Tùy từng điều kiện quĩ đất của từng xã mà các cụ đều có một diện tích đất đai để có<br /> thể canh tác hoặc cho người khác làm và có thể tự nuôi sống mình được, trong điều kiện năng suất lúa như hiện<br /> nay (khoảng 8 đến 9 tấn /ha, 2 vụ và một vụ màu đông). Với việc cấp đất như hiện nay các cụ có một diện tích<br /> đất ruộng bằng một lao động chính trong xã. Như vậy so với trước khoán 10, các cụ đã có một nguồn lương thực<br /> tạm ổn định hơn trước. Qua phỏng vấn sâu, chúng tôi được biết các cụ rất hài lòng với cách chia ruộng đất hiện<br /> tại, có được điều đó bởi nhiều lý do, một trong những lý do chính là các cụ đã có được một trong những thứ tài<br /> sản quí giá nhất của riêng mình và mình có quyền làm chủ hoàn toàn đối với nó. Trong chế độ hợp tác xã cũ<br /> mặc dù đất đai đã thuộc về tay nông dân nhưng các quyền tự chủ thực sự vẫn chưa đến với họ, họ vẫn có cảm<br /> giác là chưa thực sự làm chủ hoàn toàn đối với ruộng đất. Đến nay, mặc dù đất đai vẫn còn thuộc sở hữu của<br /> nhà nước, song các quyền cơ bản mà nhà được đem lại cho các cụ đã làm cho các cụ thấy mình thực sự làm chủ<br /> hoàn toàn trên mảnh ruộng của mình. Mặt khác, với một diện tích đất ruộng hiện tại tuy chưa nhiều, song nó<br /> cũng cho phép các cụ có được một đời sống cơ bản và tương đối ổn định hơn trước. Đây là một yếu tố rất cơ<br /> bản trong hệ thống an sinh xã hội đối với người cao tuổi ở nông thôn hiện nay. Điều đó cũng tạo cho một cơ sở<br /> kinh tế thuận lợi để làm giảm bớt sự phụ thuộc hoàn toàn vào Nhà nước hoặc bị phụ thuộc hoàn toàn vào con<br /> cháu như trước đây. Phải chăng đây cũng là một nhân tố làm tăng thêm số lượng các cụ già vì những lý do nào<br /> đó muốn tách ra ăn riêng. Hay ít ra cũng tạo khả năng thuận lợi để các cụ già muốn không bị phụ thuộc quá<br /> nhiều vào con cháu được tư do thoải mái hơn nếu các cụ muốn.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Dương Chí Thiện 59<br /> <br /> <br /> Các nghiên cứu cho thấy, vấn đề cấp đất ruộng cho người cao tuổi có mặt rất tích cực như đã đề cập đến ở<br /> trên, bên cạnh đó, nó đã bộc lộ một số vấn đề bất hợp lý, khi dặt đó trong toàn bộ hệ thống vấn đề đất đai ở nông<br /> thôn hiện nay. Đó là vấn đề cấp đất cho người cao tuổi cũng bình quân như những đối tượng khác, đặc biệt là<br /> những người hiện đang là lao động chính ở nông thôn, xem ra việc chia đất bình quân như vậy đã có lợi nhiều<br /> hơn cho các cụ. Mặt khác ruộng các cụ dược cấp lâu dài (20 năm theo luật đất đai) và các cụ có những quyền<br /> hết sức rộng rãi đối với mảnh ruộng được cấp như: có thể chuyển nhượng quyền sử dụng cho con cháu thừa kế<br /> mảnh ruộng đó. Nếu các cụ chết đi thì xã không lấy lại được ruộng đất ấy của các cụ. Như vậy, trên thực tế các<br /> cụ đã chiếm quyền sử dụng một diện tích đất đai khoảng gần 10% quĩ đất hiện có. Theo dự báo của các nhà xã<br /> hội học dân số thì số lượng tuyệt đối người cao tuổi sẽ ngày càng nhiều và tỷ lệ người cao tuổi