Môi trường trường học học phổ thông an toàn về tâm lý

Phí Thị Hiếu<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 125(11): 45 - 48<br /> <br /> MÔI TRƯỜNG TRƯỜNG HỌC HỌC PHỔ THÔNG AN TOÀN VỀ TÂM LÝ<br /> Phí Thị Hiếu*<br /> Trường Đại học Sư phạm – ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bài báo đã đề cập tới các khái niệm và những vấn đề cơ bản như: môi trường giáo dục, an toàn tâm<br /> lý, những đặc điểm của môi trường trường học an toàn về tâm lý, bạo lực học đường và hậu quả<br /> của nó, tình trạng bạo lực học đường trong nhà trường Việt Nam hiện nay. Từ đó, tác giả đề xuất<br /> các biện pháp và chỉ rõ vai trò của từng chủ thể trong việc xây dựng môi trường trường học an<br /> toàn về tâm lý.<br /> Từ khoá: môi trường giáo dục, an toàn về tâm lý, bạo lực học đường, trường học, phát triển<br /> <br /> MỘT SỐ KHÁI NIỆM CƠ BẢN*<br /> Sự phát triển của xã hội hiện đại làm tăng lên<br /> những yêu cầu đối với cá nhân và sự tinh<br /> thông nghề nghiệp của họ. Do đó, vấn đề<br /> nâng cao chất lượng giáo dục ngày càng trở<br /> nên bức thiết. Việc giải quyết vấn đề này liên<br /> quan tới hàng loạt khía cạnh: với việc mô<br /> hình hoá nội dung giáo dục, tối ưu hoá các<br /> cách thức, kỹ thuật tổ chức quá trình giáo dục,<br /> với việc tư duy lại mục đích và kết quả của<br /> giáo dục. Tất cả những điều đó, một mặt dẫn<br /> tới sự thay đổi môi trường giáo dục, mặt<br /> khác, làm tăng thêm yêu cầu đối với những<br /> người tham gia vào quá trình giáo dục và với<br /> đặc thù của mối quan hệ tác động liên nhân<br /> cách của họ.<br /> Môi trường giáo dục là toàn bộ cơ sở vật<br /> chất, tinh thần mà trong đó con người được<br /> giáo dục đang sống, lao động và học tập<br /> được sử dụng nhằm tác động đến sự hình<br /> thành nhân cách của họ phù hợp với mục đích<br /> giáo dục đã định. Môi trường giáo dục rất đa<br /> dạng, có thể phân chia một cách tương đối<br /> thành môi trường xã hội (môi trường gia<br /> đình, môi trường nhà trường…) và môi<br /> trường tự nhiên. Đối với lứa tuổi nhỏ, môi<br /> trường gia đình và môi trường nhà trường có<br /> tác động trực tiếp trong quá trình hình thành<br /> nhân cách. Các môi trường này tồn tại trong<br /> mối quan hệ biện chứng với nhau, do đó cần<br /> được tổ chức theo một cơ chế hợp lý nhằm<br /> tạo ra sức mạnh tổng hợp tác động đến quá<br /> trình hình thành và phát triển nhân cách thế<br /> hệ trẻ [1].<br /> *<br /> <br /> Tel: 01656634388; Email: hieusptn@gmail.com<br /> <br /> Các công trình nghiên cứu của hàng loạt tác<br /> giả (Grachev G.V., 1998; Kabachenko T.X.,<br /> 2000; Baeva I.A., 2002) chỉ ra rằng hiệu quả<br /> của quá trình giáo dục sẽ phụ thuộc vào tiêu<br /> chí an toàn tâm lý của môi trường giáo dục.<br /> Số liệu các công trình nghiên cứu của<br /> Lebedeva O.E. và Xưmaniuk E.E. cho thấy,<br /> theo ý kiến của học sinh, một trường phổ<br /> thông tốt phải có tiêu chí an toàn (trường phổ<br /> thông không có đe doạ của bạo lực, sự thiếu<br /> tôn trọng, sự lăng nhục…). Đối với phụ<br /> huynh học sinh “trường phổ thông tốt” phải<br /> đảm bảo sự an toàn cho đứa trẻ, sự quan tâm<br /> tới sức khoẻ của chúng [2,5,6].<br /> Sự an toàn – đó là yếu tố đảm bảo sự phát<br /> triển bình thường của nhân cách. Nhu cầu an<br /> toàn là cơ sở trong hệ thống thứ bậc nhu cầu<br /> của con người (A.Maxlow) mà thiếu đi sự<br /> thoả mãn một phần của nó không thể có sự<br /> phát triển hài hoà của nhân cách, sự thành<br /> công của việc tự hiện thực hoá những tiềm<br /> năng của con người [7].<br /> Khái niệm an toàn tâm lý rất đa nghĩa. T.X.<br /> Kabachenko xem sự an toàn tâm lý “Như sự<br /> đo lường độc lập trong hệ thống chung của sự<br /> an toàn, là trạng thái của môi trường thông<br /> tin và những điều kiện hoạt động sống của xã<br /> hội không thúc đẩy sự phá huỷ những tiền đề<br /> của sự phát triển toàn vẹn về tâm lý, tính<br /> thích ứng hoạt động và sự phát triển của các<br /> chủ thể xã hội” [6]. I.A. Baeva hiểu “Sự an<br /> toàn tâm lý như là trạng thái của môi trường<br /> giáo dục, thoát ly khỏi những sự thể hiện của<br /> bạo lực tinh thần trong sự tác động qua lại,<br /> thúc đẩy sự thoả mãn các nhu cầu giao tiếp<br /> cá nhân-tin cậy, tạo ra giá trị riêng của môi<br /> trường và đảm bảo cho sức khoẻ tinh thần<br /> 45<br /> <br /> Phí Thị Hiếu<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> của những người tham gia vào nó” [3]. G.V.<br /> Grachev hiểu an toàn tâm lý như là “trạng<br /> thái bảo vệ tâm lý khỏi ảnh hưởng của những<br /> nhân tố thông tin đa dạng, cản trở hoặc gây<br /> khó khăn cho sự hình thành và hoạt động của<br /> cơ sở định hướng - thông tin phù hợp của<br /> hành vi xã hội ở con người và nhìn chung là<br /> của hoạt động sống trong xã hội hiện đại, hệ<br /> thống phù hợp các mối quan hệ của anh ta<br /> với môi trường xung quanh và với chính<br /> mình” [5, c.33].<br /> Mặc dù được định nghĩa khác nhau nhưng<br /> các tác giả trên đều đề cập tới những tiêu chí<br /> sau của sự an toàn tâm lý: là trạng thái của<br /> môi trường không có bạo lực tâm lý, đảm<br /> bảo cho sức khoẻ tinh thần, sự phát triển<br /> toàn vẹn về tâm lý, thoả mãn nhu cầu giao<br /> tiếp của cá nhân.<br /> Theo số liệu của nhiều tác giả nước ngoài<br /> (I.A.Baeva, G.V. Grachev, E.Erikson,<br /> R.Jonson, M.Lipsey, H.M Walker, B.J. Wise)<br /> sự bảo vệ tâm lý của trẻ em là điều kiện đảm<br /> bảo cho sự thích ứng, sự phát triển các kỹ<br /> năng xã hội và sự hình thành ở đứa trẻ<br /> khuynh hướng với những quan hệ tích cực<br /> trong xã hội, sự mong đợi được xã hội chấp<br /> nhận, giúp đỡ, sự phát triển tình cảm cá nhân<br /> và mối quan hệ với chính mình [4].<br /> Môi trường trường học an toàn về tâm lý có<br /> những đặc điểm sau: Không có biểu hiện của<br /> bạo lực tâm lý trong sự tác động qua lại giữa<br /> những người tham gia vào quá trình giáo dục;<br /> sự thoả mãn những nhu cầu cơ bản trong giao<br /> tiếp cá nhân của các chủ thể; việc rèn luyện<br /> sức khoẻ tâm lý; sự ngăn ngừa những đe doạ<br /> đối với sự phát triển nhân cách bền vững hiệu<br /> quả. Trong bài báo này, chúng tôi đề cập đến<br /> sự an toàn tâm lý ở môi trường trường học<br /> bậc Trung học cơ sở (THCS) và Trung học<br /> phổ thông (THPT).