Nét đặc sắc về trí tuệ trong nhân cách Hồ Chí Minh

NÉT ĐẶC SẮC VỀ TRÍ TUỆ TRONG NHÂN CÁCH HỒ CHÍ MINH<br /> NGUYỄN VĂN QUANG<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Nhân cách Hồ Chí Minh là những phẩm chất và năng lực của một<br /> anh hùng dân tộc vĩ đại, nhà văn hóa kiệt xuất, nhà hoạt động chính trị, lãnh<br /> tụ của Đảng Cộng sản và dân tộc Việt Nam. Một trong những biểu hiện của<br /> đặc trưng nhân cách Hồ Chí Minh là sự uyên bác về trí tuệ, được biểu hiện<br /> qua mẫn cảm chính trị, nhãn quan chính trị thiên tài và khả năng dự báo<br /> thiên tài về các vấn đề liên quan đến cách mạng Việt Nam.<br /> Từ khóa: nhân cách, Hồ Chí Minh, trí tuệ<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Hồ Chí Minh không chỉ là một nhà hoạt động chính trị lỗi lạc của cách mạng Việt Nam,<br /> mà còn là một chiến sĩ cống hiến không mệt mỏi cho hòa bình, hữu nghị và hợp tác giữa<br /> các dân tộc; một nhà tư tưởng, nhà lý luận, nhà văn hóa ghi dấu ấn trong lịch sử phát<br /> triển nhân loại… Nhân cách Hồ Chí Minh được kết tinh từ truyền thống văn hóa - giáo<br /> dục của gia đình, quê hương, đất nước; từ sự tác động đa chiều của điều kiện văn hóa, xã<br /> hội, lịch sử và con người của dân tộc và thời đại; từ giáo dục của nhà trường và quá trình<br /> tự giáo dục của bản thân, sự khổ công tu dưỡng, rèn luyện; từ tư chất, năng lực của con<br /> người Hồ Chí Minh; từ ảnh hưởng của chủ nghĩa Mác - Lênin, của các học thuyết, tư<br /> tưởng tiến bộ của nhân loại; từ gương sáng của các nhà hoạt động chính trị tiến bộ, nhà<br /> văn hóa trên thế giới.<br /> Nhân cách Hồ Chí Minh là kết quả của quá trình tự ý thức về sứ mệnh của chính mình<br /> mà nền giáo dục, trước hết là gia đình với người cha giàu lòng yêu nước, điều kiện sống<br /> của môi trường và xã hội xung quanh, không khí tư tưởng - chính trị đương thời ở một<br /> xứ sở bao giờ cũng sôi sục ý chí kiên cường bất khuất. Nhân cách Hồ Chí Minh được<br /> định hình, bồi đắp và không ngừng hoàn thiện trong cuộc đấu tranh kiên cường, bền bỉ<br /> cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp và giải phóng con người để hướng<br /> con người tới giá trị chân, thiện, mỹ.<br /> Với những đặc trưng về trí tuệ, phẩm chất, năng lực và phong cách, nhân cách Hồ Chí<br /> Minh có giá trị to lớn trong việc soi sáng con đường phát triển của dân tộc, định hướng<br /> xây dựng con người mới và sự tu dưỡng không ngừng nghỉ của nhiều thế hệ người Việt<br /> Nam. Nhân cách bao gồm nhiều mặt, tuy nhiên, trong bài viết này, chúng tôi tập trung<br /> vào mặt trí tuệ của nhân cách Hồ Chí Minh.<br /> 2. TRÍ TUỆ TRONG NHÂN CÁCH HỒ CHÍ MINH<br /> 2.1. Nhân cách<br /> Nhân cách là một chủ đề được nghiên cứu từ rất sớm ở cả phương Đông và phương<br /> Tây. Khổng Tử quan niệm về nhân cách con người thể hiện ở Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín.<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 02(34)/2015: tr. 105-113<br /> <br /> 106<br /> <br /> NGUYỄN VĂN QUANG<br /> <br /> Trong đó Nhân là gốc. Ở phương Tây, B.G.Ananhiep cho rằng nhân cách là cá thể có<br /> tính chất xã hội, là khách thể và chủ thể của từng bước tiến lịch sử. Học giả<br /> X.L.Rubinstein coi nhân cách là ý thức và thái độ của chủ thể đối với thế giới xung<br /> quanh, người khác và chính bản thân.<br /> Ở Việt Nam, thuật ngữ nhân cách được luận giải theo nhiều góc độ khác nhau: (1) Nhân<br /> cách được hiểu là con người có đức và tài hay là tính cách và năng lực hoặc là con<br /> người có các phẩm chất: Đức, trí, thể, mỹ, lao (lao động); (2) Nhân cách được hiểu như<br /> các phẩm chất và năng lực của con người; (3) Nhân cách được hiểu như phẩm chất của<br /> con người mới: làm chủ, yêu nước, nhân ái, tinh thần quốc tế vô sản, tinh thần lao động;<br /> (4) Nhân cách được hiểu như mặt đạo đức, giá trị làm người của con người… Trong<br /> công trình Tâm lý học đại cương, Nguyễn Quang Uẩn xác định nhân cách là tổ hợp<br /> những đặc điểm, những thuộc tính tâm lý của cá nhân, biểu hiện bản sắc và giá trị xã hội<br /> của con người. Nhân cách là sự tổng hoà không phải các đặc điểm cá thể của con người<br /> mà chỉ là những đặc điểm quy định con người như là một thành viên của xã hội, nói lên<br /> bộ mặt tâm lý - xã hội, giá trị và cốt cách làm người của mỗi cá nhân. Từ điển tiếng Việt<br /> ghi rõ nhân cách là “tư cách và phẩm chất con người” và “phẩm chất” đó được Hồ Chí<br /> Minh nêu rõ là các “tư cách của người cách mạng với 23 điều ngắn gọn, thuộc về ba<br /> cách ứng xử của người cách mạng với: chính bản thân, với người khác và với công việc.<br /> Từ sự luận dẫn các quan niệm, quan điểm nêu trên, có thể khẳng định: Nhân cách là hệ<br /> thống những phẩm giá của một người được hình thành và phát triển trong tương tác<br /> giữa con người với xã hội, nó đặc trưng cho mỗi con người, thể hiện những phẩm chất<br /> bên trong con người nhưng lại mang tính xã hội sâu sắc.<br /> 2.2. Nhân cách Hồ Chí Minh<br /> Dưới góc độ tâm lý học, “Nhân cách của Hồ Chí Minh không tách rời quá trình hình sự<br /> tự ý thức, ý thức về sứ mệnh của chính mình mà nền giáo dục, trước hết là ở gia đình<br /> với người cha giàu lòng yêu nước, điều kiện sống của môi trường và xã hội xung quanh,<br /> không khí tư tưởng - chính trị đương thời ở một xứ sở bao giờ cũng sôi sục ý chí kiên<br /> cường bất khuất” [7, tr. 8]. Theo cách tiếp cận này, nhân cách Hồ Chí Minh có thể hiểu<br /> là “sự tự ý thức về bản thân mình đối với cuộc sống do những tác động đa chiều của<br /> thực tiễn xã hội”. Nhà nghiên cứu Mạch Quang Thắng khái quát Nhân cách Hồ Chí<br /> Minh là: “chuẩn mực giá trị của dân tộc Việt Nam và thời đại Hồ Chí Minh”. Nhà văn<br /> học Đức Eđuard Claudius (1911-1976) cho rằng nhân cách Hồ Chí Minh là sự thống<br /> nhất giữa tư tưởng và hành động, sự thống nhất giữa hoạt động và nhân cách chính trị<br /> với thái độ rất giản dị, khiêm tốn, nhân hậu.<br /> Xét về nội dung, nhân cách Hồ Chí Minh được biểu hiện qua các biểu hiện như: Ưu tiên<br /> đạo đức; Tận tụy quên mình; Kiên trì, bất khuất; Khiêm tốn, giản dị; Hài hòa, kết hợp;<br /> Thương, quý người, nâng đỡ con người, thấu tình đạt lý; Yêu thiên nhiên, hòa hợp với<br /> thiên nhiên. Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng khi viết về nhân cách Hồ Chí Minh đã nêu<br /> lên một nội dung quan trọng - một thuật ngữ khoa học là “chất Người” trong nhân cách<br /> Hồ Chí Minh. Theo Phạm Minh Hạc, nhân cách Hồ Chí Minh chính là 23 giá trị nhân<br /> <br /> MỘT VÀI NÉT ĐẶC SẮC CỦA NHÂN CÁCH HỒ CHÍ MINH...<br /> <br /> 107<br /> <br /> cách đúc kết trong những thành tố tiểu cấu trúc nhân cách bao gồm: “Tâm, tài, lực”…<br /> về sau khái quát thành lý thuyết “cấu trúc vĩ mô của nhân cách bao gồm tài, đức”, trong<br /> đó đức là gốc.<br /> Từ các cách tiếp cận nhân cách Hồ Chí Minh nêu trên, có thể hiểu: Nhân cách Hồ Chí<br /> Minh là những phẩm chất, năng lực, lý tưởng, ý chí kiên cường, trí tuệ sáng suốt và tầm<br /> nhìn xa của một nhà chính trị thiên tài, có sức hấp dẫn, lôi cuốn mạnh mẽ đối với quần<br /> chúng, được thể hiện qua phong cách, lối sống của Người. Nhân cách Hồ Chí Minh là<br /> biểu trưng sáng ngời về phẩm chất và năng lực con người Việt Nam.<br /> 2.3. Trí tuệ trong nhân cách Hồ Chí Minh<br /> Cho đến nay, các nhà khoa học Việt Nam và thế giới tiếp cận nhân cách Hồ Chí Minh tập<br /> trung chủ yếu vào khía cạnh “đạo đức” - phần “phẩm chất” nhiều hơn là khía cạnh “trí<br /> tuệ” - phần “năng lực”. Do đó, hiện nay vẫn chưa có khái niệm “nhân cách Hồ Chí Minh<br /> về trí tuệ”, cũng như chưa xác định nội hàm “trí tuệ” trong nhân cách Hồ Chí Minh.<br /> Hồ Chí Minh - vị lãnh tụ thiên tài của cách mạng Việt Nam, Người không chỉ sáng ngời<br /> về phẩm chất đạo đức, phương pháp, phong cách và lối sống, mà còn là hình tượng mẫu<br /> mực về trí tuệ uyên bác, nhãn quan sắc bén và am tường nhiều giá trị văn hóa dân tộc và<br /> thế giới.<br /> Từ khái niệm nhân cách (2.1) và nhân cách Hồ Chí Minh (2.2), ta có thể hiểu trí tuệ trong<br /> nhân cách Hồ Chí Minh là những năng lực đặc biệt của Hồ Chí Minh, được thể hiện qua<br /> sự uyên bác về trí tuệ, lối tư duy độc lập, tự chủ, sáng tạo, mẫn cảm với cái mới, khả năng<br /> tiếp biến và thâu hóa các giá trị văn hóa, nhãn quan chính trị sắc bén và tầm nhìn chiến<br /> lược của một thiên tài.