
MỐIQUANHỆ
GIỮANGHỆTHUẬTTẠOHÌNHVÀTRIẾTHỌC
BùiVănLong
Email:longbui@hou.edu.vn
Ngàytòasoạnnhậnđưcbàibáo:04/11/2024
Ngàyphảnbiệnđánhgiá:16/05/2025
Ngàybàibáođưcduyệtđăng:26/05/2025
DOI:10.59266/houjs.2025.579
Tómtắt:Bàiviếtchủyếutậptrungvềlýluậncủanghệthuậttạohình,nguồngốcvàsự
pháttriển,đặctrưngcủanghệthuậttạohìnhtrongHộihọa,Điêukhắc,Kiếntrúc,Điệnảnh..
quađókhẳngđịnhmốiquanhệkhăngkhítgiữanghệthuậttạohìnhvàtriếthọctừthờicận
đạiđếnhiệnđạiđềuhướngvềmụctiêuphảnánhvàtáitạolạihiệnthựcxãhộihướngvào
cùngmộthiệntượngđềucósứcthuyếtphục.Nhữngtưtưởngtriếthọccóýnghĩađịnhhướng
chonghệthuậttạohình,làmcơsởvàchỗdựatinhthầnchonghệthuậttạohình.Ngượclại
nghệthuậttạohìnhbiểuhiệnbằnghìnhtượngđểtruyềntảiđếnngườixemnhữngtưtưởng
mangtầmtriếthọcvềcuộcsốngvàthiênnhiên.
Từkhoá:nghệthuật,tạohình,triếthọc.
TrườngĐạihọcMởHàNội
I.Đặtvấnđề
Triếthọclàngànhkhoahọcchuyên
sâu vàoviệclýgiảibảnchấtcủatồntại,
nhậnthứcvàgiátrị,trongkhinghệthuật
tạo hình lạithuộclĩnh vựcsángtạo,nơi
conngườibiểuđạttưtưởngvàcảmxúc
thông qua hình ảnh và không gian. Nếu
cácnhàtriếthọctriểnkhailuậnđiểmcủa
mìnhbằngsuyluậnlogicvàthựcnghiệm
xã hội,thì người nghệsĩ tạohình lại sử
dụngngônngữcủahìnhtưngđểtruyền
đạtýtưởngvàcáinhìncánhânvềthếgiới.
Nhiềutriếtgialớntrongthờicậnđại
nhưHegelvàHeideggertừngnhấnmạnh
rằng, các tư tưởng về thẩm mỹ thường
chỉ hình thành sau khi những tác phẩm
nghệ thuật đãđưc sáng tạo.Tuynhiên,
từrấtsớm,nhữngquanniệmtriếthọcvề
cáiđẹpđãcóảnhhưởngsâusắcđếnnghệ
thuật. Chẳng hạn, Platon đề cao cái đẹp
lýtưởngvàvĩnhcửu,Aristotexemnghệ
thuật là hình thức mô phỏng tự nhiên,
SaintAugustinnhấnmạnhmốiliênhệtâm
linhgiữaconngườivàĐấngSángtạo,còn
DescartesvàKantlạitậptrungvàovaitrò
củachủthểnhậnthứctrongquátrìnhcảm
thụcáiđẹp.
Bước sang đầu thế kỷ XX, hội
họahiệnđạiđãphávỡnhiềuchuẩnmực

truyềnthống.CáchọasĩnhưVanGogh,
Cézanne, Gauguin khám phá màu sắc
và hình khối theo cách hoàn toàn mới;
Picasso và Braque đưa ra quan điểm tái
cấu trúc hình thể trong lập thể; còn các
nghệ sĩ như Duchamp, Mondrian hay
Boccionilạinhấnmạnhyếutốnhịpđiệu
và chuyển động, mở ra hướng tiếp cận
thẩmmỹkhácbiệtvớitrướcđây.
Cả triết học lẫn nghệ thuật đều là
nhữngcách thứcnhận thức vàphảnánh
hiện thực, mỗibên theo một hướng tiếp
cận riêng. Mục tiêu chung của chúng là
khám phá bản chất cuộc sống – không
dừnglạiởviệcmôtảbềngoàicủasựvật,
màlàtiếpcậnchiềusâuýnghĩa,tìmkiếm
quyluật ẩnsauhiệntưngvà gópphần
địnhhìnhcáchconngườihiểuvềthếgiới.
