C hưong 3<br />
<br />
MÔI T R Ư Ờ N G N G Ư Ờ I H Ọ C<br />
V À MÔI T R Ư Ờ N G N G Ư Ờ I D Ạ Y Ả N H H Ư Ở N G<br />
Đ Ế N H O Ạ• T Đ Ộ• N G s ư P H Ạ• M N H Ư T H É N À O ?<br />
« Chúng ta tác động đến mỏi trirờng<br />
và môi trường túc động trờ lại chúng ta ».<br />
(Churchill)<br />
<br />
1. Mỏi trường và cu ộc sổ n g s ư phạm<br />
Ngà\ nay người ta chấp nhận một cách dễ dàng ràng môi<br />
trường l) sinh vừa là yếu tố hỗ trợ vừa là yếu tố cản trờ sự<br />
sống còn của con người và cho việc khai thác di sản chung.<br />
Nói một cách cụ thể hom là liệu môi trường cũng có những<br />
tác động như vậy đối với hoạt động sư phạm ? Liệu trong<br />
thực tế đá có phải là một hoạt động xẩy ra trong khuôn khổ<br />
môi trường xác định và ở đó con người tác động vào ? Atlan<br />
chi ra ràng con người luôn “chịu ảnh hưởng cùa những yếu tố<br />
vô danh của môi trường và để lại dấu ấn trên con người, tác<br />
động vào con người và thông qua con người, có thể nói nếu<br />
không có những yếu tố đó, con người sẽ không tồn tại được”<br />
(69). Troríg quá trình tham gia học tập, người học tuân thù<br />
luật của inôi trường : hệ thần kinh của người học, từ nhừng<br />
giác quar. là nơi thu nhận thông tin đến vùng limbic nơi sinh<br />
ra hứng thú, hoặc trí nhớ, nơi cho phép nhớ lại những gì đã<br />
thu nhận, tất cả đều bị ảnh hường của các yếu tố môi trường,<br />
191<br />
<br />
có nghĩa là những hoạt động cùa các bộ phận đó sẽ đạt được<br />
hiệu quà cao hay không đều phụ thuộc vào môi trường.<br />
Người dạy do quan tâm đến việc giúp đỡ người học nên cũng<br />
không tránh khỏi ảnh hường của môi trường : sự hứng khởi,<br />
sự tận tụy và sự thành công của người dạy đều bị môi trường<br />
nghề nghiệp chi phối.<br />
Bản thân mối quan hệ giữa môi trường và hoạt động sư<br />
phạm có nhiệm vụ làm sáng tỏ hon những phương thức học và<br />
dạy. Như vậy cần thiết phải xem xét bối cảnh có vấn đề, từ đó<br />
nêu bật thực tế phức hợp và xác định được hiệu quả chắc chắn.<br />
Một bối cảnh có vấn đề<br />
Trước những hành vi trên lớp học hoặc những kết quả đạt<br />
được, hoạt động sư phạm thường đặt người học và người dạy<br />
vào những tình huống tương đối phức tạp. Dù có quyết tâm<br />
và chăm chi đến mẩy thì họ cũng chẳng thể cùng đạt đến một<br />
sự hưng phấn hay một mức độ quan tâm giống nhau dù trong<br />
một bài học hay liên tục từ bài này qua bài khác. Trái với thói<br />
quen của mình, vào những lúc này người thầy cảm thấy tính<br />
khí thất thường, ít quan tâm đến người học và thiếu năng nổ.<br />
Tuy vậy một ngày nào đó người thầy thoải mái trở lại với lớp<br />
học mà trước đây ông ta tỏ ra thờ ơ, thầy trờ nên dễ chịu với<br />
một học sinh nào đó trước đây thường không nghiêm túc,<br />
người thầy tỏ ra say mê với môn học mà trước đây ông vẫn<br />
khó chịu với nó. Còn người học, anh ta có thể chăm chi với<br />
môn học này nhưng lơ ià với môn khác, anh ta đánh giá cao<br />
môn của thầy này nhưng bỏ mặc môn cùa thầy khác, có khi<br />
anh ta lại vừa thích thú vừa chán nản với một thầy khi dạy<br />
môn này khi dạy môn khác.<br />
192<br />
<br />
Thường chúng ta hay ngạc nhiên khi một bài học chăng<br />
hạn được chuân bị chu đáo và được dạy thành công ở lớp A<br />
nhưng lại bị thất bại ờ lớp B. Cũng thật ngạc nhiên khi một<br />
bài học dược chuẩn bị cẩn thận và đuợc dạy thành công ở lớp<br />
học c nhưng một bài khác cũng được chuấn bị chu đáo như<br />
vậy nhưng lại thất bại trong cùng lớp ấy.<br />
Tất cả đó là những hành vi và tình huống khó có thể giải<br />
thích hoàn toàn bàng lí thuyết được. Với mục đích nhằm<br />
phân minh cho một vài thái độ nào đó của người dạy và<br />
người học trong hoạt động của mình, người ta thường phải sừ<br />
dụng những yếu tố khác, những tác nhân khác tác động giao<br />
thoa trong quá trình hoạt động dạy v à học hoặc trong cách<br />
ứng xử thường xuyên cùa người học v à người đạy. Đây chính<br />
là thời điểm tác động của môi trường xét theo một quan điềm<br />
rộng hom của hoạt động sư phạm.<br />
Một thực tế phức tạp<br />
Sự phát triển cùa khoa học đã chứng minh ràng tất cả mọi<br />
thứ đều bị tác động cùa môi trường trong đó chúng ta đang<br />
sống và đang bị phụ thuộc phần lớn nếu không nói là phụ<br />
thuộc hoàn toàn. Với cách nhìn nhận như vậy thì môi trường<br />
sẽ là hỗn hợp cùa nhiều yếu tố khác nhau (vật lý, hóa học, gia<br />
đình, xã hội, bối cảnh, nhà trường, nghề nghiệp) và cùa một<br />
sổ giá trị tri thức, tình cảm, nghệ thuật, xă hội, văn hóa, đạo<br />
đức, tinh thần và tôn giáo), những yếu tổ này tác động trực<br />
tiếp hay gián tiếp đến hoạt động học và dạy. Tóm lại môi<br />
trường có thể được xem là bổi cảnh phát triển cùa hoạt động<br />
sư phạm : nó bao gồm các hoàn cảnh, các cá nhân, các tư<br />
tường, hệ thống, sự kiện, phong tục, địa dư,...<br />
193<br />
<br />
Như chúng ta biết phạm vi hoạt động cùa môi trườni bao<br />
gồm một loạt các yếu tố vừa tương đối rộng và đa dạriỊ tác<br />
động lên hệ thần kinh và gây ra những phản ứng cùa các giác<br />
quan, các nơ ron thần kinh và của vùng limbic, như chúrỊỊ tôi<br />
đã giải thích ờ chương 1. Các yếu tố môi trường đến tr hai<br />
phía khác nhau : một số xuất phát từ vùng ngoại biên, rgoài<br />
chủ thể tác nhân là người học và người dạy, một số khíc có<br />
nguồn gốc bên trong con người. Một số yếu tố đặc biệ tạo<br />
nên các mối quan hệ tương hỗ, trong khi đó một số khá lại<br />
thuộc lĩnh vực tình cảm. Như vậy, một học sinh có bc mẹ<br />
đang trong thời kỳ li hôn có nguy cơ bị rối loạn trong hoạt<br />
động học tập, cũng như vậy đối với một giáo viên có ioàn<br />
cảnh tương tự, hoạt động dạy của người này sẽ không t*ánh<br />
khỏi ảnh hưởng. Trong cả hai trường hợp này mối quai hệ<br />
gia đình trở thành yếu tổ tác động đến hành trên lớp học. Mặt<br />
khác, người học mồi khi cảm thấy cuộc sống không đưọc an<br />
toàn sẽ khó có thể học tập tích cực, và người dạy khó cc thể<br />
tỏ ra nhiệt tình tự nhiên và giảng dạy học sinh một cách<br />
thuyết phục.<br />
Những loại yếu tố môi trưòng trong hoạt động sư piạm<br />
kể trên không phải khép kín đến mức tách biệt, mà ngưcr, lại<br />
có khi một yêu tố nào đó tác động trực tiếp đến hoạt Cộng<br />
học hoặc hoạt động dạy có thể tạo ra cho người học hay<br />
người dạy một phản ứng xúc động (đến vùng limbic), phàn<br />
ứng này đến lượt nó tác động lại hoạt động sư phạm. Ví dụ,<br />
một lớp học sạch sẽ đương nhiên sẽ tạo thuận lợi cho dạ/ và<br />
học, nhưng ngoài ra yếu tố vật lý này cùng một lúc kích thích<br />
giá trị mỹ thuật ở người học và người dạy, điều đó làm ’áng<br />
gấp đôi ảnh hường của môi trường đến hoạt động sư phạm.<br />
194<br />
<br />
Nlnr vậy chúng ta cân phải hiêu răng ảnh hường đó thường<br />
bát nguồn từ sự tác động không phủi cùa một mà nhiều yếu<br />
tố. Do dó có thể dễ dàng cho ràng trong hoạt động sư phạm<br />
môi trường là một thực tê phức hợp.<br />
Một hiệu quả thực sự<br />
Những yếu tố môi trường tác động lên hoạt động học và<br />
dạ\ dưới dạng áp lực, kích thích, cản trở, tăng cu('mg. Chúng<br />
tác động ít nhiều gián tiếp, mạnh hay nhẹ, tích cực hay tiêu<br />
cực đến người học và người dạy chảng hạn, làm cho họ phải<br />
nghiêm khắc hơn hay giảm thích thú đi, làm cho họ thuận lợi<br />
h