có xu hướng<br /> ngày càng tăng tương đối trong cơ cấu dân số, điều đó cho thấy, rồi đây người cao tuổi sẽ ngày càng chiếm<br /> nhiều hơn tổng quĩ đất đai nông nghiệp ở nông thôn. Trong khi số trẻ em sinh ra sau ngày chia ruộng đất sẽ<br /> ngày càng nhiều và chúng không có đất để canh tác vì không còn đất để chia cho chúng nữa. Từ đó sẽ nảy sinh<br /> một sự bất hợp lý giữa những người cao tuổi và lớp người trẻ tuổi trong dân cư ở nông thôn. Cần phải tiếp tục<br /> nghiên cứu để bổ sung chính sách kịp thời, có thể làm hạn chế bớt phần nào mâu thuẫn xã hội trên ở nông thôn<br /> khi nó chưa bức bách bởi mới chia lại đất được hơn một năm nay.<br /> <br /> Qua phỏng vấn sâu và quan sát chúng tôi đều thấy rõ là hầu hết người cao tuổi ở nông thôn không phải ra<br /> ngoài đồng làm ruộng. Ruộng của họ đều do con cháu làm giúp, đây là một chỉ báo cho thấy người cao tuổi ở<br /> nông thôn không phải làm các công việc nặng nhọc ngoài đồng và con cháu họ đã thay họ làm công việc đó.<br /> Năng suất lúa và các cây trồng khác trên mảnh ruộng của người cao tuổi cũng bằng hoặc không chênh lệch bao<br /> nhiêu so với ruộng đất chung. Trên thực tế, các con cháu làm ruộng cho các cụ cũng phải đảm bảo làm sao có<br /> thu hoạch cao để coi đó là một nghĩa vụ đền ơn lại cha mẹ. Tuy nhiên, việc sử dụng ruộng đất đem lại hiệu quả<br /> còn hạn chế chỉ có trong một tỷ lệ rất nhỏ người cao tuổi ở nông thôn vẫn phải ra đồng làm ruộng vì họ không<br /> có con cháu hay còn con cháu nhưng chúng đều ở xa, mà bản thân họ vẫn còn sức khoẻ để làm ruộng. song số<br /> này không đáng kể. Điều đó chứng tỏ gia đình và hệ thống các quan hệ trong gia đình có vai trò rất quan trọng<br /> trong việc bảo đảm cho người cao tuổi có một đời sống vật chất căn bản.<br /> <br /> Việc giao quyền sử dụng đất lâu dài cho người cao tuổi ở nông thôn còn cho thấy nhiều hiệu quả tích cực<br /> trong đời sống tinh thần và môi trường xã hội ở nông thôn. Có thể dẫn ra nhiều ưu điểm sau đây:<br /> <br /> Nếu có suất ruộng của mình, bản thân cụ có một khoản tài sản tương đối có giá trị cao, đó là một yếu tố vật<br /> chất quan trọng để có thể thu hút sự quan tâm từ phía các con đối với cha mẹ. Trong khi đó, nó cũng là yếu tố<br /> kinh tế quan trọng để các cụ chủ động hơn trong việc bố trí sắp xếp cuộc sống của mình, như có ăn chung hay<br /> ăn riêng với các con, ăn chung với con nào, còn các con khác phải hỗ trợ và giúp đỡ các cụ bằng hình thức nào<br /> là hợp lý nhất trong điều kiện có thể có. Trên thực tế, tại điểm khảo sát đã cho chúng ta một mô hình quan hệ<br /> cộng đồng trách nhiệm của những người con đối với cuộc sống của cha mẹ già như sau:<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 60 Vấn đề ruộng đất và an sinh xã hội đối với người già ...