II.Cơsởlýthuyết
BàiviếtsửdụnglýthuyếtXãhội
học nghệ thuật và Lý thuyết phân tâm
họcđểnghiêncứumốiquanhệmậtthiết
giữa nghệ thuật tạo hình và triết học.
Quađóthểphảnánhcácvấnđềxãhội
vàcuộcsống.
Kháiniệmvềnghệthuậttạohình:
Nghệthuậttạohìnhlàlĩnhvựcsáng
tạomangtínhbiểucảmthịgiác,sửdụng
cácyếutốtạohìnhđặctrưngđểxâydựng
hìnhtưngvàtruyềntảicảmxúc,ýtưởng.
Đây làloạihình nghệthuật dựa vàocác
yếutốnhưđườngnét,hìnhkhối,màusắc,
chất liệu, ánh sáng, tỷ lệ và không gian
đểkiếntạonêncáctácphẩmcóchiềusâu
thịgiác.Tùythuộcvàophươngthứcthể
hiện,nghệthuậttạohìnhcóthểchiathành
haidạngchính:Khônggianhaichiều,như
hộihọavàđồhọa,nơihìnhảnhđưcbố
trítrênmặtphẳng.Khônggianbachiều,
như điêu khắc, kiến trúc, sân khấu, và
điệnảnh,nơihìnhtưngchiếmlĩnhkhông
gianthực,cóthểcảmnhậntừnhiềugóc
độ.Mặcdùcácngànhnghệthuậttronghệ
thốngtạohìnhsửdụngcùngmộtbộngôn
ngữtạohìnhcơbản,mỗiloạihìnhlạisở
hữuphươngphápbiểuđạtriêng,phùhp
vớichấtliệu,khônggianthểhiệnvàmục
đíchsángtạocủanghệsĩ.
III.Phươngphápnghiêncứu
Bài viết tiếp cận phương pháp
phântích,tổnghptàiliệuthứcấp:Gồm
sáchbáo,tạpchí,côngtrìnhkhoahọc…
Phương pháp này cho phép tác giả khái
quátđưctổngquanvấnđềnghiêncứu,
nhữngnộidungchuyênmônđãđưcxử
lýhoặcchưađưcgiảiquyếtthấuđáoliên
quanđếnbàiviết.
IV.Kếtquảnghiêncứu
4.1.Nguồngốcvàsựpháttriểncủa
nghệthuậttạohình
4.1.1.Nguồngốc
Nghệ thuật tạo hình là một trong
những biểu hiện sớm nhất của tư duy
sángtạocủaconngười.Dấutíchcủanó
đưctìmthấyởcácdichỉthờitiềnsửvới
nhữngvậtdụngvàhìnhảnhđưcchếtác
nhưcôngcụbằngđá,gốmcổ,đồtrangsức
thôsơ,hìnhchạmkhắcmôphỏngngười,
độngvậtvàcâycốitrênváchđáhaytrong
cáchangđộng.Nhữngbiểuhiệnđầutiên
nàychothấyconngườithờinguyênthủy,
dùsốngtrongđiềukiệnxãhộisơkhai,đã
cóýthứcthẩmmỹvànhucầughilạithế
giớixungquanhbằnghìnhảnh.
TạiViệtNam
Từrấtsớm,cưdântrênlãnhthổViệt
Namđãđểlạinhữngdấuấnđậmnéttrong

lĩnhvựcnghệthuậttạohình.Nhữnghọa
tiếttrangtrítrênđồgốm,hìnhkhắctrên
trốngđồngchothấytrìnhđộpháttriểncủa
tưduynghệthuậttrongcộngđồngngười
Việtcổ.NghệthuậtthờikỳvănhóaĐông
Sơnlàminhchứngnổibật,vớicácbiểu
tưngnhưchimLạc,chiếnbinh,nhàsàn...
phảnánhđờisốngtinhthầnvàtínngưỡng
dângianphongphú.Nhữnggiaiđoạnphát
triểntiêubiểucủamỹthuậtthờikỳtiềnsử
vàsơsửbaogồm:
-GiaiđoạnPhùngNguyên(nửađầu
thiênniênkỷIITCN)
-GiaiđoạnĐồngĐậu(cuốinửađầu
thiênniênkỷIITCN)
-GiaiđoạnGòMun(nửasauthiên
niênkỷIITCN)
-Giai đoạn Đông Sơn (từ thế kỷ
VIIITCNđếnthếkỷIISCN)
Trênthếgiới
Nhữnghìnhvẽtrongcáchangđộng
nhưAltamiraởTâyBanNhahayLascaux
ởPháplànhữngdisảnnghệthuậtnguyên
thủytiêubiểucủanhânloại.Chúngkhông
chỉ cho thấy khả năng tái hiện thế giới
bằnghìnhảnhmàcònphảnánhđờisống
vănhóa,niềmtinvàmôitrườngsốngcủa
ngườixưa.Bêncạnhđó,hìnhmẫuvềvẻ
đẹplýtưởngtrongnghệthuậtđiêukhắc
cổđạinhưTưngthầnVệNữthànhMilo
–mộttácphẩmHyLạpnổitiếngđưctạc
từđácẩmthạch,caohơn2mét–đãthiết
lậpnêntiêuchuẩnthẩmmỹđưcxemlà
“tỷ lệ vàng” trong việc đánh giá vẻ đẹp
hìnhthể,vẫncóảnhhưởngđếnthẩmmỹ
hiệnđại.
4.1.2.Sựpháttriểncủanghệthuật
tạohình
Nhucầughilạivàchiasẻcảmxúc
thông qua hình ảnh đã là động lực thúc
đẩysựpháttriểncủanghệthuậttạohình
ngaytừthờicổđại.Conngườiluônkhao
khát thể hiện những gì mình nhìn thấy,
cảm nhận và suy nghĩ về thếgiới xung
quanhthôngquacácphươngtiệntạohình.
VàocuốithếkỷXIX,nghệthuậtphương
Tâybắtđầuđốimặtvớicuộckhủnghoảng
vềhìnhthứcbiểuhiện.Nhữngmôthứccũ
dườngnhưkhôngcònđủsứcchứanhững
chuyểnbiếncủathếgiớihiệnđại,báohiệu
mộtcuộccáchmạngvềngônngữtạohình.
ĐầuthếkỷXX,hàngloạtphongtràotiên
phongrađời,mởrakỷnguyênmớicho
nghệthuậthiệnđạivớicáctràolưunhư:
-Dãthú(Fauvisme)
-Lậpthể(Cubisme)
-Siêuthực(Surréalisme)
-Dada(Dadaisme)
-Trừutưng(ArtAbstrait)
Giaiđoạntừnhữngnăm1960đến
1970, các biến thể mới tiếp tục xuất
hiệnnhư:
-Nghệthuậtđộnghọc(Cinétisme)
-Tốigiản(Minimalisme)
-Nghệthuậtnghèo(ArtePovera)
-Đốmvết(Tachisme)
-Nguyênthô(ArtBrut)
TạiViệtNam,quátrìnhhộinhậpvà
tiếpcận các trào lưu nghệ thuật quốctế
diễnrachậmhơn.Mãiđếngiữathậpniên
1990,khi đất nướcđã bướcvào thờikỳ
đổimới,nghệthuậttrongnướcmớithực
sựmởrộngcánhcửavớithếgiới.Nhiều
nghệ sĩ bắt đầu thử nghiệm và áp dụng

những xu hướng đương đại từ phương
Tây,dùđiềunàytừngvấpphảinhữngý
kiến trái chiều – có người cho rằng đó
là sự “lỗi thời mới mẻ”, kẻ khác lại bài
bác các phong cách cổ điển, hàn lâm là
lỗithời.Tuynhiên,cáchnhìnnhậnnghệ
thuậtkhôngnêndựavàoyếutốcũ–mới,
màcầnxétđếngiátrịnộitại:hay–dở,
sâusắc–hờiht,cógiátrịbiểucảmhay
không.Nghệthuậtkhôngtuântheologic
tiến bộ như khoa học. Những bản giao
hưởng của Beethoven, những tranh vẽ
củaVan Gogh hay những điêu khắcHy
Lạpcổđạikhôngbịcoilàlạchậuchỉvì
chúng xuất hiện trước các thể loại nghệ
thuật mới như video-art hay nghệ thuật
sắpđặt.Quanđiểmhậuhiệnđạikhuyến
khíchsựđadạng,côngnhậnsựbìnhđẳng
giữacácphongcáchnghệthuật.Tuyvậy,
sựtồntạibìnhđẳngkhôngđồngnghĩavới
việcmọitácphẩmđềucógiátrịnhưnhau
–việcđánhgiávẫncầndựatrêncáctiêu
chíthẩmmỹ,giátrịbiểuđạtvàtácđộng
vănhóa.
4.1.3. Vai trò của nghệ thuật tạo
hìnhtrongđờisống
Nghệ thuật tạo hình là một trong
nhữnghìnhthứcbiểuđạtđặcbiệtcủavăn
hóanhânloại,thuộchệthốngnghệthuật
thị giác – cùng với kiến trúc, sân khấu,
điệnảnhvàmúa.
-Về mặt vật chất, nghệ thuật tạo
hìnhgópphầnlàmđẹpkhônggiansống,
nângcaochấtlưngđờisốngquacácứng
dụngtrongthiếtkế,trangtrí,kiếntrúc…
-Về mặt tinh thần, nó có vai trò
giáodụcthẩmmỹ,hìnhthànhnhâncách,
nuôidưỡngtâmhồnvàkhơidậykhảnăng
ảmthụcáiđẹpởconngười.
Nóicáchkhác,nghệthuậttạohình
khôngchỉlàsảnphẩmsángtạomàcòn
là cầu nối giữa cá nhân và cộngđồng,
giữacảmxúcvàtưduy,giữacáiđẹpvà
giátrịsống.
4.2.Đặctrưngcủanghệthuậttạohình
4.2.1.Đặctrưngtronghộihọa
Hộihọalàmộtloạihìnhnghệthuật
mang tính chất thị giác, phản ánh thế
giớixungquanhthôngquaviệctổchức
hìnhảnhtrênmặtphẳng.Ngườihọasĩsử
dụngcácyếutốtạohìnhnhưđườngnét,
hìnhdạng,màusắc,chấtliệuvàánhsáng
đểxâydựngkhônggiannghệthuật(Đỗ,
2008).Trênbềmặttranh,khônggianba
chiềuđưctáihiệnbằngcáchvậndụng
các quy luật phối cảnh nhằm tạo cảm
giácchiềusâu.Dogiớihạncủathịgiác,
nhữngyếutốtrongthựctếnhưhaiđường
thẳngsongsong–vốnkhôngbaogiờgặp
nhau – lại đưc cảm nhận là hội tụ tại
mộtđiểmtrênđườngchântrời.Cáchọa
sĩ thời kỳ Phục Hưng, vớinhữngkhám
phámangtínhnềntảngvềphốicảnhvà
tươngquanthịgiácgiữacáchìnhkhối,
sắcđộ,đãgópphầntạonênbướctiếnlớn
trong việc biểu đạt không gian sâutrên
mặtphẳnghaichiều.
4.2.2.Đặctrưngtrongkiếntrúc
Kiếntrúclàmộthìnhthứcnghệthuật
tạo hình có lịch sử phát triển từrấtsớm,
đồng thời cũng là một ngành khoa học
chuyênsâuvềviệcthiếtkế,tổchứcvàxây
dựng không gian sống bằng các vật liệu
hiệnhữu,dựatrênkiếnthứckỹthuật,trải
nghiệmthựctiễnvànhucầucủaconngười.
Điểmđặcbiệtcủakiếntrúcnằmởchỗnó
giaothoagiữanghệthuậtvàkỹthuật–hai

lĩnhvựctưởngnhưtáchbiệtnhưnglạikết
hp hài hòa trong mỗi công trình. Một
kiếntrúcsưgiỏikhôngchỉnắmvữngcác
nguyêntắckỹthuậtmộtcáchchínhxácmà
còn phảisở hữu khả năng sáng tạonghệ
thuậttinhtế.Họthườngđưcvínhưnhững
người làm toán mang tâm hồn của nghệ
sĩ– những người có thể chuyển hóanhu
cầusinhhoạt,làmviệc,thưgiãncủacon
ngườithànhbảnvẽvàthiếtkếcụthể,đểtừ
đóhiệnthựchóathànhcáccôngtrìnhhữu
hìnhdobàntayngườiththicông.
4.2.3.Đặctrưngtrongđiêukhắc
Điêukhắclàmộtngànhnghệthuật
tạohìnhđộcđáo,sửdụngnhiềuloạichất
liệukhác nhaunhư đá,gỗ,kim loại,đất
sét, thạch cao...nhằmtạo ra nhữnghình
khốibachiềuhiệndiệntrongkhônggian
thực.Thôngquacácthaotácnhưđục,tạc,
nặnhaygò,nghệsĩđiêukhắcmangđến
nhữngtácphẩmcótínhvậtchấtrõrệt,gắn
liềnvớikhônggiancụthểmàchúngchiếm
lĩnh.Mặcdùcóchungnềntảngngônngữ
tạohìnhvớicácloạihìnhnghệthuậtkhác
nhưhộihọahayđồhọa–baogồmđường
nét,hìnhkhối,màusắc–nhưngđiêukhắc
tiếpcậnnhữngyếutốnàytheomộtcách
khácbiệt,nhấnmạnhvàocảmnhậnkhông
gian,sựvậtchấtvàchiềusâuxúcgiácmà
tácphẩmmanglại.
4.2.4.Đặctrưngtrongđiệnảnh
Trong hệthốngcácloại hìnhnghệ
thuậttạohình,điệnảnhnổibậtnhưmột
môn nghệ thuật tổng hp, kết nối nhiều
yếutốtừsânkhấu,âmnhạc,hộihọacho
đến múa và nhiếp ảnh. Dù ra đời muộn
hơn nhiều bộ môn khác, điện ảnh đã
nhanh chóng khẳng định vị thếnhờ khả
năngtácđộngmạnhmẽđếncảmxúcvà
tưduycủangườixem.Khôngchỉlàcông
cụgiảitrí,điệnảnhcòntrởthànhphương
tiệntruyềntảithôngđiệpxãhội,làmthay
đổiquanđiểmvàgócnhìncủakhángiả
vềthếgiớixungquanh.Chínhsứcmạnh
biểu đạt bằng hình ảnh, kết hp với âm
thanh, ánh sángvànhịp điệuthịgiác đã
làmnênthứngônngữriêngbiệtcủađiện
ảnh – một ngôn ngữ bắt nguồn từ nghệ
thuậttạohìnhvàđưcpháttriểnlênthành
hìnhthứcbiểuhiệnsinhđộng,sâusắcbậc
nhấttrongnghệthuậtđươngđại.
4.3.Mốiquanhệgiữanghệthuật
tạohìnhvàtriếthọc
4.3.1.Thờicậnđại
Nhữngngườinghệsĩthờitiềnsử,dù
cókhảnăngquansátvàtáihiệnhìnhảnh
tựnhiênmộtcáchsắcsảo,vẫnchưahình
thànhkháiniệmnghệthuậttheonghĩađầy
đủnhư chúngta hiểungàynay.Khoảng
cách giữa nhận thức thẩm mỹ trựcquan
àmộttưduynghệthuậtcóhệthốnglà
vôcùnglớn(Đỗ&cộngsự,2004).Con
ngườinguyênthủycóthểđãcảmthụvẻ
đẹptừthiênnhiên–từđườngnétcủamột
ngọn núi, ánh sáng buổi hoàng hôn hay
hìnhdángcủacácloàiđộngvật–nhưng
ýthứcđưcvềphongcáchcánhân,đặc
biệtlàviệccáchđiệuhóahìnhtưng,chỉ
hìnhthànhtronggiaiđoạnsau.Trongkhi
đó,nghệthuậtHyLạpcổđạirađờitrước
cảnhữnghệthốngtriếthọcgiảithíchvề
nghệ thuật. Quan điểm nghệ thuật thời
kỳ này thường gắn liền với khái niệm
“mimesis” – tức là việc mô phỏng hay
phản ánh thế giới tự nhiên. Quan điểm
nàyphảnánhmộtlogictựnhiêncủatiến
trìnhnhậnthức:ngườitachỉcóthểrútra
lýthuyếtsaukhiđãcónhữngtrảinghiệm
thựchành.Nhưcáctriếtgiathờicậnđạitừ