Nghèo khổ đô thị: Các nguyên nhân và yếu tố tác động - Nguyễn Duy Thắng

72 X· héi häc sè 1 (81), 2003<br /> 1Bản quyền thuộc Viện Xã hội học.<br /> www.ios.org.vn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NghÌo khæ ®« thÞ:<br /> c¸c nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng<br /> NguyÔn Duy Th¾ng<br /> <br /> <br /> NghÌo khæ ®« thÞ lµ mét vÊn ®Ò x· héi phøc t¹p vµ nh¹y c¶m. Nã lµ mét vÊn<br /> ®Ò ®a chiÒu, nhiÒu mÆt, víi nh÷ng nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng kh¸c nhau tïy<br /> thuéc vµo mçi thµnh phè, quèc gia hay khu vùc. So víi nghÌo khæ n«ng th«n, nghÌo<br /> khæ ®« thÞ Ýt ®−îc quan t©m h¬n trong c¸c ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn cña<br /> c¸c tæ chøc quèc tÕ. Së dÜ nh− vËy lµ do phÇn lín ng−êi nghÌo th−êng tËp trung ë khu<br /> vùc n«ng th«n, dÉn ®Õn c¸c nghiªn cøu vµ c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn th−êng chñ<br /> yÕu tËp trung vµo n«ng th«n. C¸c nghiªn cøu nghÌo khæ ®« thÞ míi chØ chiÕm −u thÕ<br /> trong h¬n hai thËp kû qua (Arjan de Haan, 1997) khi mµ ®« thÞ hãa ë c¸c n−íc ®ang<br /> ph¸t triÓn cã xu h−íng ngµy cµng t¨ng nhanh, kÐo theo sè l−îng ng−êi nghÌo ®« thÞ<br /> còng t¨ng lªn (Ajit Singh, 1989).<br /> VËy nh÷ng nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng nµo g©y nªn nghÌo khæ ®« thÞ,<br /> chóng t¸c ®éng ®Õn t×nh tr¹ng nghÌo khæ nh− thÕ nµo, vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng ra<br /> sao? Bµi viÕt nµy sÏ ph©n tÝch nh÷ng nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng cã tÝnh phæ biÕn<br /> ®−îc tæng hîp tõ c¸c nghiªn cøu nghÌo khæ ë mét sè ®« thÞ lín cña ch©u ¸, ch©u Phi, vµ<br /> ch©u Mü Latinh, nh»m cung cÊp nh÷ng hiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ nghÌo khæ ®« thÞ, ®ång thêi<br /> bµi viÕt còng ®Ò cËp mét sè nÐt c¬ b¶n cña nghÌo khæ ®« thÞ ë ViÖt Nam. Qua ®ã<br /> nh»m phÇn nµo thÊy ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm chung còng nh− ®Æc thï cña nghÌo khæ<br /> ®« thÞ ViÖt Nam so víi thÕ giíi.<br /> 1. Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ nghÌo khæ ®« thÞ<br /> a) NghÌo khæ lµ g×?<br /> Theo ®Þnh nghÜa cña Ng©n hµng ThÕ giíi (gäi t¾t lµ Ng©n hµng) th× c¸ nh©n<br /> hay hé gia ®×nh ®−îc coi lµ nghÌo khæ khi "kh«ng cã kh¶ n¨ng ®Ó ®¹t ®−îc mét møc<br /> sèng tèi thiÓu ®−îc ®o b»ng nhu cÇu tiªu dïng c¬ b¶n hoÆc thu nhËp cÇn thiÕt ®Ó<br /> tháa m·n c¸c nhu cÇu ®ã" (Bernstein, 1992). Tõ ®Þnh nghÜa nµy vµ dùa vµo c¸c tiªu<br /> chuÈn dinh d−ìng tèi thiÓu cÇn thiÕt cho mét c¸ nh©n ®−îc quy ra thu nhËp ®Ó ®¸p<br /> øng c¸c tiªu chuÈn ®ã, Ng©n hµng ®· ®−a ra mét ng−ìng nghÌo khæ lµ 1®«la/ngµy<br /> ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é nghÌo khæ cña c¸c n−íc. Theo ®ã, mét c¸ nh©n hay hé gia ®×nh<br /> ®−îc coi lµ ë trong ®iÒu kiÖn nghÌo tuyÖt ®èi nÕu thu nhËp cña hä ë d−íi ng−ìng<br /> nghÌo khæ nµy.<br /> NghÌo khæ t−¬ng ®èi ®−îc ®Þnh nghÜa dùa vµo møc trung b×nh cña mét quèc gia<br /> hoÆc tiªu chuÈn chung cña mét x· héi. Theo ®ã, mét c¸ nh©n hay mét hé gia ®×nh ë vµo<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Duy Th¾ng 73<br /> <br /> t×nh tr¹ng nghÌo khæ nÕu cã møc thu nhËp hoÆc tiªu dïng thÊp h¬n so víi møc trung b×nh<br /> hay c¸c tiªu chuÈn chung nµy (Amis vµ Rakodi, 1994).<br /> C¸c ®Þnh nghÜa trªn cã mét ®iÓm chung lµ ®Òu dùa vµo yÕu tè thu nhËp vµ<br /> tiªu dïng cña c¸ nh©n hay hé gia ®×nh ®Ó ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng nghÌo khæ. Tuy nhiªn,<br /> nghÌo khæ kh«ng chØ thÓ hiÖn ë chç thiÕu thu nhËp hoÆc kh«ng ®ñ tiªu dïng, mµ cßn<br /> ë c¸c mÆt kh¸c nh− dÔ bÞ tæn th−¬ng, kh«ng cã quyÒn lùc hoÆc bÞ c« lËp vÒ n¬i ë vµ<br /> m¹ng l−íi x· héi, vv.<br /> Tõ gãc ®é nh©n häc, nghÌo khæ ®−îc xem nh− mét hiÖn t−îng nhiÒu mÆt vµ<br /> ®−îc ®Þnh nghÜa nh− mét t×nh tr¹ng trong ®ã c¸ nh©n hay hé gia ®×nh thiÕu c¸c kh¶<br /> n¨ng cÇn thiÕt vµ c¸c quyÒn ®Ó tháa m·n c¸c nhu cÇu c¬ b¶n cña hä (IFAD, 1995).<br /> §Þnh nghÜa nµy nhÊn m¹nh vµo kh¶ n¨ng cña mét c¸ nh©n h¬n lµ vµo c¸c nhu cÇu<br /> cña c¸ nh©n ®ã, nhÊn m¹nh quyÒn con ng−êi vµ quyÒn lîi cña mét c«ng d©n mµ anh<br /> ta, chÞ ta cã trong mét x· héi. Kh¶ n¨ng vµ quyÒn lîi sÏ x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña mçi c¸<br /> nh©n trong x· héi. NÕu hai yÕu tè nµy ®−îc ®¶m b¶o th× mçi c¸ nh©n sÏ Ýt hoÆc<br /> kh«ng cã nguy c¬ bÞ r¬i vµo t×nh tr¹ng nghÌo khæ.<br /> b) B¶n chÊt vµ c¸c ®Æc tr−ng cña nghÌo khæ ®« thÞ<br /> NghÌo khæ ®« thÞ lu«n g¾n liÒn víi kh¶ n¨ng tiÕp cËn ®Õn mét thÞ tr−êng lao<br /> ®éng ®« thÞ, trong ®ã ng−êi nghÌo th−êng kh«ng cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn ®Õn hoÆc cã vÞ<br /> trÝ rÊt thÊp vµ kh«ng æn ®Þnh trong thÞ tr−êng nµy. Mét thùc tÕ lµ nh÷ng ng−êi<br /> nghÌo nhÊt th−êng lµ nh÷ng ng−êi bÞ thÊt nghiÖp hoÆc kh«ng cã viÖc lµm æn ®Þnh.