<br /> 3. NÉT ĐẶC SẮC VỀ TRÍ TUỆ TRONG NHÂN CÁCH HỒ CHÍ MINH<br /> Nét đặc sắc về trí tuệ trong nhân cách Hồ Chí Minh được thể hiện rất phong phú. Từ kết<br /> quả nghiên cứu, chúng tôi khái quát những nội dung như: sự uyên bác về trí tuệ, nhãn<br /> quan chính trị sắc bén; mẫn cảm với cái mới, khả năng thâu hóa các giá trị tinh hoa văn<br /> hóa dân tộc và nhân loại; khả năng dự báo và nắm vững quy luật vận động của cách<br /> mạng Việt Nam…<br /> 3.1. Trí tuệ mẫn tiệp, nhãn quan chính trị thiên tài trong việc lựa chọn con đường<br /> cứu nước, giải phóng dân tộc<br /> Với khả năng tư duy độc lập, linh hoạt, sáng tạo, nhãn quan chính trị thiên tài, Hồ Chí<br /> Minh đã vượt qua “sự hạn chế” về tầm nhìn và phương pháp đấu tranh của các chí sĩ<br /> như Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh… trong việc tìm kiếm con đường cứu nước và<br /> giải phóng dân tộc. Người đã xác định đúng phương hướng và phương thức cứu nước,<br /> kiên trì và dũng cảm thực hiện lý tưởng cao đẹp giành độc lập cho dân tộc, tự do, hạnh<br /> phúc cho nhân dân.<br /> Ở độ tuổi thanh thiếu niên, Hồ Chí Minh đã chứng kiến những làn sóng đấu tranh mạnh<br /> mẽ của dân tộc, từ bậc vua quan trung thần, nghĩa sĩ cho đến quần chúng nhân dân đang<br /> <br /> 108<br /> <br /> NGUYỄN VĂN QUANG<br /> <br /> bị đọa đày đau khổ. Năm 1908, Người thấy rõ hạn chế “chưa biết tổ chức và chưa có tổ<br /> chức” từ sự thất bại của phong trào kháng thuế của nhân dân Trung kỳ. Thất bại của các<br /> cuộc kháng Pháp do các sĩ phu yêu nước khởi xướng, đến xu hướng cứu nước mới của<br /> Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh… đã giúp Hồ Chí Minh thấy con đường cách mạng,<br /> phương pháp đấu tranh của các bậc tiền bối không phù hợp với thực tiễn cách mạng<br /> Việt Nam, ý thức hệ phong kiến và tư sản “không có khả năng vạch ra giải pháp đấu<br /> tranh phù hợp với hoàn cảnh lịch sử và xu thế phát triển của thời đại”. Hồ Chí Minh<br /> khâm phục họ nhưng không tán thành con đường cứu nước nào, cũng như từ chối con<br /> đường Đông Du theo lời mời gọi của cụ Phan Bội Châu vào năm 1905, vì theo Hồ Chí<br /> Minh, con đường cứu nước của Hoàng Hoa Thám còn nặng cốt cách phong kiến đã<br /> không thể dẫn tới thắng lợi, con đường cầu viện Nhật Bản của Phan Bội Châu chẳng<br /> khác gì “đuổi hổ cửa trước, rước beo cửa sau”, còn con đường cải lương của Phan Châu<br /> Trinh chẳng khác gì “xin giặc rủ lòng thương”. Đúng như Trần Văn Giàu nhận định<br /> “Nguyễn Tất Thành không đi Phồn Xương, tuy đó là con đường ngắn nhất. Không đi<br /> Nhật, tuy có các bậc chú bác khuyến khích. Không đi Hoa Nam, tuy ở đó có cách mạng<br /> Tân Hợi đang bước vào giai đoạn “cử đồ đại sự”. Trong ba đường ấy, Nguyễn Tất<br /> Thành không chịu một con đường nào” [1, tr. 81].<br /> Từ sự phân tích trên ta có thể thấy, Hồ Chí Minh có một “cái nhìn khác”, một nhãn quan<br /> đầy sức phê phán trong nhận thức về kẻ thù và con đường cứu nước, giải phóng dân tộc.