Một số tác động xã hội của nghề nuôi tôm ở vùng đầm phá Tam Giang - Cầu Hai, Thừa Thiên Huế

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 13, 2002<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> MỘT SỐ TÁC ĐỘNG XàHỘI CỦA NGHỀ NUÔI TÔM <br /> Ở VÙNG ĐẦM PHÁ TAM GIANG ­ CẦU HAI, THỪA THIÊN HUẾ<br /> Lê Sỹ Hùng<br /> Khoa Kinh tế, Đại học Huế<br /> <br /> <br /> Vùng đầm phá Tam Giang ­ Cầu Hai với diện tích mặt nước gần 22.000 ha và  <br /> có dạng như  một đoạn sông lớn chạy dọc theo bờ  biển với chiều dài 68 km. Vùng  <br /> đầm phá nước lợ này là một hệ sinh thái độc đáo về  giá trị  cảnh quan và tài nguyên <br /> sinh học. Bên cạnh đó, đây còn là vùng thủy vực ven biển tương đối kín và an toàn. <br /> Chính vì vậy, một cộng đồng cư dân của 36 xã đã sinh cơ lập nghiệp, phát triển cuộc  <br /> sống bằng nguồn lợi sinh học và sản phẩm nông nghiệp trên vùng đất cát ven phá. <br /> Song do áp lực gia tăng dân số  và sự  suy giảm nguồn lợi sinh học, nên nuôi trồng <br /> thủy sản nói chung, nuôi tôm nói riêng đang được Chính quyền địa phương và người <br /> dân ở đây quan tâm.<br /> Trong những năm gần đây, nghề nuôi tôm ở vùng đầm phá Tam Giang ­ Cầu  <br /> Hai, tỉnh Thừa Thiên ­ Huế  đã gặt hái được nhiều thành quả  về  kinh tế  đáng khích  <br /> lệ. Kết quả này có tác động thúc đẩy các quá trình xã hội phát triển theo. Tuy nhiên,  <br /> nó cũng tạo ra một số mâu thuẫn về mặt xã hội. Đây là kết quả tất yếu của quá trình  <br /> phát triển tự phát. Bài viết này chúng tôi sẽ trình bày một số tác động xã hội do nghề <br /> nuôi tôm mang lại, đồng thời đưa ra một số quan điểm tổng quát cho sự phát triển. <br /> 1. Tác động xã hội của nghề nuôi tôm<br /> 1.1. Sự đa dạng ngành nghề<br /> Lao động vùng đầm phá chủ yếu là nông nghiệp (trên 50%), tiếp đến là thủy  <br /> sản (khoảng 39%), số còn lại là nghành nghề, dịch vụ hoặc đi làm thuê.<br /> Từ khi có phong trào nuôi tôm ở vùng đầm phá, cơ cấu ngành nghề đã thực sự <br /> thay đổi không chỉ  đơn thuần là khái niệm kiểu hộ, mà còn thay đổi cả  tính chất <br /> nghề  theo hướng đa dạng hóa, mà chúng ta khó có thể  phân biệt một cách rạch ròi.  <br /> Trong hai loại cộng đồng phổ biến là nông nghiệp và ngư nghiệp thì cộng đồng nông  <br /> nghiệp được cấp quyền sử  dụng ruộng đất, cộng đồng ngư  nghiệp kể  cả  những <br /> người định cư  và dân thủy cư, chỉ  có quyền giới hạn đối với mặt nước chung. Tuy  <br /> nhiên, nghành nghề  của họ  rất đa dạng. Một số  nông dân khai thác hoặc nuôi trồng <br /> thủy sản thông qua việc mua sắm ngư cụ hoặc quyền sử dụng ngư trường. Một số <br /> ngư dân phát triển trồng trọt và chăn nuôi gia súc thông qua việc đấu thầu quyền sử <br /> dụng đất.