<br /> Trong khi ®ã ë n«ng th«n, nghÌo khæ l¹i g¾n liÒn víi kh¶ n¨ng tiÕp cËn ®Õn quyÒn sö<br /> dông ®Êt, v× ®Êt lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó t¹o ra thu nhËp cho hé gia ®×nh. Do ®ã, ng−êi<br /> nghÌo ë n«ng th«n th−êng thÊy lµ nh÷ng ng−êi cã Ýt ®Êt hoÆc kh«ng cã ®Êt.<br /> C¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña nghÌo khæ ®« thÞ ®−îc rót ra tõ c¸c nghiªn cøu lµ:<br /> Thø nhÊt, ng−êi nghÌo ®« thÞ th−êng ph¶i chi tr¶ nhiÒu h¬n so víi ng−êi<br /> nghÌo n«ng th«n, dÉn ®Õn dÔ bÞ tæn th−¬ng, ®Æc biÖt khi cã nh÷ng biÕn ®æi vÒ thÞ<br /> tr−êng nh− gi¸ c¶ t¨ng, tiÒn c«ng (l−¬ng) lao ®éng gi¶m. Bëi v×, ®êi sèng ®« thÞ mang<br /> tÝnh hµng hãa hãa vµ lu«n dùa vµo nÒn kinh tÕ tiÒn tÖ, nªn ng−êi nghÌo ®« thÞ cÇn<br /> ph¶i mua c¸c hµng hãa vµ dÞch vô tiªu dïng c¬ b¶n ®Ó ®¶m b¶o cho sù tån t¹i cña hä.<br /> Hä th−êng ph¶i chi tr¶ cho viÖc mua thøc ¨n hµng ngµy, còng nh− cho c¸c dÞch vô<br /> nh− cÊp tho¸t n−íc vµ thu gom r¸c th¶i, c¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng ®Ó ®i ®Õn n¬i<br /> lµm viÖc, nhµ ë, viÖc ch¨m sãc søc kháe vµ tr«ng nom con c¸i. Trong khi ®ã ë n«ng<br /> th«n, ng−êi nghÌo th−êng tho¶ m·n c¸c nhu cÇu cña hä b»ng tù cung tù cÊp cho nªn<br /> kh«ng ph¶i chi tr¶ cho c¸c dÞch vô nµy;<br /> Thø hai, ng−êi nghÌo ®« thÞ th−êng ph¶i g¸nh chÞu nh÷ng rñi ro vÒ mÆt søc<br /> kháe vµ th©n thÓ do hä ph¶i sèng trong c¸c khu vùc ®«ng ®óc, chËt chéi, thiÕu vÖ<br /> sinh, « nhiÔm m«i tr−êng vµ nguån n−íc, tai n¹n giao th«ng, b¹o lùc vµ téi ph¹m;<br /> Thø ba, sù t¸ch biÖt x· héi vÒ n¬i ë vµ m¹ng l−íi an toµn x· héi do ho¹t ®éng<br /> cña thÞ tr−êng ®Êt ®ai vµ nhµ ë ®« thÞ g©y ra. C¸c t¸c ®éng bÊt lîi cña thÞ tr−êng nµy<br /> lµm cho ng−êi nghÌo kh«ng cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn ®Õn thÞ tr−êng nhµ ë nªn th−êng bÞ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 74 NghÌo khæ ®« thÞ: c¸c nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng<br /> <br /> dån Ðp vµo nh÷ng khu ®Êt hoÆc nhµ ë chËt chéi, kh«ng cã gi¸ trÞ vµ ®iÒu kiÖn sèng<br /> kh«ng ®¶m b¶o, hoÆc bÞ ®Èy ra c¸c khu ngo¹i vi c¸ch biÖt víi m¹ng l−íi an toµn x·<br /> héi nh− c«ng an, b¶o vÖ vµ c¸c dÞch vô c«ng céng.<br /> c) Nh÷ng khÝa c¹nh cña nghÌo khæ ®« thÞ<br /> Nh− ®· nªu ë trªn, nghÌo khæ ®« thÞ lµ mét vÊn ®Ò x· héi ®a chiÒu (multi-<br /> dimension), trong ®ã mét sè chiÒu c¹nh c¬ b¶n th−êng ®−îc tËp trung nghiªn cøu lµ<br /> "thu nhËp", "søc kháe", 'gi¸o dôc", "sù an toµn c¸ nh©n vµ n¬i ë", vµ "trao quyÒn".<br /> C¸c chiÒu c¹nh nµy cã mèi quan hÖ t−¬ng t¸c lÉn nhau vµ cã quan hÖ nh©n qu¶ víi<br /> t×nh tr¹ng nghÌo khæ ®« thÞ. Mçi chiÒu c¹nh ®−îc ®o b»ng nhiÒu chØ b¸o kh¸c nhau<br /> vµ cã thÓ ®−îc ph¸t triÓn tïy thuéc vµo môc ®Ých cña mçi nghiªn cøu. Tuy nhiªn,<br /> ®Ó ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ c¸c chiÒu c¹nh nµy cÇn ph¶i xem xÐt mét sè chØ b¸o quan<br /> träng sau ®©y:<br /> VÒ thu nhËp: c¸c chØ b¸o cÇn ®−îc xem xÐt lµ 1) kh¶ n¨ng tiÕp cËn ®Õn thÞ<br /> tr−êng lao ®éng; 2) kh¶ n¨ng tiÕp cËn ®Õn c¸c nguån tÝn dông; 3) nguån thu nhËp tõ c¸c<br /> viÖc lµm thuéc khu vùc kh«ng chÝnh thøc; 4) chi tiªu cho c¸c hµng hãa vµ dÞch vô c¬ b¶n<br /> (thøc ¨n, nhµ ë, ®i l¹i, ch÷a bÖnh,...).<br /> VÒ søc kháe: c¸c chØ b¸o c¬ b¶n lµ 1) tØ lÖ hé gia ®×nh cã n−íc s¹ch vµ ®−îc nèi víi<br /> hÖ thèng tho¸t n−íc c«ng céng; 2) tØ lÖ hé gia ®×nh ®−îc thu gom r¸c th−êng xuyªn; 3)<br /> kh¶ n¨ng tiÕp cËn ®Õn c¸c dÞch vô y tÕ c¬ b¶n; 4) møc ®é « nhiÔm m«i tr−êng sèng; 5) chi<br /> tiªu cña hé gia ®×nh cho ¨n uèng vµ ch¨m sãc søc kháe.<br /> VÒ gi¸o dôc: ba chØ b¸o c¬ b¶n lµ 1) tØ lÖ häc sinh vµo c¸c tr−êng tiÓu häc vµ<br /> trung häc c¬ së; 2) tØ lÖ häc sinh bá häc; 3) chi tiªu cña hé gia ®×nh cho gi¸o dôc.<br /> VÒ an toµn c¸ nh©n vµ n¬i ë: bao gåm c¸c chØ b¸o 1) kh¶ n¨ng tiÕp cËn ®Õn<br /> nh÷ng ng−êi b¶o vÖ hÖ thèng ph¸p luËt; 2) tØ lÖ hé gia ®×nh sèng trong c¸c khu nhµ ë<br /> bÊt hîp ph¸p vµ khu vùc nguy hiÓm; 3) ph¹m vi cña c¸c biÖn ph¸p phßng chèng hay<br /> gi¶m thiÓu thiªn tai.<br /> VÒ trao quyÒn: ®−îc thÓ hiÖn qua c¸c chØ b¸o 1) møc ®é tham kh¶o ý kiÕn<br /> ng−êi d©n cña chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng trong viÖc ra c¸c quyÕt ®Þnh; 2) sù tham gia<br /> cña ng−êi d©n vµo c¸c tæ chøc céng ®ång vµ chÝnh trÞ ®Þa ph−¬ng; 3) sù ph©n biÖt<br /> trong viÖc tiÕp cËn ®Õn c¸c dÞch vô, viÖc lµm.