<br /> Hồ Chí Minh đã mạnh dạn “khước từ” cái sai để đi tìm cái đúng, từ chối, từ bỏ cái lạc<br /> hậu, lỗi thời để đi tìm cái tiên tiến, phù hợp với thời đại. “Đấy là sự vượt qua những lối<br /> mòn cũ kỹ để đi tìm cho được con đường mà dân tộc cần đi. Đấy là sự khẳng định một<br /> bản lĩnh, một khả năng suy nghĩ độc lập và sáng tạo mà lịch sử đang đòi hỏi. Đấy chính là<br /> bước ngoặt rất quan trọng khi Nguyễn Tất Thành ra đi tìm đường cứu nước” [2, tr. 11].<br /> Cũng từ những năm tháng trên quê hương và sự ảnh hưởng của các giá trị văn hóa dân<br /> chủ, tiến bộ phương Tây, đặc biệt là tư tưởng “Tự do, Bình đẳng, Bác ái” của cách<br /> mạng Pháp, cho nên và hẳn nhiên nước Pháp trở thành tâm điểm cuốn hút Hồ Chí Minh<br /> trong hành trình tìm đường cứu nước. “Khi tôi độ 13 tuổi, lần đầu tiên tôi được nghe ba<br /> chữ Pháp Tự do, Bình đẳng, Bác ái... Tôi rất muốn làm quen với nền văn minh Pháp,<br /> muốn tìm xem những gì ẩn giấu đằng sau những chữ ấy” [4, tr. 461]. Đây là một sự lựa<br /> chọn đúng đắn cả về hướng đi và cách đi so với những nhà cách mạng tiền bối, thể hiện<br /> sự nhạy cảm và sáng tạo độc đáo trong suy nghĩ và hành động của Nguyễn Tất Thành.<br /> Từ năm 1911 đến năm 1920, suốt hành trình gần 10 năm khảo cứu con đường cứu nước,<br /> Hồ Chí Minh đến với chủ nghĩa Mác - Lênin thông qua bản Sơ thảo lần thứ nhất những<br /> luận cương về vấn đề dân tộc và vấn đề thuộc địa của V. I. Lênin được công bố trên báo<br /> Nhân đạo ngày 16-17 tháng 7 năm 1920. Cùng thời gian đó, nhiều chí sĩ cách mạng<br /> cũng được tiếp xúc với luận cương của Lênin, nhưng chỉ Hồ Chí Minh, với nhãn quan<br /> chính trị sắc bén, tinh tường đã khẳng định “đây là cái cần thiết cho chúng ta, đây là con<br /> đường giải phóng chúng ta” [6, tr. 562]. Hồ Chí Minh nhận thức được rằng cái mà dân<br /> tộc cần trước tiên không phải vũ khí, mà là cách thức đánh đuổi thực dân để cứu nước,<br /> là cách thức làm cách mạng, hay nói đúng hơn là phải có “lý luận và phương pháp cách<br /> <br /> MỘT VÀI NÉT ĐẶC SẮC CỦA NHÂN CÁCH HỒ CHÍ MINH...<br /> <br /> 109<br /> <br /> mạng”. Với thắng lợi của Cách mạng Tháng Mười Nga vĩ đại và kết quả hoạt động thực<br /> tiễn trong phong trào cộng sản và công nhân quốc tế, sự nghiên cứu triệt để lý luận<br /> mácxít đã đem lại cho Hồ Chí Minh nhận thức sâu sắc về cách mạng và con đường cách<br /> mạng mà chưa có nhà hoạt động cách mạng nào có được - “Muốn cứu nước và giải<br /> phóng dân tộc không có con đường nào khác con đường cách mạng vô sản” [6, tr. 30].<br /> 3.2. Nhạy cảm với cái mới, linh hoạt trong việc thâu hóa các giá trị văn hóa của<br /> dân tộc và nhân loại<br /> Một trong những nhân tố làm nên sự vĩ đại của Hồ Chí Minh là sự nhạy cảm với cái<br /> mới, đầu óc phê phán tinh tường và linh hoạt trong việc tiếp biến các giá trị văn hóa.<br /> Chính nhờ các nhân tố chủ quan này, Hồ Chí Minh đã hóa thân vào dân tộc và nhân<br /> loại, làm thăng hoa chính dân tộc và thời đại mình, để lại dấu ấn không phai mờ trong<br /> lịch sử phát triển của nhân loại.<br /> Trước khi ra đi tìm đường cứu nước, Hồ Chí Minh được trang bị nền tri thức văn hóa<br /> Quốc học, Hán học và sớm tiếp thu những tri thức Tây học. Suốt hành trình 30 năm tìm<br /> đường cứu nước, Hồ Chí Minh đã có mặt ở khắp các châu lục, đi qua gần 40 nước khác<br /> nhau trên thế giới và làm nhiều nghề để sống, để tranh đấu. Bằng con đường tự học, Hồ<br /> Chí Minh đã khiến thế giới kinh ngạc về trí tuệ mẫn tiệp, sự uyên bác từ mọi phương<br /> diện. Theo sách Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch, Hồ Chí Minh tự<br /> học bằng việc mượn những cuốn sách nhỏ từ những người bạn làm việc trên tàu, học<br /> tiếng Pháp khi làm vườn cho ông chủ tàu ở Saint Adresse, vào ngày nghỉ anh học tiếng<br /> Anh với một giáo sư người Ý. Hồ Chí Minh đã tranh thủ thời gian và học với bất kỳ<br /> người nào, ngoài những cuộc đi xem để học, anh không thích chơi bời gì khác. Trong<br /> bản khai lý lịch dự Đại hội lần thứ VII Quốc tế Cộng sản, Hồ Chí Minh đã khai ở mục<br /> thứ 18, biết tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng Quảng Đông, tiếng Ý và cả tiếng Đức.<br /> Từ năm 1920, Hồ Chí Minh bắt đầu hoạt động lý luận sôi nổi. Người đã viết cuốn sách<br /> Những người bị áp bức (Les Opprimés) bằng tiếng Pháp và nhờ Marcel Cachin đề tựa,<br /> viết bài cho các báo Le Populaire, L’Humanité… Báo cáo của mật thám ngày<br /> 16/3/1920 còn cho biết: “Nguyễn Ái Quốc đang dịch một đoạn “L’ Esprit des Lois”<br /> (Vạn pháp tinh lý) của Montesquieu sang quốc ngữ” và “Quốc chẳng được một Hội kín<br /> nào giúp đỡ. Ông ta rất tự trọng, muốn là do tự mình đảm nhận việc in sách bằng tiền để<br /> dành”. Tiếp đó, Hồ Chí Minh viết Bản án chế độ thực dân Pháp (Le Procès de la<br /> Colonisation Francaise) được xuất bản tại Pháp năm 1925, nêu rõ tư tưởng và tinh thần<br /> chiến đấu của dân tộc và nhân dân Việt Nam… Rõ ràng, thực tiễn cách mạng Việt Nam<br /> lúc bấy giờ đã xuất hiện nhiều nhân sĩ, trí thức yêu nước với nhiều quan điểm, hệ tư<br /> tưởng và đường lối cứu nước khác nhau. Tuy nhiên, trong số đó, chỉ có Nguyễn Ái<br /> Quốc với nhận thức “tìm con đường mới” đã tiếp nhận, thâu hóa các giá trị tinh hoa của<br /> dân tộc và thời đại. Người đã hoạt động lý luận sôi nổi để hình thành nên những quan<br /> điểm lý luận làm nền tảng hoạt động cho cách mạng Việt Nam.<br /> Hồ Chí Minh đã kết tinh các giá trị văn hóa Đông Tây - hai nền văn hóa lớn của nhân<br /> loại để làm giàu trí tuệ của mình. Sự kết tinh ấy không chỉ thể hiện trong nhận thức khi<br /> <br />