<br /> <br /> 69<br />  Hiện nay, vùng đầm phá đã xuất hiện một số ngư dân làm công tác thu gom <br /> sản phẩm thủy sản. Những hộ  này, được cư  dân nơi đây gọi là "Chủ  nậu". Họ <br /> thường là các hộ  kiêm nghiệp vừa nuôi tôm vừa kinh doanh dịch vụ. Chúng tôi cho  <br /> rằng đây là loại hình kinh doanh theo dạng "Doanh nghiệp tư  nhân"  ở  nông thôn. <br /> Những hộ này có vai trò kinh tế rất quan trọng ở địa phương, chính họ là người đứng <br /> ra giải quyết vấn đề đầu vào  và đầu ra của quá trình sản xuất. Họ là chủ thể đứng  <br /> ra giải quyết vấn đề cung cầu của cộng đồng, họ chi phối thị trường không chỉ ở giá <br /> cả  sản phẩm thủy sản, mà còn giá cả  của các mặt hàng thiết yếu trong đời sống  <br /> hàng ngày của ngư dân. Phương thức kinh doanh của họ là cho ngư  dân vay vốn và  <br /> thu lãi hàng tháng, thông thường lãi suất tiền vay cao gấp 2 đến 2,5 lần lãi suất ngân  <br /> hàng. Hoặc họ  trực tiếp đầu tư  một phần vốn cho ngư  dân nuôi tôm, đến khi thu <br /> hoạch ngư  dân phải bán sản phẩm cho họ  với giá thấp hơn giá thị  trường. Theo <br /> chúng tôi, đây là thành phần quan trọng, họ  có khả  năng tài chính để  kiểm soát quá <br /> trình sản xuất và đời sống xã hôi của cộng đồng ngư dân, khi mà chính quyền và các  <br /> thiết chế xã hội khác chưa phát huy được vai trò của mình.<br /> Từ  khi có phong trào nuôi tôm,  ở vùng đầm phá đã xuất hiện một nghề mới,  <br /> mà người dân ở đây thường gọi là "nghề  thợ đụng". Họ là những người đi làm thuê  <br /> cho các hộ nuôi tôm. Công việc mà họ thường làm là đào ao, đắp đê ao, làm nhà chồ, <br /> thu hoạch sản phẩm trong các ao nuôi... Và nói chung  ai thuê gì làm nấy. Như  vậy,  <br /> nếu xét trên góc độ tiền công ­ lao động, việc làm ­ thu nhập ta thấy, ở đây đã manh  <br /> nha xuất hiện thị  trường lao động. Người lao động có khả  năng  thay đổi việc làm  <br /> rất cao, có khả năng cơ động nhanh từ nghề này sang nghề khác, từ  địa phương này  <br /> sang địa phương khác để giải quyết nhu cầu của công việc. Đây chính là qui luật của <br /> nền kinh tế thị trường, do quan hệ cung ­ cầu về lao động chi phối.<br /> 1.2 Tạo việc làm tăng thu nhập cho người lao động<br /> Phát triển nuôi tôm, với sự đa dạng hóa các hình thức nuôi đã tạo công ăn việc  <br /> làm cho người lao động, góp phần giải quyết việc làm, tăng thu nhập cho các ngư hộ <br /> và đóng góp quan trọng vào kim nghạch xuất khẩu của Tỉnh. Trước đây, ngư  dân <br /> hoàn toàn dựa vào nghề khai thác tự nhiên, khai thác nguồn lợi của vùng Đầm phá để <br /> kiếm sống, vì thế cơ cấu ngành nghề rất đơn giản. Nhưng từ khi phong trào nuôi tôm <br /> phát triển thì cơ cấu ngành nghề đã có sự biến đổi mạnh mẽ. Quả thật, khi tiếp xúc <br /> với cộng đồng ngư  dân, chúng tôi nhận thấy không chỉ   ở  ngoài đầm phá  người lao  <br /> động mới làm nhiều công việc, mà ngay người  ở  nhà cũng không kém phần vất vã, <br /> họ bị cuốn hút vào nhiều công việc mang tính chất dịch vụ hay chuẩn bị cho quá trình <br /> sản xuất.<br /> Khi ngư dân đã đạt được hiệu quả  cao trong sản xuất và xây dựng được mô <br /> hình nuôi thích hợp thì phong trào nuôi tôm phát triển mạnh, đời sống của họ  được  <br /> cải thiện, một số hộ đã xây dựng được cả cơ ngơi đồ sộ từ lợi tức của nuôi tôm.<br /> Một khía cạnh đáng chú ý của vấn đề  lao động ­ việc làm ở  đây là tính chất  <br /> thời vụ  của công việc. Nếu vào mùa nắng trong thời vụ  nuôi trồng hoặc đánh bắt, <br /> người dân ở đây làm không hết việc, nhưng nếu vào mùa mưa (tháng 11 đến tháng 2  <br /> năm sau) thì người dân bị rơi vào tình trạng thiếu việc làm. Điều này cũng đặc biệt <br /> nghiêm trọng đối với nhóm người sinh sống bằng "nghề thợ đụng". Làm thế nào để <br /> 70<br /> tạo việc làm ổn định, giải quyết vấn đề thừa lao động ­ thiếu việc làm, góp phần ổn  <br /> định cuộc sống, giúp cho người lao động có thu nhập thấp thoát khỏi tình trạng thiếu <br /> đói, đang là vấn đề nan giải là nỗi băn khoăn, không chỉ của bản thân người dân mà  <br /> còn là của các cấp chính quyền địa phương và của cả xã hội.<br /> 1.3 Cải thiện đời sống văn hóa tinh thần<br /> Quá trình chuyển sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo  <br /> cơ  chế  thị  trường và đồng thời với nó là sự  nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa <br /> nông nghiệp, nông thôn đã làm biến đổi nhanh chóng cơ cấu kinh tế của địa phương.  <br /> Sự thay đổi về cơ cấu kinh tế tất yếu sẽ kéo theo sự thay đổi về cơ cấu ngành nghề <br /> ­ lao động và việc làm. Nhưng điều quan tâm  ở  đây là ngành nuôi tôm phát triển đã  <br /> làm thay đổi có tính tích cực về nhận thức, quan niệm của người dân trong vùng đầm  <br /> phá. Nó đã phá vỡ tư duy kiểu cũ, phá vỡ tập quán sản xuất lạc hậu, lệ thuộc vào tự <br /> nhiên và nguồn lợi sinh học từ đầm phá của cư  dân. Không những thế, sự  biến đổi  <br /> cơ  cấu kinh tế, ngành nghề, lao động và việc làm do quá trình phát triển nuôi tôm <br /> mang lại, đã tạo ra sự thay đổi cơ  bản về  lối sống, về các mối quan hệ xã hội của  <br /> mỗi thành viên, mỗi gia đình và toàn bộ cộng đồng ngư dân vùng đầm phá.<br /> Có thể nói rằng, khi phong trào nuôi tôm phát triển, đời sống kinh tế của một  <br /> bộ phận lớn ngư dân được tăng lên, người dân có xu hướng trở về với cội nguồn, từ <br /> đó đã tạo ra diện mạo mới về đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng.<br /> Chúng ta biết rằng, cư dân đầm phá Tam Giang ­ Cầu Hai được hình thành từ <br /> lâu trong lịch sử  và đã diễn ra quá trình hội nhập xã hội đặc thù. Chính vì vậy đời  <br /> sống văn hóa tinh thần  ở  đây cả  về  vật chất lẫn phi vật chất rất phong phú và đa <br /> dạng. Những năm trước đây, khi mà chưa thoát khỏi những khó khăn chung về  đời <br /> sống vật chất , thì những hoạt động văn hóa như: sự quan tâm đến đình chùa, miếu  <br /> mạo, lăng mộ tổ tiên, hay các lễ hội dân gian truyền thống... rất trầm lắng và rất hạn  <br /> hữu, nếu không muốn nói là bị mai một theo thời gian. Song những năm gần đây, hòa  <br /> vào xu thế chung của công cuộc đổi mới, các hoạt động văn hóa xã hội đã trở  thành  <br /> phong trào là động lực thúc đẩy phát triển kinh tế và có khả năng chi phối hành vi lựa <br /> chọn của con người.<br /> 1.4 Phát triển nuôi tôm ảnh hưởng đến hoạt động khai thác thủy sản<br /> Từ lâu đời, cuộc sống của cộng đồng cư dân vùng đầm phá Tam Giang ­ Cầu <br /> Hai đã gắn liền với nguồn lợi tự nhiên trong lòng phá. Tuy nhiên, sự phát triển có tính  <br /> chất tự  phát về diện tích và số  hộ  nuôi tôm, mà chưa có cơ  chế  quản lý phù hợp đã  <br /> dẫn đến những mâu thuẫn về  kinh tế xã hội. Một bộ  phận không nhỏ  ngư  dân làm <br /> nghề  khai thác tự  nhiên đã không tiếp cận được vơi tài nguyên, đã nghèo lại càng  <br /> nghèo hơn, khoảng cách giàu nghèo dãn ra. Mặt khác, nếu quản lý lỏng lẻo để  cho <br /> ngư  dân tự  phát nuôi trồng, thì người dân chưa thật sự làm chủ  diện tích mặt nước  <br /> của mình và vấn đề  "Cha chung không ai khóc" là không thể  tránh khỏi. Việc ngư <br /> dân khai thác quá tải, chưa yên tâm đầu tư  sản xuất và chưa có ý thức giữ  gìn môi <br /> trường là những dấu hiệu bất lợi cho sự phát triển bền vững.<br /> Một vấn đề  đáng quan tâm nữa  ở  vùng đầm phá hiện nay là trình độ  dân trí  <br /> thấp. Điều này đã đang và sẽ mâu thuẫn với nhận thức về hệ đầm phá, về  áp dụng <br /> <br /> 71<br /> kỹ thuật, về đầu tư phát triển, cũng như những hiểu biết về tác hại của sự suy giảm, <br /> cạn kiệt nguồn lợi đến phát triển bền vững. Tất cả những điều đó đã vượt quá trình  <br /> độ  dân trí và nằm ngoài sự  hiểu biết của người dân ở  đây. Hơn nữa, giữa khai thác  <br /> tự nhiên và nuôi tôm hiện nay đang có sự cạnh tranh gay gắt. Những người không có <br /> diện tích mặt nước buộc phải hành nghề  bị  pháp lý cấm đoán như  xử  dụng xung <br /> điện và mắt lưới nhỏ để nạo vét. Từ đó không chỉ làm cạn kiệt, ô nhiễm môi trường,  <br /> giảm nguồn lợi thủy sản   mà còn dẫn đến sự  bất bình đẳng giữa nhóm người có  <br /> diện tích mặt nước và nhóm người không có diện tích mặt nước hành nghề đánh bắt <br /> tự nhiên.<br /> 2 Quan điểm chung về phát triển nuôi tôm vùng đầm phá<br /> Nuôi trồng thủy sản nói chung, nuôi tôm nói riêng diễn ra trong điều kiện kinh <br /> tế thị trường mở cửa và sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông  <br /> thôn. Do đó quá trình phát triển cần tuân theo những quan điểm sau đây:<br /> 2.1 Quan điểm về phát triển bền vững<br /> Quan điểm này đòi hỏi khi khai thác các nguồn tài nguyên thiên nhiên phải đặt <br /> trên cơ  sở giải quyết thỏa đáng mối quan hệ  giữa con người và tự  nhiên. Việc giải <br /> quyết mối quan hệ này cần tuân theo các qui luật tự nhiên đặc thù của vùng, để trong  <br /> khi khai thác các tài nguyên thiên nhiên thì đồng thời phải  tái tạo, mở rộng các nguồn  <br /> tài nguyên thiên nhiên đó. Mặt khác, các vùng kinh tế  đặc thù luôn kèm theo hệ sinh  <br /> thái tự  nhiên và môi trường tự  nhiên. Đây chính là nền tảng của sự  phát triển bền  <br /> vững. Có thể  nói rằng, quan điểm phát triển bền vững là quan điểm xuyên suốt trong <br /> quá trình phát triển nuôi trồng thủy sản nói chung và nuôi tôm nói riêng.<br /> 2.2 Quan điểm về hiệu quả kinh tế ­ xã hội<br /> Đây là quan điểm tổng thể  mang tính nhân văn trong sự  phát triển. Sử  dụng  <br /> diện tích mặt nước đầm phá để  nuôi trồng thủy sản là quá trình biến các nguồn tài  <br /> nguyên thiên nhiên thành các nguồn lực trực tiếp cho tăng trưởng kinh tế. Nhưng tài  <br /> nguyên thiên nhiên và môi trường là nơi diễn ra các quá trình kinh tế, xã hội, văn hóa  <br /> và nói chung là cuộc sống của con người. Bởi vậy, quá trình đó thường đụng chạm <br /> đến hoàn cảnh sống, môi trường sống và thường phát sinh mâu thuẫn giữa tăng  <br /> trưởng kinh tế  với đời sống xã hội. Vì vậy, khai thác các nguồn tài nguyên thiên <br /> nhiên phải đặt trong mối quan hệ  tổng thể  với sự  phát triển chung, phải đạt được  <br /> hiệu quả kinh tế ­xã hội tổng thể.<br /> <br /> <br /> 2.3 Quan điểm về sự hài hòa giữa lợi ích quốc gia và lợi ích địa phương<br /> Tài nguyên thiên nhiên là tài sản của quốc gia, nhưng lại thuộc quyền quản lý  <br /> của các địa phương  ở các mức độ  khác nhau. Khi nhà nước quản lý và khai thác, có  <br /> nghĩa là địa phương bị mất quyền lợi kinh tế về nguồn thu cho ngân sách. Do đó, cần  <br /> có sự điều hòa về lợi ích kinh tế trong việc quản lý, khai thác các nguồn tài nguyên, <br /> giữa địa phương và trung  ương, tạo ra sự phát triển tổng thể nền kinh tế quốc dân, <br /> trong đó có kinh tế địa phương.<br /> <br /> <br /> 72<br />  TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. PTS Lê Cao Đoàn.  Đổi mới và phát triển vùng kinh tế  ven biển.   NXB Chính trị <br /> Quốc gia, Hà Nội 1999.<br /> 2. PGS. TS Hoàng Hữu Hòa. Thực trạng kinh tế  xã hội vùng ven biển đầm phá TT­<br /> Huế  và những vấn đề  đặt ra.  Hội thảo khoa học về  đầm phá TT­Huế. Huế  2­<br /> 2000.<br /> 3. TS Phạm Viết Hồng. Tình trạng ngập úng vùng ven phá Tam Giang­Cầu Hai và  <br /> định hướng tổ chức phát triển thích nghi. Hội thảo khoa học về đầm phá TT­Huế. <br /> Huế 2­2000.<br /> 4. Trương Chí Tân. Tầm quan trọng về khoa học, về KT­XH ở vùng phá Tam Giang.  <br /> Hội thảo khoa học về đầm phá TT­Huế. Hải Phòng 11­1994.<br /> 5. UBND tỉnh TT­Huế. Chương trình phát triển kinh tế xã hội vùng đầm phá TT­Huế  <br /> thời kỳ 1998­2005. <br /> <br /> SOCIAL IMPACTS OF SHIMP IN TAM GIANG­CAU HAI LAGOON<br /> OF  THUA THIEN HUE PROVINCE<br /> Le Sy Hung<br /> College of  Economecs, Hue Univesity<br /> <br /> <br /> SUMMARY<br /> 1. Social impacts of shimp in Tam Giang­Cau Hai lagoon of  TT­ Hue province:<br /> ­ Job diversification<br /> ­ Creating jobs and increasing income<br /> ­ Improving cultural life<br /> ­ The impacts of development of shimp raising on activities to aqua­product exploitation<br /> 2. Viewpoint of  the development:<br /> ­ Sustainable development<br /> ­ Socio­economic effect<br /> ­ Benefits of  ceritral and local government and locality<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 73<br />