<br /> 2. C¸c nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng<br /> a) C¸c nguyªn nh©n vµ c¸c yÕu tè t¸c ®éng dÔ nhËn thÊy<br /> Thu nhËp thÊp vµ kh«ng æn ®Þnh: ®èi víi ng−êi nghÌo, thu nhËp thÊp lµ yÕu<br /> tè quyÕt ®Þnh t×nh tr¹ng nghÌo khæ cña hä. Cã hai nguyªn nh©n chÝnh dÉn ®Õn thu<br /> nhËp thÊp vµ kh«ng æn ®Þnh: thø nhÊt lµ kh«ng cã kh¶ n¨ng tham gia vµo thÞ tr−êng<br /> lao ®éng do bÞ tµn tËt hay søc kháe yÕu, hoÆc tham gia tÝch cùc vµo thÞ tr−êng lao<br /> ®éng nh−ng tiÒn c«ng qu¸ thÊp vµ kh«ng æn ®Þnh v× thiÕu tr×nh ®é chuyªn m«n vµ<br /> c¸c kü n¨ng cÇn thiÕt; thø hai lµ hßan c¶nh gia ®×nh ®«ng con, nh−ng l¹i thiÕu c¸c<br /> thµnh viªn cã thÓ t¹o ra thu nhËp.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Duy Th¾ng 75<br /> <br /> Thùc tÕ cho thÊy, ®èi víi nh÷ng ng−êi tµn tËt hoÆc cã søc kháe yÕu, rÊt khã cã<br /> c¬ héi ®Ó t×m ®−îc mét viÖc lµm trong thÞ tr−êng lao ®éng ®« thÞ víi søc c¹nh tranh<br /> gay g¾t. MÆt kh¸c, nh÷ng ng−êi cã tr×nh ®é häc vÊn thÊp, hoÆc tay nghÒ vµ kü n¨ng<br /> cña hä kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu th× còng khã cã thÓ t×m ®−îc mét viÖc lµm æn<br /> ®Þnh víi thu nhËp cao. V× vËy, hä ph¶i lµm c¸c c«ng viÖc gi¶n ®¬n, th−êng lµ nh÷ng<br /> c«ng viÖc nÆng nhäc vµ kh«ng an toµn, víi tiÒn c«ng rÊt thÊp. Mét thùc tÕ n÷a lµ ë<br /> c¸c hé gia ®×nh cã nhiÒu thµnh viªn tham gia vµo tiªu dïng nh−ng l¹i Ýt ®ãng gãp cho<br /> thu nhËp cña gia ®×nh, ch¼ng h¹n gia ®×nh cã nhiÒu con ch−a ®Õn tuæi lao ®éng, cã<br /> ng−êi giµ yÕu hay bÖnh tËt th× còng cã nguy c¬ r¬i vµo t×nh tr¹ng nghÌo khæ.<br /> Ngoµi ra, cßn ph¶i kÓ ®Õn c¸c yÕu tè kh¸c khiÕn cho thu nhËp cña hé gia ®×nh<br /> bÞ h¹n chÕ lµ nhu cÇu tiªu dïng vµ kh¶ n¨ng vÒ tµi s¶n. Do cuéc sèng ®« thÞ lu«n phô<br /> thuéc vµo thu nhËp b»ng tiÒn mÆt ®Ó mua c¸c hµng hãa vµ dÞch vô thiÕt yÕu ®¶m b¶o<br /> cho sù tån t¹i cña hé gia ®×nh nªn thu nhËp cña hé gia ®×nh sÏ ph¶i chÞu t¸c ®éng bÊt<br /> lîi cña nh÷ng biÕn ®éng cña thÞ tr−êng nh− gi¸ c¶ hµng hãa t¨ng, tiÒn c«ng lao ®éng<br /> gi¶m. Trong tr−êng hîp nh− vËy, ng−êi nghÌo cã chiÕn l−îc gi¶m tèi ®a c¸c nhu cÇu<br /> tiªu dïng cña hä ®Ó v−ît qua c¬n sèc.<br /> Kh¶ n¨ng tµi s¶n ë ®©y ®−îc hiÓu theo nghÜa hÑp lµ tµi s¶n vËt chÊt nh− tiÒn<br /> vèn, ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt, nhµ ë. ë ®« thÞ, nhµ ë lµ tµi s¶n gi¸ trÞ nhÊt cña ng−êi<br /> nghÌo. Nã kh«ng chØ cã chøc n¨ng ®Ó ë mµ cßn cã c¸c chøc n¨ng kh¸c, rÊt quan träng<br /> ®èi víi ng−êi nghÌo, nh− cöa hµng, x−ëng s¶n xuÊt, cho thuª, bÊt ®éng s¶n (cã thÓ<br /> b¸n hoÆc thÕ chÊp), vµ ®−îc xem nh− mét ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó héi nhËp vµo nÒn<br /> kinh tÕ ®« thÞ. Tuy nhiªn trong thùc tÕ, ng−êi nghÌo th−êng kh«ng cã nhµ ë hoÆc<br /> ph¶i sèng trong nh÷ng c¨n nhµ t¹m, chËt chéi vµ c¸ch biÖt víi c¸c hÖ thèng dÞch vô<br /> c«ng céng, vµ ®iÒu kiÖn vÖ sinh kh«ng ®¶m b¶o. V× vËy, nhµ ë cña hä th−êng kh«ng<br /> cã gi¸ trÞ ®Ó khi cÇn thiÕt cã thÓ chuyÓn thµnh thu nhËp gióp hä v−ît qua nh÷ng c¬n<br /> sèc (khi gi¸ c¶ t¨ng, bÖnh tËt, tai n¹n, mÊt viÖc lµm...).<br /> Theo nghÜa réng, tµi s¶n kh«ng chØ bao gåm c¸c yÕu tè vËt chÊt mµ cßn c¶ c¸c<br /> yÕu tè phi vËt chÊt. Tµi s¶n phi vËt chÊt quan träng nhÊt lµ vèn con ng−êi (human<br /> capital) nh− søc kháe, tr×nh ®é häc vÊn, vµ vèn x· héi (social capital) nh− mèi quan<br /> hÖ hä hµng, céng ®ång vµ m¹ng l−íi x· héi. Víi ng−êi nghÌo, së h÷u tµi s¶n vµ kh¶<br /> n¨ng chuyÓn tµi s¶n ®ã thµnh thu nhËp lµ vÊn ®Ò hÕt søc quan träng. Bëi v×, tµi s¶n<br /> sÏ lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó gióp hä t¹o ra thu nhËp, nh−ng nÕu cã tµi s¶n mµ kh«ng biÕt<br /> c¸ch sö dông nã ®Ó t¹o ra thu nhËp th× tµi s¶n ®ã sÏ dÇn dÇn bÞ hao mßn, dÉn ®Õn<br /> nguy c¬ nghÌo khæ. Nh− vËy, cµng cã nhiÒu tµi s¶n th× cµng Ýt nguy c¬ bÞ tæn th−¬ng,<br /> nh−ng kh«ng ph¶i lµ ®iÒu kiÖn ®ñ ®Ó cã thÓ tr¸nh ®−îc nghÌo khæ.<br /> NghÌo vèn con ng−êi: hai yÕu tè quan träng nhÊt cña vèn con ng−êi lµ søc<br /> kháe vµ tr×nh ®é häc vÊn ®−îc xem nh− lµ ®iÒu kiÖn quyÕt ®Þnh ®Ó mét ng−êi cã thÓ<br /> tham gia ®−îc vµo thÞ tr−êng lao ®éng ®« thÞ hay kh«ng. Ngoµi ra, quyÒn con ng−êi<br /> vµ quyÒn lîi c«ng d©n còng lµ nh÷ng yÕu tè ®ãng gãp quan träng cña vèn con ng−êi,<br /> chóng t¹o c¬ héi cho mçi c¸ nh©n cã thÓ tiÕp cËn ®Õn c¸c nguån lùc tù nhiªn vµ x· héi<br /> mét c¸ch hîp ph¸p. Vèn con ng−êi, mét mÆt cã mèi quan hÖ t−¬ng t¸c víi thu nhËp,<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 76 NghÌo khæ ®« thÞ: c¸c nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng<br /> <br /> mÆt kh¸c l¹i cã mèi quan hÖ nh©n qu¶ víi t×nh tr¹ng nghÌo khæ. §iÒu nµy ®−îc thÓ<br /> hiÖn ë chç mét c¸ nh©n nghÌo vèn con ng−êi, ch¼ng h¹n häc vÊn thÊp hay søc