<br /> <br /> <br /> Cuộc phỏng vấn sâu tại xã Tuấn Hưng, huyện Kim Môn, tỉnh Hải Hưng ghi lại là : Cụ N. thích sống với vợ<br /> chồng người con trai út bởi lý do chính là nó hợp với cụ, nó sống có tình cảm và rất tôn trọng cụ nhưng không<br /> phải chỉ có vợ chồng người con trai út là gánh toàn bộ trách nhiệm nuôi cụ, bên cạnh đó, các người con khác của<br /> cụ ở cùng thôn, cùng xã cũng đã có trách nhiệm cùng chăm sóc cụ bằng cách người con trai thứ hai đang nhận<br /> làm suất ruộng của cụ, giúp cụ toàn bộ công lao động và chi phí sản xuất cho mảnh ruộng đó. Và bản thân anh<br /> ta cũng coi đây là trách nhiệm của mình đóng góp vào việc chăm lo cho cụ cùng với người em. Như thế, từ<br /> mảnh ruộng được cấp, bà cụ đã có được sự chăm sóc và giúp đỡ của các con, mặc dù cụ không ăn chung và ở<br /> cùng với tất cả các người con. Điều đó cũng góp phần làm gia tăng các quan hệ tốt trong gia đình và trong cộng<br /> đồng xã hội ở nông thôn.<br /> Xu hướng tách ra ăn ở riêng của người cao tuổi ở nông thôn ngày càng tăng trong vài năm nay, đó cũng là<br /> kết quả nói lên việc cấp đất cho người cao tuổi đã tạo ra tiền đề và điều kiện kinh tế - xã hội cơ bản để các cụ<br /> cao tuổi dễ dàng tách ra an và ở riêng, họ không muốn phụ thuộc quá nhiều vào con cháu và nó cũng góp phần<br /> vào việc làm giảm bớt những mâu thuẫn trong gia đình, vốn nảy sinh từ những mô hình án ở chung quá phức tạp<br /> trong đời sống xã hội nông thôn. Quan hệ xã hội trong cộng đồng được cải thiện tốt hơn sẽ góp phần làm tăng<br /> những khả năng an sinh xã hội cho người cao tuổi ở nông thôn là một xu hướng đáng quan tâm trong tình hình<br /> đổi mới hiện nay.<br /> Một thực tế đáng chú ý là có 22 cụ già thuộc điện già cả cô đơn, không nơi nương tựa hoặc bị tàn tật (chiếm<br /> khoảng 3% tổng số người cao tuổi của xã) hiện đang phải sống trong tình trạng rất nghèo khổ. Mặc dù họ được<br /> chia ruộng, song họ không thề trực tiếp làm ruộng được, thường cho người khác cấy rẽ. Đứng trên góc độ hiệu<br /> quả kinh tế chúng của toàn xã hội thì việc cho cấy rẽ sẽ tốt hơn nhiều so với là các cụ làm, song về khía cạnh thu<br /> nhập cá nhân cho người cao tuổi sẽ bị giảm đi. Điều đó ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống của họ. Để bù lại một<br /> phần thiệt thòi đó, nhà nước đã có chính sách trợ cấp xã hội cho họ theo tiêu chuẩn 20.000đ/ người,tháng (thời<br /> điểm năm 1994). Tuy giá trị của tiền trợ cấp không nhiều nhưng nó đã góp phần đáng kể trong việc giảm bớt<br /> những khó khăn và ổn định hơn đời sống của họ.<br /> Tóm lại, việc nghiên cứu thấy cho rõ hơn những mà ưu điểm của chính sách ruộng đất ở nông thôn. Chính<br /> sách này đã bước đầu đem lại những hiệu quả tích cực cho sự phát triển nông thôn nói chung, trong đó có nhiều<br /> yếu tố kinh tế - xã hội đang mang lại cho người cao tuổi ở nông thôn sự ổn định và mức cao hơn trước đây cả về<br /> đời sống vật chất và đời sống tinh thần. Tuy nhiên vẫn còn nhiều vấn đề cần phải tiếp tục giải quyết để có thể<br /> hoàn thiện dần từng bước các chính sách kinh tế - xã hội trong điều kiện chuyển đổi sang cơ chế mới.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />