Một số biện pháp phát triển ngôn ngữ - giao tiếp cho trẻ rối loạn phổ tự kỉ

VJE<br /> <br /> Tạp chí Giáo dục, Số 423 (Kì 1 - 2/2018), tr 16-18<br /> <br /> MỘT SỐ BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NGÔN NGỮ - GIAO TIẾP<br /> CHO TRẺ RỐI LOẠN PHỔ TỰ KỈ<br /> Đàm Thị Kim Thu - Trường Đại học Sư phạm, Đại học Thái Nguyên<br /> Ngày nhận bài: 23/07/2017; ngày sửa chữa: 27/07/2017; ngày duyệt đăng: 04/08/2017.<br /> Abstract: Children with Autism Spectrum Disorders have a lot of difficulties in their life and<br /> learning because they are defective in behavior, language, communication and social interaction.<br /> This article proposes some measures to develop language and communication for children with<br /> autism spectrum disorders. These are bases to help the child can improve their language and be<br /> confident in communication, in learning and integration into the community.<br /> Keywords: Children with Autism Spectrum Disorders, develop, language, communication.<br /> Nhưng để việc GT có hiệu quả hơn và truyền tải được<br /> những thông tin mà bạn muốn nói một cách rõ ràng và<br /> chiếm được cảm tình của người khác là điều mà ai cũng<br /> cần học hỏi.<br /> Đối với mỗi người, GT là một kĩ năng quan trọng có<br /> thể ảnh hưởng tích cực đến các mối quan hệ của người đó.<br /> GT là sự chia sẻ ý nghĩ, tình cảm thông tin với một hoặc<br /> nhiều người. Trong GT, chúng ta thường sử dụng lời nói<br /> để biểu đạt ý nghĩ của mình và để trao đổi thông tin với<br /> người khác. Nhưng GT không chỉ đơn giản là nói chuyện<br /> với ai đó mà trong đó còn bao hàm rất nhiều các vấn đề<br /> khác như: Bạn nói như thế nào? Bạn hiểu đối tượng GT<br /> với mình như thế nào? Làm thế nào để hai bên có thể hiểu<br /> rõ về các thông tin cùng trao đổi? Bạn làm thế nào để lần<br /> GT đó đạt được kết quả như bạn mong đợi?...<br /> 2.2. Đặc điểm phát triển ngôn ngữ - giao tiếp của<br /> trẻ rối loạn phổ tự kỉ<br /> 2.2.1. Đặc điểm ngôn ngữ:<br /> - Ngôn ngữ tiếp nhận<br /> Mức độ phát triển ngôn ngữ hiểu ở trẻ em TK cũng<br /> rất đa dạng. Một số trẻ hiểu ngôn ngữ không lời và gặp<br /> khó khăn trong việc hiểu ngôn ngữ nói. Phần lớn có thể<br /> hiểu những hướng dẫn đơn giản, hiểu được tên gọi của<br /> những vật đơn giản, gần gũi, như “đưa cho mẹ cái cốc”...<br /> Quá trình xử lí thông tin thường chậm chạp, khó khăn<br /> khi ai đó nói quá nhanh. Vốn từ nghèo nàn, cấu trúc ngữ<br /> pháp thường bị sai là một trong những nguyên nhân dẫn<br /> đến việc gặp khó khăn trong việc hiểu những câu nói<br /> phức tạp, chứa đựng nhiều thông tin. Trẻ sẽ dễ hiểu hơn<br /> nếu những gì được nói có kèm hình ảnh minh họa.<br /> - Ngôn ngữ diễn đạt<br /> Sự khiếm khuyết trong việc sử dụng ngôn ngữ thì rất<br /> phổ biến và được coi là đặc điểm nhận dạng của những<br /> trẻ mắc rối loạn TK. Cứ 4-5 trẻ thì có một trẻ không bao<br /> giờ nói. Một số trẻ chỉ có thể bắt chước tiếng kêu của con<br /> vật, phát ra những âm thanh vô nghĩa...<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Trẻ rối loạn phổ tự kỉ (RLPTK) có những khó khăn<br /> đặc trưng về hành vi và ngôn ngữ, giao tiếp (GT); vì vậy,<br /> ở những trẻ này, khả năng đưa ra các thông tin rõ ràng để<br /> người khác có thể hiểu được là rất hạn chế. Hiện nay, tỉ<br /> lệ trẻ RLPTK có sự gia tăng nhanh chóng, điều đó là một<br /> thách thức không nhỏ đối với giáo dục nói riêng và toàn<br /> xã hội nói chung. Việc đưa ra các biện pháp giúp trẻ<br /> RLPTK phát triển về ngôn ngữ, GT sẽ giúp trẻ cải thiện<br /> các mối quan hệ, giúp trẻ có thể tham gia vào quá trình<br /> giáo dục một cách dễ dàng hơn; đồng thời, làm giảm bớt<br /> các vấn đề mà trẻ có thể phải đối mặt - là một vấn đề cần<br /> được quan tâm từ nhiều phía.<br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> 2.1. Một số vấn đề chung về rối loạn phổ tự kỉ, ngôn<br /> ngữ, giao tiếp<br /> 2.1.1. Trẻ rối loạn phổ tự kỉ<br /> Hiện nay, có nhiều khái niệm khác nhau về tự kỉ<br /> (TK). Về cơ bản, có thể thống nhất các nội dung cốt lõi<br /> của khái niệm TK như sau: TK là một dạng khuyết tật<br /> phát triển, được đặc trưng bởi ba khiếm khuyết chính về<br /> GT, tương tác xã hội và có hành vi, sở thích, hoạt động<br /> mang tính hạn hẹp, rập khuôn.<br /> RLPTK bao gồm các rối loạn có chung đặc điểm như<br /> trên, song khác nhau về phạm vi, mức độ nặng, khởi phát<br /> và tiến triển của triệu chứng theo thời gian. Theo phiên<br /> bản DSM-V, RLPTK được sử dụng thay cho tên gọi “rối<br /> loạn phát triển diện rộng”, và không còn xu hướng phân<br /> chia các dạng “TK” mà thay vào đó là một tên gọi chung<br /> và tiêu chí chẩn đoán chung cho “RLPTK”.<br /> 2.1.2. Ngôn ngữ, giao tiếp<br /> Ngôn ngữ là phương tiện để biểu đạt ý nghĩ của mỗi<br /> người. Khi bạn muốn nói chuyện hoặc trao đổi thông tin<br /> với một ai đó thì bạn phải sử dụng ngôn ngữ để truyền<br /> tải những thông điệp mà bạn muốn bày tỏ. Ngôn ngữ là<br /> một công cụ GT mà chúng ta luôn sử dụng hàng ngày.<br /> <br /> 16<br /> <br /> VJE<br /> <br /> Tạp chí Giáo dục, Số 423 (Kì 1 - 2/2018), tr 16-18<br /> <br /> Một trong những khó khăn về ngôn ngữ của trẻ chính<br /> là việc phát triển ngôn ngữ của chúng chậm hơn bình<br /> thường. Chúng thường bắt đầu bằng việc lặp lại những<br /> từ người khác nói, đặc biệt là một vài từ ở cuối câu, thậm<br /> chí chúng còn bắt chước cả giọng điệu của người nói.<br /> Việc lặp lại những ngôn ngữ này có thể có một số ý nghĩa<br /> với trẻ. Những điều mà chúng lặp lại có thể phù hợp với<br /> một vài tình huống nhất định nhưng trong nhiều trường<br /> hợp chúng sử dụng không phù hợp.<br /> Một số trẻ không bao giờ vượt qua được giai đoạn<br /> nhại lời, một số khác chúng cũng chuyển sang giai đoạn<br /> tiếp theo - bắt đầu nói một số từ và cụm từ mà nó nghĩ ra.<br /> Giai đoạn tiếp theo, chúng cũng có thể nói câu ngắn<br /> nhưng thường xuyên bị sai mà điển hình đó là việc sử<br /> dụng từ ngược nghĩa. Một số trẻ có hiện tượng sử dụng<br /> ngôn ngữ một cách máy móc, kì quặc, quá văn phạm, cầu<br /> kì. Trong một số trường hợp, sự phát triển ngôn ngữ có<br /> thể bị thoái lui, ban đầu có thể nói nhưng sau đó giảm<br /> dần và có thể mất hẳn. Một số trường hợp khác, đột nhiên<br /> đứa trẻ chưa từng nói gì lại nói một từ hoặc một cụm từ,<br /> thậm chí một câu hết sức rõ ràng, nhưng sau đó không<br /> bao giờ lặp lại nữa.<br /> 2.2.2. Đặc điểm về giao tiếp<br /> Khó khăn về GT là một trong những khiếm khuyết<br /> điển hình nhất thường gặp phải ở những trẻ và cả người<br /> lớn mắc rối loạn TK, ngay cả những người có trí tuệ và<br /> ngôn ngữ phát triển tốt. Trẻ thường ít có và không duy trì<br /> được động lực GT. Trẻ mắc rối loạn TK thường ít hoặc<br /> gần như không có nhu cầu GT với người khác một cách<br /> thường xuyên. Khi trẻ muốn GT, chúng lại gặp hàng loạt<br /> những vấn đề về kĩ năng GT. Khó khăn trong việc hiểu<br /> và sử dụng công cụ GT, cả công cụ GT có lời và công cụ<br /> GT không lời (cử chỉ, nét mặt, ngôn ngữ cơ thể...).<br /> Khó khăn trong việc hiểu mục đích của GT cũng như<br /> những nguyên tắc trong GT (luân phiên, “ngôn ngữ<br /> thầm”...). Trẻ thường GT với người khác một cách “kì<br /> cục” vì chúng không hiểu được những nguyên tắc tương<br /> tác xã hội thường được dùng trong khi GT với người<br /> khác. GT là một vấn đề lớn ở phần lớn trẻ em và những<br /> người lớn có rối loạn TK.<br /> 2.3. Một số biện pháp phát triển ngôn ngữ - giao tiếp<br /> cho trẻ rối loạn phổ tự kỉ<br /> 2.3.1. Tạo môi trường giao tiếp cho trẻ<br /> GT phải diễn ra trong một môi trường xã hội của trẻ<br /> RLPTK. Trên cơ sở đó, trẻ sẽ được tham gia vào các trải<br /> nghiệm lặp đi lặp lại, nhờ đó GT sẽ trở nên có ý nghĩa<br /> với trẻ. Điều quan trọng là trẻ cần học GT để thể hiện<br /> những mong muốn, nhu cầu, tình cảm một cách trực tiếp<br /> phù hợp trong chính môi trường sống của mình. Để làm<br /> được điều đó, cần chú ý:<br /> <br /> - Dành thời gian để quan sát trẻ: để xác định cái trẻ<br /> đang nhìn và cái trẻ thích. Với cách này, chúng ta sẽ biết<br /> được ai hay hoạt động nào hay vật gì thu hút sự chú ý của<br /> trẻ. Đó có thể là điều kiện để người GT với trẻ tận dụng<br /> để thu hút trẻ khi GT.<br /> - Hạn chế sự xao nhãng: nếu kĩ năng của trẻ chưa tiến<br /> bộ, cố gắng dành thời gian chơi hàng ngày với trẻ trong<br /> môi trường khó bị xao nhãng.<br /> Trẻ RLPTK thường gặp khó khăn trong việc nhận<br /> thức và tư duy rập khuôn, định hình nên để trẻ hiểu một<br /> địa điểm nhất định được sử dụng để làm gì và loại hành<br /> vi nào cần phải có ở địa điểm đó. Người lớn nên chủ động<br /> hành vi GT mà chúng ta mong muốn trẻ có được để trẻ<br /> quan sát và bắt chước. Hoạt động GT diễn ra ở mọi lúc<br /> mọi nơi, do đó chúng ta có thể tận dụng các tình huống<br /> GT tự nhiên với trẻ để phát triển kĩ năng GT.<br /> 2.3.2. Định hướng cho trẻ khi giao tiếp<br /> Giúp trẻ nhận ra mình đang nói chuyện ở đâu? Khi<br /> nào? Trong bao lâu? Với ai? Với nội dung gì? Kết cấu rõ<br /> ràng và có tính dự đoán được về môi trường xung quanh<br /> sẽ mang lại cảm giác an toàn cho trẻ.<br /> Trong khi định hướng GT cho trẻ, người GT với trẻ<br /> sẽ thu hút được sự chú ý của trẻ. Từ đó, trẻ sẽ tập trung<br /> chú ý tốt hơn vào hoạt động GT. Trẻ có cơ hội hiểu vai<br /> trò của mình trong hoạt động GT là gì? Nhờ thế sẽ có cơ<br /> hội bắt chước các hoạt động GT của người khác, đáp ứng<br /> lại người khác, sự tương tác xã hội phù hợp với người<br /> khác.