kháe<br /> yÕu sÏ kh«ng thÓ t×m ®−îc mét viÖc lµm æn ®Þnh víi thu nhËp cao trong thÞ tr−êng<br /> lao ®éng ®« thÞ. Do vËy, ®Ó tån t¹i hä kh«ng cßn sù lùa chän nµo kh¸c lµ ph¶i lµm bÊt<br /> cø viÖc g× ®Ó cã thu nhËp. MÆt kh¸c, v× nghÌo khæ nªn hä kh«ng cã c¬ héi hay kh¶ n¨ng<br /> ®Ó ®¹t ®−îc mét tr×nh ®é häc vÊn cao cho chÝnh m×nh vµ cho c¸c thµnh viªn trong gia<br /> ®×nh. Con c¸i cña hä th−êng ph¶i bá häc sím ®Ó tham gia lao ®éng, bæ sung thªm cho<br /> nguån thu nhËp cña gia ®×nh. §©y chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n sinh ra nghÌo<br /> truyÒn kiÕp tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c, ®ång thêi dÉn ®Õn t×nh tr¹ng lao ®éng trÎ em vµ trÎ<br /> em ®−êng phè - mét vÊn ®Ò x· héi næi cém mµ kh«ng dÔ dµng gi¶i quyÕt ®−îc nÕu kh«ng<br /> cã sù can thiÖp tÝch cùc cña nhµ n−íc vµ c¸c tæ chøc x· héi ®Ó gióp hä tho¸t nghÌo.<br /> NghÌo vèn x· héi: c¸c mèi quan hÖ gia ®×nh, hä hµng, céng ®ång vµ x· héi t¹o<br /> thµnh vèn x· héi cña mét c¸ nh©n hay hé gia ®×nh vµ lµ nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cã thÓ<br /> gióp hä v−ît qua ®−îc nh÷ng c¬n sèc mµ cã thÓ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng nghÌo khæ. Ch¼ng<br /> h¹n, khi c¸ nh©n hay hé gia ®×nh gÆp mét rñi ro bÊt ngê mµ b¶n th©n hä kh«ng thÓ<br /> chèng chäi l¹i ®−îc nh− thiªn tai, bÖnh tËt, mÊt viÖc lµm, v.v. nÕu kh«ng cã sù gióp<br /> ®ì cña ng−êi th©n hay c¸c tæ chøc x· héi th× hä dÔ cã nguy c¬ bÞ r¬i vµo t×nh tr¹ng<br /> nghÌo khæ hoÆc bÇn cïng hãa. Do vËy, ®èi víi ng−êi nghÌo quan hÖ hä hµng, céng<br /> ®ång vµ m¹ng l−íi x· héi lµ chç dùa ®Æc biÖt quan träng ®Ó gióp hä gi¶m hoÆc tho¸t<br /> khái nghÌo khæ.<br /> Tuy nhiªn, ng−êi nghÌo th−êng mÆc c¶m víi th©n phËn nghÌo khã cña hä nªn<br /> th−êng xa l¸nh hoÆc Ýt tiÕp xóc víi nh÷ng ng−êi ngoµi céng ®ång cña hä. MÆt kh¸c,<br /> kh«ng Ýt ng−êi cho r»ng ng−êi nghÌo lµ nguyªn nh©n cña c¸c vÊn ®Ò x· héi nh− trém<br /> c¾p, m¹i d©m, nghiÖn hót, « nhiÔm m«i tr−êng, dÞch bÖnh,vv. nªn ®· xa l¸nh hä.<br /> §iÒu nµy ®· t¹o ra sù c« lËp vÒ mÆt x· héi ®èi víi ng−êi nghÌo vµ lµ mét trë ng¹i lín<br /> trong viÖc gióp hä tho¸t khái t×nh tr¹ng nghÌo khã.<br /> Nh− vËy, vèn con ng−êi vµ vèn x· héi lµ nguån tµi s¶n quý gi¸ nhÊt cña mçi<br /> c¸ nh©n. Nã cßn quý h¬n c¶ tµi s¶n vËt chÊt, v× nh− ®· nãi ë trªn, mét ng−êi cã tµi<br /> s¶n vËt chÊt nh−ng kh«ng biÕt biÕn nã thµnh thu nhËp do nghÌo vèn con ng−êi vµ<br /> vèn x· héi th× còng sÏ cã nguy c¬ r¬i vµo t×nh tr¹ng nghÌo khæ do tµi s¶n bÞ xãi mßn<br /> theo thêi gian. Trong mèi quan hÖ t−¬ng t¸c, vèn con ng−êi vµ vèn x· héi võa lµ<br /> nguyªn nh©n võa lµ hËu qu¶ cña sù nghÌo khæ. ChÝnh v× vËy mµ chóng lµm cho c¸c<br /> c¸ nh©n hay hé gia ®×nh cã thÓ thãat khái nghÌo khæ nÕu chóng ®−îc c¶i thiÖn,<br /> hoÆc nÕu kh«ng sÏ lµm cho t×nh tr¹ng nghÌo khæ thªm trÇm träng vµ dÉn ®Õn<br /> nghÌo truyÒn kiÕp.<br /> b) C¸c nguyªn nh©n vµ c¸c yÕu tè t¸c ®éng liªn quan ®Õn chÝnh s¸ch<br /> Nh÷ng thay ®æi vÒ chÝnh s¸ch<br /> Sù thay ®æi vÒ chÝnh s¸ch, ®Æc biÖt lµ chÝnh s¸ch c¶i c¸ch kinh tÕ vÜ m« cã<br /> t¸c ®éng rÊt m¹nh ®Õn t×nh tr¹ng nghÌo khæ c¶ theo nghÜa tÝch cùc vµ tiªu cùc. Mét<br /> mÆt, nã kÝch thÝch kinh tÕ cña ®Êt n−íc ph¸t triÓn, dÉn ®Õn lµm gi¶m tØ lÖ nghÌo<br /> khæ ë c¶ n«ng th«n vµ ®« thÞ. MÆt kh¸c, nh÷ng t¸c ®éng bÊt lîi cña nã nh− c¾t gi¶m<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Duy Th¾ng 77<br /> <br /> viÖc lµm vµ nh©n c«ng trong c¸c thµnh phÇn kinh tÕ nhµ n−íc, xãa bá bao cÊp vÒ<br /> l−¬ng thùc, nhµ ë, giao th«ng, c¾t gi¶m c¸c dÞch vô vµ c¬ së h¹ tÇng ®« thÞ, t¨ng gi¸<br /> dÞch vô vµ hµng ho¸, v.v... ®· lµm n¶y sinh trong x· héi mét nhãm nghÌo míi -<br /> nhãm nh÷ng ng−êi bÞ mÊt viÖc lµm tõ khu vùc kinh tÕ nhµ n−íc buéc ph¶i chuyÓn<br /> sang khu vùc kinh tÕ thÞ tr−êng tù do, vµ trong chõng mùc nµo ®ã nÕu kh«ng kiÓm<br /> so¸t ®−îc t×nh tr¹ng nµy sÏ cã thÓ lµm cho nghÌo khæ thªm trÇm träng h¬n. Bëi v×,<br /> ®¹i bé phËn nh÷ng ng−êi cã thu nhËp thÊp vµ ng−êi nghÌo ph¶i g¸nh chÞu hËu qu¶<br /> cña c¸c t¸c ®éng bÊt lîi nµy.<br /> Sù thay ®æi chÝnh s¸ch vÒ ®Êt ®ai vµ nhµ ë còng lµm cho ng−êi cã thu nhËp thÊp<br /> vµ ng−êi nghÌo kh«ng thÓ cã c¬ héi tiÕp cËn ®Õn thÞ tr−êng ®Êt ®ai vµ nhµ ë ®« thÞ. Do<br /> ®ã, hä ph¶i sèng trong c¸c khu vùc mµ ®iÒu kiÖn ë kh«ng ®¶m b¶o vµ lu«n ph¶i ®−¬ng<br /> ®Çu víi c¸c th¶m ho¹ nh− « nhiÔm m«i tr−êng, dÞch bÖnh, ch¸y næ, b¹o lùc vµ c¸c tÖ n¹n<br /> x· héi,v.v... HËu qu¶ lµ søc kháe cña hä bÞ gi¶m sót, cuéc sèng cña hä lu«n bÞ ®e do¹,<br /> dÉn ®Õn h¹n chÕ kh¶ n¨ng tham gia tÝch cùc vµo thÞ tr−êng lao ®éng ®Ó c¶i thiÖn thùc<br /> tr¹ng cña hä, vµ cã nguy c¬ dÔ bÞ tæn th−¬ng cao.