<br /> Học sinh THCS, THPT nằm trong độ tuổi mà<br /> sự phát triển về mọi mặt đang diễn ra mạnh<br /> mẽ. Ảnh hưởng đến sự phát triển nhân cách<br /> của học sinh có nhiều yếu tố, trong đó môi<br /> trường là điều kiện quan trọng cho sự phát<br /> triển. Do đó, xây dựng môi trường trường học<br /> an toàn về tâm lý là tạo điều kiện thuận lợi<br /> cho sự phát triển của trẻ.<br /> 46<br /> <br /> 125(11): 45 - 48<br /> <br /> Môi trường giáo dục an toàn về tâm lý mang<br /> lại cho đứa trẻ những khả năng phong phú để<br /> hình thành và phát triển nhân cách. Đó là<br /> những khả năng: tự quyết định gia nhập vào<br /> môi trường giáo dục; tự lựa chọn hoạt động<br /> (nội dung và hình thức của nó) và đặc biệt<br /> quan trọng là hoạt động tạo điều kiện cho trẻ<br /> đạt được thành công lớn nhất, sự tự thể hiện<br /> cao nhất; việc xây dựng các mối quan hệ đối<br /> thoại với người khác thuộc các lứa tuổi và<br /> nhóm xã hội khác nhau; phát huy mạnh mẽ<br /> hơn những vai trò xã hội khác nhau; sự lựa<br /> chọn những tập thể khác nhau, sự thống nhất<br /> và thay đổi mạnh mẽ của chúng; khai thác và<br /> nắm vững các môi trường khác nhau: văn<br /> hoá, thiên nhiên, thông tin v.v.<br /> Như vậy, sự an toàn tâm lý của môi trường<br /> giáo dục phổ thông đó là thành tố có cấu trúc<br /> phức tạp mà thành phần tạo nên nó có những<br /> đặc điểm riêng trong sự phụ thuộc vào chủ<br /> thể của quá trình giáo dục-dạy học. Việc xây<br /> dựng môi trường giáo dục an toàn về tâm lý<br /> cần được dựa trên những kỹ thuật định hướng<br /> nhân văn và những hình thức của sự phát triển<br /> nhân cách. Một trong những cơ sở của các kỹ<br /> thuật này là chất lượng của quá trình tương<br /> tác giữa nhà giáo dục và người học, trong đó<br /> nhân cách, tình cảm, sự tinh thông nghề<br /> nghiệp và sự hài lòng về lao động của chính<br /> nhà giáo dục thúc đẩy sự hình thành nhân<br /> cách khoẻ mạnh, năng động sáng tạo và thích<br /> ứng xã hội tốt của người học, làm giảm những<br /> áp lực thần kinh-tâm lý, nâng cao năng lực tự<br /> điều chỉnh, có nghĩa là thúc đẩy việc nâng cao<br /> sức khoẻ tâm lý của những người tham gia<br /> vào quá trình giáo dục.<br /> NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TIÊU<br /> CỰC ĐẾN SỰ AN TOÀN TÂM LÝ TRONG<br /> TRƯỜNG HỌC<br /> Sau gia đình, trường học có ý nghĩa thứ hai từ<br /> những hệ thống xã hội hoá nhân cách đại diện<br /> rộng rãi trong xã hội. Tuy nhiên, trong giai<br /> đoạn hiện nay, trên khắp thế giới, ở tất cả<br /> những cấp học, lớp học khác nhau, đặc biệt là<br /> ở bậc THCS và THPT, sự an toàn tâm lý<br /> trong trường học đang bị đe doạ nghiêm trọng<br /> bởi nhiều yếu tố mà trước hết phải kể đến là<br /> bạo lực học đường. Bạo lực học đường là hệ<br /> thống xâu chuỗi lời nói, hành vi mang tính<br /> miệt thị, đe dọa, khủng bố người khác, để lại<br /> <br /> Phí Thị Hiếu<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> thương tích trên cơ thể, thậm chí dẫn đến tử<br /> vong, đặc biệt là gây tổn thương đến tư tưởng,<br /> tình cảm, tạo cú sốc tinh thần cho những đối<br /> tượng trực tiếp tham gia vào quá trình giáo<br /> dục trong nhà trường. Bạo lực học đường<br /> không chỉ xảy ra giữa học sinh với học sinh<br /> mà còn xảy ra giữa học sinh với giáo viên<br /> hoặc cán bộ công nhân viên trong nhà trường,<br /> thậm chí là giữa cán bộ, giáo viên trong nhà<br /> trường với nhau.<br /> Bạo lực học đường đã trở thành mối quan tâm<br /> của rất nhiều gia đình, các nhà trường và là<br /> nỗi trăn trở của toàn xã hội bởi hậu quả<br /> nghiêm trọng mà nó gây ra: ảnh hưởng tới<br /> bản thân học sinh, tới nhà trường, gia đình và<br /> xã hội. Đối với học sinh, bạo lực học đường<br /> gây hậu quả nghiêm trọng về cả mặt thể xác<br /> (gây tổn thương cho cơ thể, thậm chí có thể<br /> cướp đi sinh mạng của học sinh) lẫn tinh thần<br /> (gây cảm giác lo âu, sợ hãi, chán nản, suy<br /> sụp, ám ảnh, stress, ngại giao tiếp, trầm cảm<br /> và các loại rối nhiễu tâm lý khác) thậm chí<br /> chúng có thể để lại dấu ấn trong suốt cuộc đời<br /> đứa trẻ. Theo một số nghiên cứu ở Mỹ, những<br /> em bị bắt nạt thường bị cô lập nên không<br /> muốn ra ngoài chơi, không muốn đến trường<br /> vì sợ bị trêu chọc, đánh đập, sợ bạn bè khác<br /> sẽ xa lánh do không muốn “cùng nhóm với kẻ<br /> đáng ghét” hoặc “cùng nhóm với kẻ yếu thế”<br /> để bản thân cũng có thể trở thành nạn nhân bị<br /> bắt nạt. Tình trạng bị bắt nạt kéo dài, ảnh<br /> hưởng xấu đến cả việc học tập, và sự phát<br /> triển của các em cả về mặt xã hội lẫn cảm xúc<br /> [8]. Các em rất dễ bị trầm cảm và luôn có cảm<br /> giác thấp kém, những điều này sẽ gây khó<br /> khăn cho cuộc sống của các em ngay cả lúc<br /> đã trưởng thành. Hành vi bạo lực không chỉ<br /> tác động xấu đến nạn nhân mà còn khiến<br /> không khí trường học trở nên nặng nề, căng<br /> thẳng với nỗi sợ hãi, bất an luôn bao trùm.<br /> Điều đó cho thấy môi trường ở nhiều nhà<br /> trường không còn tính lành mạnh, sự hấp dẫn<br /> và là nỗi sợ hãi đối với nhiều học sinh. Ngoài<br /> ra, những hành vi bạo lực học đường của học<br /> sinh sẽ làm ảnh hưởng đến thành tích thi đua<br /> của lớp, của trường và ảnh hưởng đến danh<br /> tiếng của nhà trường cũng như các thầy cô.<br /> Hơn nữa, những hành vi bạo lực của giáo viên<br /> làm cho môi trường giáo dục ở nhà trường<br /> <br /> 125(11): 45 - 48<br /> <br /> mất đi tính mô phạm, uy tín, danh dự người<br /> giáo viên bị hạ thấp, học sinh có cảm giác lo<br /> lắng, sợ hãi khi đến tiết học của họ và tất<br /> nhiên hiệu quả dạy học sẽ không thể đạt được<br /> như mong đợi.<br /> Ở Việt Nam, theo số liệu thống kê từ đường<br /> dây nóng của Cục Bảo vệ Chăm sóc Trẻ em<br /> trong những ngày cuối năm 2012, bạo hành<br /> tại trường học tăng 13 lần so với 10 năm trở<br /> về trước. Bên cạnh đó, một cuộc khảo sát do<br /> khoa Xã hội học, Trường ĐH KH XHNV ĐH Quốc gia Hà Nội thực hiện mấy năm<br /> trước tại 2 trường THPT tại quận Đống Đa<br /> (Hà Nội) về tình trạng bạo lực nữ sinh đã cho<br /> thấy nhiều kết quả đáng lo ngại. Cụ thể, có<br /> đến 96,7% số học sinh (HS) trong mẫu được<br /> hỏi cho rằng ở trường các em có xảy ra hiện<br /> tượng nữ sinh đánh nhau. Mức độ bạo lực<br /> trong nữ sinh là 44,7% rất thường xuyên;<br /> 38% thường xuyên và 17,3% không thường<br /> xuyên [9]. Kết quả nghiên cứu của các<br /> chuyên gia giáo dục khác cho thấy, bạo lực<br /> học đường ở bậc THCS xảy ra khá thường<br /> xuyên với những hành vi bạo lực tương đối đa<br /> dạng [10].<br /> Ngoài ra, sự mất cân đối trong phát triển tâm<br /> sinh lý lứa tuổi học sinh, quan hệ thiếu thân<br /> thiện giữa những người tham gia vào môi<br /> trường giáo dục, stress trong các loại hình<br /> hoạt động, bầu không khí tâm lý căng thẳng<br /> trong tập thể cũng là những yếu tố ảnh hưởng<br /> tiêu cực đến sự an toàn tâm lý cá nhân [3]. Vì<br /> vậy, có thể nói rằng, hiện nay nhu cầu an toàn<br /> trở thành bức thiết đối với các cá nhân trong<br /> xã hội nói chung, các cá nhân tham gia vào<br /> môi trường giáo dục nói riêng và đòi hỏi phải<br /> xây dựng môi trường trường học an toàn về<br /> tâm lý.<br /> MỘT SỐ Ý KIẾN ĐỀ XUẤT<br /> Để xây dựng môi trường trường học an toàn<br /> về tâm lý cần sự phối hợp hành động của các<br /> chủ thể sau:<br /> - Về phía nhà trường:<br /> + Xây dựng kỷ luật trường học nghiêm khắc,<br /> tăng cường công tác quản lý an toàn trường học<br /> + Phối hợp với cha mẹ học sinh và các tổ<br /> chức đoàn thể liên quan xoá bỏ tình trạng bạo<br /> lực học đường trong trường học.<br /> 47<br /> <br /> Phí Thị Hiếu<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> + Xây dựng bầu không khí tâm lý thân thiện<br /> trong tập thể cán bộ giáo viên và học sinh.<br /> + Hướng dẫn học sinh cách rèn luyện sức<br /> khoẻ tâm lý thông qua hoạt động giáo dục kỹ<br /> năng sống, đặc biệt là kỹ năng quản lý cảm<br /> xúc và giải quyết mâu thuẫn, xung đột; bằng<br /> những hoạt động thể dục thể thao lành mạnh<br /> và những suy nghĩ tích cực, tinh thần lạc quan<br /> về thế giới…<br /> + Xây dựng phòng tham vấn tâm lý học<br /> đường nhằm phát hiện và giải quyết kịp thời<br /> những vướng mắc tâm lý ở học sinh.<br /> - Về phía phụ huynh học sinh:<br /> + Tránh sử dụng bạo lực trong việc giáo dục<br /> con cái vì điều đó làm ảnh hưởng tới hành vi<br /> của đứa trẻ khi giải quyết mâu thuẫn với<br /> người khác.<br /> + Xây dựng không khí gia đình hạnh phúc,<br /> tạo cho trẻ cảm giác an toàn về tâm lý.<br /> + Mẫu mực trong hành vi và lối sống, là tấm<br /> gương đạo đức để con cái noi theo.<br /> + Phối hợp chặt chẽ với nhà trường trong việc<br /> giáo dục con em.<br /> - Các ban ngành, chức năng cần: Cải tạo<br /> môi trường xã hội để hạn chế tối đa việc giải<br /> quyết mâu thuẫn giữa các cá nhân bằng bạo<br /> lực thể chất, tinh thần; có biện pháp cụ thể,<br /> kiên quyết để ngăn chặn những ảnh hưởng<br /> xấu của phim ảnh, sách báo, trò chơi có nội<br /> dung bạo lực, đồi truỵ… tới hành vi của trẻ.<br /> - Bản thân học sinh cần: Có ý thức trong<br /> việc tu dưỡng đạo đức, rèn luyện sức khỏe thể<br /> <br /> 125(11): 45 - 48<br /> <br /> chất, tinh thần, nâng cao nhận thức cho bản<br /> thân về hậu quả của hành vi bạo lực học<br /> đường; tích cực, tự giác trong việc xây dựng<br /> bầu không khí tâm lý đầm ấm trong tập thể,<br /> tự rèn luyện các kỹ năng sống để có đời sống<br /> tinh thần thoải mái và xây dựng mối quan hệ<br /> tốt đẹp với người khác…<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Phạm Hồng Quang (2006), Môi trường giáo<br /> dục, Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br /> 2. Баева И.А (2002), Психологическая<br /> безопасность в образовании. СПб.<br /> 3. Баева И.А., Волкова И.А., Лактионова Е.Б<br /> (2009). Психологическая безопасность<br /> образовательной среды: Учеб. пособие / Под<br /> ред. И.А. Баевой. М.<br /> 4.<br /> Баева И.А. и др (2007), Психология<br /> безопасности как теоретическая основа<br /> гуманитарных технологий в социальном<br /> взаимодействии / Под ред. И.А.Баевой. СПб.<br /> 5.<br /> Грачев<br /> Г.В.<br /> Информационнопсихологическая<br /> безопасность<br /> личности:<br /> состояние и возможности психологической<br /> защиты. М.: Изд-во РАГС, 1998 - 125 с.<br /> 6. Кабаченко Т. С. Психология управления: Уч.<br /> пос. М.: 2000<br /> 7. Маслоу А. Мотивация и личность. СанктПетербург, 2001. – 478 с.<br /> 8. http://htu.edu.vn/bo-mon-tam-ly-giao-duc/486bạo-lực-học-đường-và-những-hậu-quả<br /> 9. http://dantri.com.vn/giao-duc-khuyen-hoc/baoluc-hoc-duong-do-cha-me-it-quan-tam-toi-con748163.htm<br /> 10.http://www.thanhnien.com.vn/pages/20130430/<br /> bao-luc-hoc-duong-thuong-xay-ra-o-bac-thcs.aspx<br /> <br /> SUMMARY<br /> THE CONSTRUCTION OF THE PSYCHOLOGICAL SAFETY SCHOOL<br /> ENVIRONMENT<br /> Phi Thi Hieu *<br /> College of Education - TNU<br /> <br /> The author considers the conceptions and the problems: Education environmental, psychological<br /> safety, the characteristics of the psychological safety school environment, school violence and its<br /> aftermath, the state of school violence in Vietnam today. Since then, the author proposes measures<br /> and specifies the role of each subject in the construction of the psychological safety school<br /> environment.<br /> Key words: Education environmental, psychological safety, school violence, school, develop<br /> Ngày nhận bài:17/02/2014; ngày phản biện:24/02/2014; ngày duyệt đăng: 26/9/2014<br /> Phản biện khoa học: TS. Phùng Thị Hằng – Trường Đại học Sư phạm – ĐH Thái Nguyên<br /> *<br /> <br /> Tel: 01656634388; Email: hieusptn@gmail.com<br /> <br /> 48<br /> <br />