<br /> 2.3.3. Sử dụng công cụ giao tiếp đa dạng, phù hợp với trẻ<br /> Trẻ RLPTK ở nhiều mức độ khác nhau như: rất nặng,<br /> nặng, trung bình, nhẹ. Với những mức độ GT khác nhau:<br /> mức độ GT phi biểu tượng, phi ngôn ngữ; mức độ GT<br /> tiền biểu tượng, tiền ngôn ngữ; mức độ GT biểu tượng<br /> và ngôn ngữ. Trẻ RLPTK hạn chế nhiều về phát triển trí<br /> tuệ, nhận thức, trí nhớ, tư duy. Trẻ cũng có hạn chế về<br /> khả năng quan sát, vận động... gây nhiều khó khăn trong<br /> việc sử dụng ngôn ngữ nói cũng như trong việc thể hiện<br /> được mình. Tùy vào khả năng và nhu cầu của từng trẻ<br /> mà chúng ta lựa chọn những công cụ GT khác nhau<br /> nhưng phải đảm bảo các nguyên tắc tương tác, thể hiện,<br /> và thực tế.<br /> - Bắt chước: Đối với trẻ TK, việc dạy kĩ năng bắt<br /> chước là rất quan trọng. Trẻ có kĩ năng bắt chước nghĩa<br /> là trẻ có khả năng diễn đạt hành động của người khác và<br /> từ đó biết cách để bắt chước người khác. Để học bắt<br /> chước, trẻ phải có khả năng thực hiện ít nhất ba việc: chơi<br /> theo lượt, tham gia vào các hoạt động chơi, và lặp lại các<br /> đặc tính nổi bật của hoạt động chơi đó. Trẻ TK học<br /> hiểu/nhận thức và học kĩ năng tiền GT khác hẳn trẻ phát<br /> triển bình thường và điều quan trọng đối với trẻ TK là<br /> <br /> 17<br /> <br /> VJE<br /> <br /> Tạp chí Giáo dục, Số 423 (Kì 1 - 2/2018), tr 16-18<br /> <br /> học các kĩ năng nhận thức này, nó sẽ không yêu cầu rằng<br /> trẻ phải sử dụng một cách thành thạo các kĩ năng đó trước<br /> khi bắt đầu dạy các cách GT dùng biểu tượng. Việc dạy<br /> kĩ năng tiền GT có thể được dạy đồng thời với việc dạy<br /> chiến lược GT biểu tượng như PECS, ngôn ngữ kí hiệu<br /> và lời nói, một cách tương ứng.<br /> - Tiến hành GT trong tình huống cụ thể: Khi trẻ đã<br /> quen với một số công cụ GT và có thể sử dụng GT hoặc<br /> có thể bắt chước khi được kích thích, ta có thể chủ động<br /> tiến tới GT với trẻ bằng những công cụ GT trong những<br /> tình huống cụ thể. Điều này sẽ cho trẻ cơ hội hiểu được<br /> ý nghĩa của từng hành động trong hoạt động GT. Trẻ sẽ<br /> học được cách sử dụng các phương tiện GT này thông<br /> qua việc bắt chước, lặp lại trong các tình huống tương tự.<br /> Dần dần, trẻ hiểu và biết cách sử dụng GT trong các tình<br /> huống xã hội một cách phù hợp. Ví dụ: cung cấp cho trẻ<br /> một bảng tranh thể hiện các bước để thực hiện kĩ năng<br /> đánh răng và hướng dẫn trẻ cụ thể.<br /> - Tiếp cận cá nhân: Với biện pháp tiếp cận cá nhân,<br /> người lớn sẽ định hướng GT cho trẻ một cách rõ ràng<br /> hơn. Nhờ đó, trẻ có cơ hội tập trung chú ý, có cơ hội lặp<br /> lại hoạt động mẫu (bắt chước người khác). Trẻ cũng có<br /> cơ hội học cách phản hồi của người khác, trẻ cũng dần<br /> hiểu và thực hiện sự lần lượt trong GT để đáp ứng lại<br /> người khác.<br /> 2.3.4. Tổ chức các hoạt động trò chơi nhằm phát triển<br /> các kĩ năng bắt chước và luân phiên cho trẻ<br /> Chơi là cách để trẻ khám phá thế giới. Đó cũng là<br /> hoạt động mà trẻ có thể chia sẻ với mọi người. Bằng cách<br /> cùng nhau thực hiện các hoạt động trong đó có kích thích<br /> khả năng tập trung chú ý, trẻ sẽ học được các kĩ năng GT<br /> bao gồm: GT không lời, luân phiên, bắt chước.<br /> Điều quan trọng là trẻ phải được chơi theo nhiều cách<br /> và có người khác cùng tham gia. Giáo viên, cha mẹ hay<br /> người hướng dẫn trẻ cần có những biện pháp lôi cuốn trẻ<br /> vào hoạt động chơi, các trò chơi có luật lệ với người, vật,<br /> hành động,... Trẻ phải được tự do khám phá, tìm các kĩ<br /> năng mới và ôn lại các kĩ năng cũ trong quá trình chơi.<br /> Trẻ học cách chơi tốt hơn nếu có người khác cùng chơi<br /> và nhờ đó trẻ có thể học được các kĩ năng bắt chước, luân<br /> phiên, lần lượt để GT.<br /> 3. Kết luận<br /> Để trẻ RLPTK có thể phát triển tốt về ngôn ngữ - GT<br /> rất cần các biện pháp tác động phù hợp từ giáo viên, bên<br /> cạnh đó cần có sự phối hợp thống nhất giữa nhà trường gia đình - xã hội. Mặc dù trẻ RLPTK có những khiếm<br /> khuyết làm cản trở tới sự hình thành, phát triển nhân cách<br /> của trẻ nhưng chúng ta phải luôn tin tưởng vào sự tiến bộ<br /> của trẻ nếu trẻ được quan tâm, can thiệp sớm. Đó là cơ<br /> <br /> sở để giúp trẻ có thể tiến bộ, tự tin hơn trong GT, trong<br /> học tập và hòa nhập cộng đồng.<br /> Tài liệu tham khảo<br /> [1] Nguyễn Xuân Hải (2009). Giáo dục học trẻ khuyết<br /> tật. NXB Giáo dục.<br /> [2] Vũ Thị Bích Hạnh (2007). Tự kỉ - phát hiện sớm và<br /> can thiệp sớm. NXB Y học.<br /> [3] Trung tâm Nghiên cứu giáo dục và chăm sóc trẻ em<br /> (2011). Hỗ trợ kiến thức về chăm sóc và giáo dục trẻ<br /> mắc hội chứng tự kỉ. NXB Đại học Sư phạm.<br /> [4] Nguyễn Thị Hoàng Yến (2013). Tự kỉ - những vấn<br /> đề lí luận và thực tiễn. NXB Đại học Sư phạm.<br /> [5] Hội Tâm thần học Hoa Kì (2013). Cẩm nang Chẩn<br /> đoán và Thống kê rối loạn tâm thần (DSM-5).<br /> MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO...<br /> (Tiếp theo trang 10)<br /> đơn vị trong thực hiện nhiệm vụ chính trị của mình. Qua<br /> đó, góp phần giữ nghiêm nguyên tắc lãnh đạo của Đảng,<br /> xây dựng các tổ chức đảng ở Đảng bộ Nhà trường trong<br /> sạch, vững mạnh, hoàn thành tốt nhiệm vụ được giao.<br /> 3. Kết luận<br /> Các biện pháp cần phải thực hiện đồng bộ, toàn diện<br /> ở các bộ phận, đơn vị trong Trường Sĩ quan Chính trị để<br /> phát huy được hiệu quả. Từ đó, các biện pháp trên sẽ góp<br /> phần khắc phục những hạn chế hiện tại, góp phần nâng<br /> cao chất lượng thực hiện nguyên tắc tập thể lãnh đạo, cá<br /> nhân phụ trách của các tổ chức đảng trong Đảng bộ<br /> Trường Sĩ quan Chính trị hiện nay.<br /> Tài liệu tham khảo<br /> [1] Đảng bộ Trường Sĩ quan Chính trị (2015). Văn kiện<br /> Đại hội đại biểu Đảng bộ Trường Sĩ quan Chính trị<br /> lần thứ IX.<br /> [2] Đảng Cộng sản Việt Nam (2016). Điều lệ Đảng<br /> Cộng sản Việt Nam (khóa XII). NXB Chính trị Quốc<br /> gia - Sự thật.<br /> [3] Đảng ủy Trường Sĩ quan Chính trị (2016). Nghị<br /> quyết số 94-NQ/ĐU ngày 30/3/2016 về xây dựng đội<br /> ngũ cán bộ giai đoạn 2016-2020.<br /> [4] Đảng ủy Trường Sĩ quan Chính trị (2016). Nghị<br /> quyết số 130- NQ/ĐU ngày 22/8/2016 lãnh đạo thực<br /> hiện nhiệm vụ năm học 2016-2017.<br /> [5] Đảng Cộng sản Việt Nam (2011). Văn kiện Đại hội<br /> đại biểu toàn quốc lần thứ XI. NXB Chính trị Quốc<br /> gia - Sự thật.<br /> <br /> 18<br /> <br />