<br /> ThiÕu n¨ng lùc qu¶n lý ®« thÞ<br /> Bªn c¹nh nh÷ng t¸c ®éng bÊt lîi cña viÖc thay ®æi vÒ chÝnh s¸ch, th× n¨ng lùc<br /> qu¶n lý ®« thÞ yªó kÐm còng t¸c ®éng m¹nh ®Õn ng−êi nghÌo vµ t×nh tr¹ng nghÌo khæ<br /> ®« thÞ. Ch¼ng h¹n, qu¶n lý ng−êi nhËp c− vµo c¸c thµnh phè kh«ng chÆt chÏ, dÉn ®Õn<br /> t×nh tr¹ng nhËp c− tù do kh«ng kiÓm so¸t ®−îc sÏ lµm t¨ng søc Ðp d©n sè ®« thÞ vèn<br /> ®· ®«ng ®óc l¹i cµng thªm ®«ng ®óc h¬n. MËt ®é d©n sè cao cïng víi sù qu¶n lý giao<br /> th«ng vµ c¬ së h¹ tÇng ®« thÞ kh«ng tèt sÏ lµm t¨ng tai n¹n giao th«ng, « nhiÔm m«i<br /> tr−êng, thiÕu c¸c dÞch vô c«ng céng liªn quan ®Õn c¸c vÊn ®Ò søc kháe, m«i tr−êng vµ<br /> gi¸o dôc. Ch¼ng h¹n, thiÕu nhµ ë vµ bÖnh viÖn cho ng−êi nghÌo, thiÕu phßng häc,<br /> tr−êng häc cho häc sinh, vv. TÊt c¶ nh÷ng sù thiÕu thèn ®ã sÏ ®Èy gi¸ dÞch vô t¨ng<br /> cao mµ ng−êi nghÌo hoÆc ng−êi thu nhËp thÊp kh«ng thÓ nµo chi tr¶ ®−îc, khiÕn t×nh<br /> tr¹ng nghÌo khæ cña hä cµng trÇm träng h¬n.<br /> MÆt kh¸c, nhãm ng−êi nhËp c− bÊt hîp ph¸p kh«ng ®−îc chÝnh quyÒn c¸c<br /> thµnh phè b¶o trî vµ kh«ng ®−îc h−ëng c¸c chÝnh s¸ch x· héi còng nh− c¸c lîi Ých<br /> ®−îc mang l¹i tõ sù ph¸t triÓn mµ trong ®ã cã mét phÇn ®ãng gãp cña hä. Hä th−êng<br /> ph¶i lµm nh÷ng c«ng viÖc nÆng nhäc, thËm chÝ nguy hiÓm víi tiÒn c«ng rÊt thÊp. Con c¸i<br /> cña hä kh«ng ®−îc ®Õn tr−êng do c− tró bÊt hîp ph¸p hoÆc kh«ng cã ®ñ tiÒn ®Ó tr¶ häc<br /> phÝ. HËu qu¶ lµ mét nhãm nghÌo míi ®−îc h×nh thµnh vµ th−êng c− tró trong nh÷ng<br /> khu æ chuét hay khu lÊn chiÕm bÊt hîp ph¸p. §©y lµ bøc tranh chung th−êng thÊy ë c¸c<br /> ®« thÞ lín cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, nã gãp phÇn lµm t¨ng tÝnh phøc t¹p vµ møc ®é<br /> trÇm träng cña nghÌo khæ ®« thÞ.<br /> §« thÞ hãa nhanh<br /> Víi c¸ch hiÓu ®« thÞ hãa nh− mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, th× qu¸<br /> tr×nh ®« thÞ hãa nhanh còng cã nh÷ng t¸c ®éng bÊt lîi ®Õn nghÌo khæ ®« thÞ. Nghiªn<br /> cøu cña Ajit Singh vÒ "§« thÞ hãa, nghÌo khæ vµ viÖc lµm" ë c¸c ®« thÞ lín cña c¸c<br /> n−íc thuéc ThÕ giíi thø ba cho thÊy qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa nhanh ®·, ®ang vµ sÏ lµm<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 78 NghÌo khæ ®« thÞ: c¸c nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng<br /> <br /> gia t¨ng sè l−îng ng−êi nghÌo ®« thÞ ë c¸c n−íc nµy.<br /> C¸c yÕu tè t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa nhanh ®Õn nghÌo khæ ®« thÞ ph¶i<br /> kÓ ®Õn lµ:<br /> - Sù mÊt c©n b»ng vÒ d©n sè, do sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ më réng kh«ng gian ®«<br /> thÞ, dÉn ®Õn sù tËp trung d©n sè vµo c¸c ®« thÞ lín; sù ph©n hãa giµu nghÌo; c¸c ®« thÞ<br /> kh«ng cã ®ñ kh¶ n¨ng tháa m·n c¸c nhu cÇu vÒ ®Êt, nhµ ë, viÖc lµm, giao th«ng c«ng<br /> céng vµ c¸c dÞch vô x· héi; vµ sù suy thãai m«i tr−êng.<br /> - Con ng−êi, chÝnh s¸ch vµ n¨ng lùc qu¶n lý ®« thÞ kh«ng theo kÞp tèc ®é<br /> ph¸t triÓn, dÉn ®Õn viÖc qu¶n lý vµ thùc hiÖn c¸c kÕ ho¹ch ph¸t triÓn kh«ng hiÖu<br /> qu¶, c¸c chÝnh s¸ch cña mçi thµnh phè kh«ng ®ång bé víi c¸c chÝnh s¸ch cña quèc<br /> gia, thiÕu sù phèi hîp gi÷a c¸c c¬ quan qu¶n lý vµ c¬ quan thùc hiÖn; c¸c c¬ cÊu tæ<br /> chøc kh«ng ®Çy ®ñ.<br /> - ThiÕu hoÆc kh«ng cã sù tham gia cña ng−êi d©n vµo viÖc lËp kÕ ho¹ch vµ<br /> vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Ng−êi nghÌo th−êng bÞ lo¹i ra khái qu¸ tr×nh ra quyÕt<br /> ®Þnh ¶nh h−ëng tíi cuéc sèng cña hä, khiÕn hä trë thµnh nhãm ngoµi lÒ x· héi. C¸c<br /> quyÕt ®Þnh vµ c¸c kÕ ho¹ch ph¸t triÓn kh«ng phï hîp víi ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh<br /> cña ng−êi nghÌo, dÉn ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®· kh«ng ®em l¹i lîi Ých cho hä mµ<br /> chñ yÕu cho ng−êi giµu.<br /> Tù do hãa vµ toµn cÇu hãa<br /> Qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa ®ßi hái c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ph¶i c¶i tæ c¬ cÊu<br /> nÒn kinh tÕ quèc gia, ®Æc biÖt nã ®ßi hái mét qu¸ tr×nh tù do hãa ®Ó cã thÓ c¹nh<br /> tranh quèc tÕ. Nh÷ng ng−êi ñng hé tù do hãa vµ toµn cÇu hãa cho r»ng c¸c qu¸<br /> tr×nh nµy ®em l¹i nh÷ng lîi Ých quan träng nh− t¹o viÖc lµm vµ gi¶m nghÌo cho<br /> c¸c n−íc ThÕ giíi thø ba (World Bank, 1995). Ng−îc l¹i, nh÷ng ng−êi phª ph¸n tù<br /> do hãa vµ toµn cÇu hãa l¹i cho r»ng c¸c qu¸ tr×nh nµy cµng ph¸t triÓn th× dÉn ®Õn<br /> t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp cµng t¨ng cao, kinh tÕ kh«ng æn ®Þnh, vµ lµm suy gi¶m<br /> ®iÒu kiÖn sèng cña mét bé phËn lín d©n c−. Bëi v×, c¶i c¸ch c¬ cÊu kinh tÕ lµm cho<br /> nh÷ng ng−êi ®ang lµm viÖc trong c¸c khu vùc chÝnh thøc bÞ mÊt viÖc lµm, vµ c¹nh<br /> tranh toµn cÇu lµm cho nhµ n−íc khã kh¨n h¬n trong viÖc b¶o vÖ lùc l−îng lao<br /> ®éng theo ph¸p luËt (Gilbert, 1997). Nh− vËy, c¸c t¸c ®éng bÊt lîi cña tù do hãa<br /> vµ toµn cÇu hãa cã thÓ sÏ lµm t¨ng sè l−îng ng−êi nghÌo vµ lµm trÇm träng thªm<br /> t×nh tr¹ng nghÌo khæ ®« thÞ.<br /> Khñng ho¶ng kinh tÕ<br /> C¸c nghiªn cøu thùc nghiÖm cho thÊy r»ng sù khñng ho¶ng kinh tÕ trong<br /> n−íc, khu vùc hay toµn cÇu còng t¸c ®éng rÊt m¹nh ®Õn nghÌo khæ ®« thÞ. §iÒu<br /> nµy ®−îc thÓ hiÖn ë chç, søc Ðp cña sù suy thãai kinh tÕ cã thÓ ph¸ vì c¸c m¹ng<br /> l−íi x· héi mµ ng−êi nghÌo th−êng dùa vµo nh− céng ®ång ®Þa ph−¬ng vµ c¸c tæ<br /> chøc x· héi kh¸c. Bëi v×, khñng ho¶ng lµm cho céng ®ång bÞ suy yÕu vÒ kinh tÕ,<br /> dÉn ®Õn kh¶ n¨ng hç trî lÉn nhau, nhÊt lµ hç trî cho ng−êi nghÌo trong céng<br /> ®ång còng bÞ yÕu ®i.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Duy Th¾ng 79<br /> <br /> 3. T×nh tr¹ng nghÌo khæ ®« thÞ ë ViÖt Nam<br /> ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nghÌo khæ nãi chung vµ nghÌo khæ ®«<br /> thÞ nãi riªng ®· næi lªn nh− mét vÊn ®Ò x· héi cÇn ®−îc gi¶i quyÕt ®Ó thóc ®Èy ph¸t<br /> triÓn kinh tÕ nhanh vµ bÒn v÷ng, ®¶m b¶o sù æn ®Þnh vµ c«ng b»ng x· héi. ë c¸c<br /> thµnh phè lín, sù ph©n ho¸ giµu nghÌo ngµy cµng t¨ng. TØ lÖ nghÌo khæ ®« thÞ tuy<br /> thÊp h¬n so víi n«ng th«n, nh−ng tÝnh chÊt phøc t¹p vµ møc ®é nghiªm träng cña nã<br /> l¹i h¬n ë n«ng th«n. Theo ng−ìng nghÌo khæ n¨m 2000, c¶ n−íc cã 2,8 triÖu hé<br /> nghÌo, trong ®ã sè hé nghÌo ®« thÞ lµ 265 ngµn hé, chiÕm 9,5% (ChiÕn l−îc t¨ng<br /> tr−ëng vµ gi¶m nghÌo toµn diÖn, 2002. Tr.19).<br /> Cho ®Õn nay, c¸c nghiªn cøu vÒ nghÌo khæ ®« thÞ vÉn cßn rÊt khiªm tèn vÒ<br /> sè l−îng, vÊn ®Ò vµ ph¹m vi nghiªn cøu. Ch−a cã mét nghiªn cøu nµo mang tÝnh<br /> tæng thÓ vµ hÖ thèng vÒ nghÌo khæ ®« thÞ ë ViÖt Nam ®−îc thùc hiÖn. HÇu hÕt c¸c<br /> nghiªn cøu chØ lµ c¸c nghiªn cøu tr−êng hîp, víi ph¹m vi nghiªn cøu hÑp. Ch¼ng<br /> h¹n, nghiªn cøu cña TrÞnh Duy Lu©n, NguyÔn Xu©n Mai vµ Vò TuÊn Anh vÒ<br /> "NghÌo khæ vµ c¸c vÊn ®Ò x· héi ë H¶i Phßng"; Nghiªn cøu cña Tr−êng ®¹i häc<br /> Khoa häc x· héi vµ Nh©n v¨n Thµnh phè Hå ChÝ Minh vÒ "§ång tham gia nghiªn<br /> cøu vµ hµnh ®éng gi¶m nghÌo ®« thÞ" ë Thµnh phè Hå ChÝ Minh; Nghiªn cøu vÒ<br /> "§Æc tr−ng cña nghÌo khæ ®« thÞ: tr−êng hîp Hµ Néi vµ H¶i Phßng" cña phßng X·<br /> héi häc §« thÞ, ViÖn X· héi häc.<br /> MÆc dï víi môc ®Ých nghiªn cøu kh¸c nhau, song c¸c nghiªn cøu nµy ®· cho<br /> thÊy nh÷ng nguyªn nh©n cña nghÌo khæ ë mét sè thµnh phè lín vµ nh÷ng hËu qu¶<br /> x· héi cña nã cÇn ®−îc quan t©m gi¶i quyÕt ®Ó ®¶m b¶o sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. VÒ<br /> c¬ b¶n nh÷ng nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng cña nghÌo khæ ®« thÞ ViÖt Nam hiÖn<br /> nay còng lµ t×nh tr¹ng chung ë ®« thÞ c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn trªn thÕ giíi.<br /> Mét sè nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng c¬ b¶n cña nghÌo khæ ®« thÞ ë ViÖt<br /> Nam ph¶i kÓ ®Õn lµ 1) C¶i c¸ch kinh tÕ vÜ m«; 2) Qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ nhanh; 3)<br /> NghÌo vèn con ng−êi vµ vèn x· héi; 4) Phô n÷ lµm chñ hé; vµ 5) C¸c yÕu tè t¸c ®éng<br /> liªn quan ®Õn chÝnh s¸ch.<br /> 1. C¶i c¸ch kinh tÕ vÜ m«. C¸c nghiªn cøu tr−êng hîp cho thÊy viÖc chuyÓn ®æi<br /> tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, bao cÊp sang kinh tÕ thÞ tr−êng ®· buéc hµng<br /> v¹n c¸n bé, c«ng nh©n, viªn chøc nhµ n−íc ph¶i chuyÓn sang lµm viÖc trong c¸c khu<br /> vùc kinh tÕ t− nh©n víi møc l−¬ng thÊp vµ kh«ng æn ®Þnh. NhiÒu ng−êi trong sè hä<br /> kh«ng t×m ®−îc viÖc lµm ®· trë thµnh thÊt nghiÖp. Hä ph¶i tù kiÕm sèng b»ng ®ñ<br /> mäi nghÒ, kÓ c¶ nh÷ng nghÒ phi ph¸p. Nh− vËy, c¶i c¸ch kinh tÕ vÜ m«, mét mÆt thóc<br /> ®Èy t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ ph¸t triÓn x· héi, lµm gi¶m bít g¸nh nÆng bao cÊp cho<br /> nhµ n−íc, mÆt kh¸c ®· lµm h×nh thµnh mét nhãm nghÌo bao gåm nh÷ng ng−êi cã<br /> viÖc lµm kh«ng æn ®Þnh, thu nhËp thÊp hoÆc thÊt nghiÖp.<br /> 2. §« thÞ ho¸ nhanh. Nh÷ng t¸c ®éng bÊt lîi cña qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ nhanh<br /> nh− tËp trung d©n sè ë c¸c thµnh phè lín do dßng nhËp c− tõ c¸c vïng n«ng th«n<br /> vµo, mµ phÇn ®«ng lµ nhËp c− bÊt hîp ph¸p; mÊt ®Êt do më réng ®« thÞ, dÉn ®Õn viÖc<br /> chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp,vv. Theo quy ®Þnh cña ChÝnh phñ, nh÷ng ng−êi nhËp<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 80 NghÌo khæ ®« thÞ: c¸c nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng<br /> <br /> c− bÊt hîp ph¸p sÏ kh«ng ®−îc ®¨ng ký hé khÈu. Do ®ã, hä sÏ bÞ h¹n chÕ trong viÖc<br /> tiÕp cËn ®Õn c¸c c¸c nguån lùc, c¸c dÞch vô c«ng céng hay hÖ thèng phóc lîi x· héi<br /> cña ®Þa ph−¬ng n¬i hä nhËp c−, ch¼ng h¹n nh− nhµ ë cho ng−êi nghÌo hoÆc thu nhËp<br /> thÊp, vay vèn tÝn dông ®Ó xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, hoÆc con c¸i cña hä muèn ®−îc ®i häc<br /> th× ph¶i ®ãng tiÒn tr¸i tuyÕn, mét kho¶n tiÒn th−êng v−ît qu¸ kh¶ n¨ng cña hä, dÉn<br /> ®Õn con c¸i hä kh«ng ®−îc ®Õn tr−êng hay ph¶i bá häc sím v× kh«ng cã tiÒn tr¶ häc<br /> phÝ. MÆt kh¸c, do kh«ng cã hé khÈu nªn hä kh«ng ®−îc ®¨ng ký kinh doanh, bu«n<br /> b¸n. §Ó tån t¹i, hä ph¶i lµm nhiÒu c«ng viÖc kh¸c nhau, th−êng lµ nh÷ng c«ng viÖc<br /> nÆng nhäc, kh«ng æn ®Þnh vµ tiÒn c«ng thÊp nh− cöu v¹n, b¸n hµng rong, ®¸nh giµy,<br /> b¸n vÐ sè, gióp viÖc, vv. HÖ qu¶ lµ mét nhãm nghÌo míi ®−îc h×nh thµnh - nhãm<br /> nh÷ng ng−êi nhËp c− kh«ng ®−îc ®¨ng ký hé khÈu.<br /> Qu¸ tr×nh më réng kh«ng gian ®« thÞ biÕn nhiÒu lµng, x· ë ngo¹i « c¸c thµnh<br /> phè trë thµnh c¸c khu c«ng nghiÖp hoÆc khu ®« thÞ míi. Ng−êi d©n ë ®ã bÞ mÊt ®Êt<br /> (th−êng lµ ®Êt ë vµ ®Êt n«ng nghiÖp), nhµ ë hay c¸c tµi s¶n kh¸c lµ ph−¬ng tiÖn kiÕm<br /> sèng cña hä. Tuy ®−îc nhµ n−íc båi th−êng, thËm chÝ båi th−êng rÊt cao, nh−ng do<br /> ph¶i chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp (th−êng tõ n«ng nghiÖp sang phi n«ng nghiÖp)<br /> ®· lµm cho nhiÒu ng−êi trong sè hä kh«ng t×m ®−îc viÖc lµm, dÉn ®Õn thÊt nghiÖp vµ<br /> c¸c tÖ n¹n x· héi vµ cã nguy c¬ bÞ r¬i vµo t×nh tr¹ng nghÌo khæ. Nghiªn cøu cña<br /> phßng X· héi häc §« thÞ, ViÖn X· héi häc vÒ "Nh÷ng t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh ®« thÞ<br /> ho¸" ë Sµi §ång, DÞch Väng, Phó Th−îng (Hµ Néi) vµ nghiªn cøu cña Ng« ThÞ Kim<br /> Dung vÒ "Nh÷ng thay ®æi vÒ viÖc lµm cña phô n÷ d−íi t¸c ®éng cña ®« thÞ ho¸<br /> nhanh" ë Thµnh Phè Hå ChÝ Minh cho thÊy nh÷ng ng−êi bÞ mÊt ®Êt do x©y dùng c¸c<br /> khu c«ng nghiÖp l¹i Ýt cã c¬ héi ®−îc tuyÓn dông vµo lµm viÖc trong c¸c khu c«ng<br /> nghiÖp ®ã v× hä kh«ng ®¸p øng ®−îc nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt. Do mÊt kÕ sinh nhai,<br /> kh«ng cã viÖc lµm ®· dÉn hä ®Õn chç nghÌo khæ hoÆc bÞ bÇn cïng hãa.<br /> 3. NghÌo vèn con ng−êi vµ vèn x· héi. Nh− ®· ph©n tÝch ë trªn, vèn con ng−êi<br /> vµ vèn x· héi lµ tµi s¶n quý gi¸ nhÊt cña mçi con ng−êi. HÇu hÕt nh÷ng ng−êi nghÌo<br /> ®−îc nghiªn cøu th−êng cã tr×nh ®é häc vÊn thÊp, kh«ng cã tay nghÒ, søc khoÎ yÕu,<br /> èm ®au bÖnh tËt, vµ thiÕu sù gióp ®ì cña ng−êi th©n còng nh− céng ®ång vµ x· héi.<br /> 4. Phô n÷ lµm chñ hé. C¸c nghiªn cøu cho thÊy nh÷ng phô n÷ lµm chñ hé do<br /> gãa chång, kh«ng cã chång, hay chång ®au èm kh«ng cßn kh¶ n¨ng lao ®éng còng<br /> chiÕm tû lÖ cao trong nhãm nghÌo ®« thÞ. Hä th−êng lµ c«ng nh©n trong c¸c nhµ m¸y,<br /> xÝ nghiÖp cña nhµ n−íc tr−íc ®©y, nh−ng do nhµ m¸y, xÝ nghiÖp ho¹t ®éng kÐm hiÖu<br /> qu¶ nªn bÞ gi¶i thÓ hay cæ phÇn ho¸.<br /> 5. C¸c yÕu tè t¸c ®éng liªn quan ®Õn chÝnh s¸ch. §iÒu nµy ®−îc thÓ hiÖn<br /> qua nh÷ng bÊt cËp trong c¸c chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi vµ qu¶n lý ®«<br /> thÞ nh− chÝnh s¸ch ®Çu t− ph¸t triÓn kh«ng c©n ®èi, chÝnh s¸ch nhµ ë, chÝnh s¸ch<br /> gi¸ c¶, vv. g©y ra nh÷ng t¸c ®éng bÊt lîi vµ dÔ tæn th−¬ng cho ng−êi nghÌo. Ch¼ng<br /> h¹n, c¸c thµnh phè cã chÝnh s¸ch x©y dùng nhµ ë cho ng−êi nghÌo nh−ng l¹i yªu<br /> cÇu hä ph¶i tr¶ tr−íc mét kho¶n tiÒn hµng chôc triÖu ®ång, trong khi hä ®ang<br /> ph¶i lo ¨n tõng b÷a. V¶ l¹i, nÕu hä cã sè tiÒn ®ã th× hä ®· kh«ng ph¶i lµ nghÌo.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn Duy Th¾ng 81<br /> <br /> HËu qu¶ lµ hä ph¶i b¸n tiªu chuÈn cña m×nh cho ng−êi giµu ®Ó lÊy tiÒn chªnh<br /> lÖch. Rèt cuéc, ng−êi giµu ®−îc h−ëng lîi tõ chÝnh c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn chø<br /> kh«ng ph¶i ng−êi nghÌo.<br /> Tãm l¹i, nghÌo khæ ®« thÞ kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ do thiÕu thu nhËp mµ cßn<br /> do nhiÒu yÕu tè kh¸c nh− thiÕu tµi s¶n (vËt chÊt vµ phi vËt chÊt), thiÕu c¸c nguån<br /> lùc (tù nhiªn, x· héi vµ con ng−êi), thiÕu kh¶ n¨ng tiÕp cËn ®Õn hÖ thèng gi¸o<br /> dôc, ch¨m sãc søc kháe vµ b¶o hiÓm x· héi, vµ thiÕu c¸c quyÒn hîp ph¸p cña con<br /> ng−êi (quyÒn con ng−êi vµ quyÒn lîi c«ng d©n) trong viÖc sö dông c¸c nguån lùc<br /> vµ c¸c dÞch vô c«ng céng.<br /> 4. KÕt luËn<br /> T×nh tr¹ng, møc ®é vµ c¸c nguyªn nh©n dÉn ®Õn nghÌo khæ cña mçi thµnh<br /> phè lµ kh¸c nhau do tÝnh kh«ng thuÇn nhÊt cña thµnh phè. Mçi thµnh phè ®Òu cã<br /> nh÷ng ®Æc tr−ng kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n hãa vµ x· héi kh¸c biÖt. Tuy nhiªn, vÉn cã<br /> thÓ t×m thÊy c¸c nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng phæ biÕn nhÊt cña nghÌo khæ ®« thÞ<br /> ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn nãi chung vµ ë ViÖt Nam nãi riªng. C¸c nguyªn nh©n ®ã,<br /> nh− ®· ph©n tÝch ë trªn, lµ thiÕu thu nhËp, nghÌo vèn con ng−êi vµ vèn x· héi, qu¸<br /> tr×nh ®« thÞ hãa nhanh, toµn cÇu hãa, vµ sù khñng ho¶ng kinh tÕ. Song, møc ®é t¸c<br /> ®éng cña chóng cßn phô thuéc vµo bèi c¶nh cô thÓ cña mçi thµnh phè nh− quy m«<br /> d©n sè, kÝch cì ®« thÞ, c¬ cÊu chÝnh trÞ-x· héi, vµ mèi quan hÖ cña mçi thµnh phè víi<br /> thÞ tr−êng bªn ngoµi. Ch¼ng h¹n, c¸c thµnh phè nhá th−êng chØ cã mèi quan hÖ víi<br /> thÞ tr−êng ®Þa ph−¬ng hay khu vùc, tr¸i l¹i c¸c thµnh phè lín l¹i th−êng cã quan hÖ<br /> toµn cÇu. Bëi vËy, c¸c thµnh phè nhá Ýt chÞu t¸c ®éng cña toµn cÇu hãa hay khñng<br /> ho¶ng kinh tÕ h¬n c¸c thµnh phè lín vµ cùc lín. Nh−ng nÕu bÞ ¶nh h−ëng th× c¸c<br /> thµnh phè nhá sÏ ph¶i g¸nh chÞu hËu qu¶ nÆng nÒ h¬n vµ l©u phôc håi h¬n so víi c¸c<br /> thµnh phè lín.<br /> Do nghÌo khæ ®« thÞ lµ mét vÊn ®Ò ®a chiÒu víi b¶n chÊt phøc t¹p vµ nh¹y<br /> c¶m nªn c¸ch tiÕp cËn ®Ó nghiªn cøu nã cÇn ph¶i lµ c¸ch tiÕp cËn tæng thÓ. C¸c mÆt<br /> cña nghÌo khæ ®« thÞ ph¶i ®−îc xem xÐt trong mèi quan hÖ t−¬ng t¸c lÉn nhau. Nhê<br /> ®ã cã thÓ t×m ra c¸c nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng ®Õn nghÌo khæ ®« thÞ, trªn c¬ së<br /> ®ã ®Ó x©y dùng mét chiÕn l−îc gi¶m nghÌo toµn diÖn.<br /> VÒ ph−¬ng diÖn qu¶n lý ®« thÞ, c¸c nghiªn cøu lý thuyÕt vµ thùc nghiÖm cho<br /> thÊy r»ng d©n chñ hãa vµ phi tËp trung hãa còng lµ nh÷ng yÕu tè cã t¸c ®éng tÝch<br /> cùc trong viÖc gi¶m nghÌo. Bëi v×, chóng t¹o cho ng−êi nghÌo c¬ héi ®Ó nãi lªn thùc<br /> tr¹ng nghÌo khæ cña hä, v× sao hä nghÌo, c¸c nhu cÇu −u tiªn cña hä, vµ kh¶ n¨ng<br /> tham gia cña hä vµo qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh ¶nh h−ëng tíi cuéc sèng cña hä còng<br /> nh− tham gia vµo c¸c ch−¬ng tr×nh vµ dù ¸n ph¸t triÓn nh»m gióp hä vµ céng ®ång<br /> cña hä tho¸t khái t×nh tr¹ng nghÌo khæ. Cã nh− vËy th× c¸c hµnh ®éng can thiÖp<br /> nh»m gi¶m hoÆc xãa nghÌo míi ®¹t hiÖu qu¶ cao. §Ó ®¹t ®−îc môc tiªu nµy, mçi<br /> thµnh phè, quèc gia cÇn cã chÝnh s¸ch ph¸t triÓn c©n ®èi, hîp lý vµ toµn diÖn, vµ ph¶i<br /> trao quyÒn cho ng−êi d©n, ®Æc biÖt lµ ng−êi nghÌo b»ng viÖc t¹o ra c¸c c¬ héi ®Ó hä<br /> ®−îc tham gia vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 82 NghÌo khæ ®« thÞ: c¸c nguyªn nh©n vµ yÕu tè t¸c ®éng<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. Ajit Singh (1989). Urbanisation, poverty and employment: The large metropolis in the<br /> Third World. Working paper No. 165, 1989.<br /> 2. Alan Gilbert (1997). Work and poverty during economic restructuring: The experience of<br /> Bogota, Colombia. In IDS Bulletin Vol. 28, No. 2, 1997.<br /> 3. Amis, P. and Rakodi, C. (1994). Urban poverty: issues for research and policy. Journal of<br /> International Development, Vol. 6, No. 5, 1994.<br /> 4. Arjan de Haan (1997). Urban poverty and its alleviation. In IDS Bulletin Vol. 28, No. 2,<br /> 1997.<br /> 5. Arjan de Haan (1997). Rural-urban Migration and poverty: The case of India. In IDS<br /> Bulletin Vol. 28, No. 2, 1997.<br /> 6. Bernstain H. (1992). Rural livelihood. London, 1992<br /> 7. David Satterthwaite (1997). Urban poverty: Reconsidering its scale and nature. In IDS<br /> Bulletin Vol. 28, No. 2, 1997.<br /> 8. IFAD report on poverty (1995). Website: IFAD.org<br /> 9. Jo Beall (1999). Life in the cities. In "Poverty and development into the 21th Century". London,<br /> 1999.<br /> 10. Jo Beall (1997). Assessing and responding to urban poverty: Lessons from Pakistan. In<br /> IDS Bulletin Vol. 28, No. 2, 1997.<br /> 11. Moser, C. O. N. (1996). Confronting crisis: Asummary of household responses to poverty<br /> and vulnerability in four poor urban communities. The World Bank, Washington, D.C.<br /> Environmentally Sustainable Development Studies and Monographs Series No. 7, 1996.<br /> 12. TrÞnh Duy Lu©n, NguyÔn Xu©n Mai, vµ Vò TuÊn Anh (1999). Poyerty and social isues in<br /> Hai Phong City. A report on socio- economic servey. Hai Phong and Ha Noi, 1999.<br /> 13. Ngo Thi Kim Dung (1996). Changes in women's employment under conditions of rapid<br /> urbanisation.Vietnam's socio-economic development, No. 7, 1996.<br /> 14. Viet Nam. The comprehensive poverty reduction and growth strategy. Ha Noi, 2002<br /> 15. World Bank report on poverty, 1995. Webpage: worldbank.org.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />