Nghiên cứu một số đặc điểm tái sinh của loài re hương (Cinnamomum parthenoxylon) tại vườn quốc gia Bạch Mã

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 63, 2010<br /> NGHIÊN CỨU MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM TÁI SINH CỦA LOÀI RE HƯƠNG<br /> (Cinnamomum parthenoxylon) TẠI VƯỜN QUỐC GIA BẠCH MÃ<br /> Lê Thị Diên, Phạm Minh Toại, Lê Phú Ánh<br /> Trường Đại học Nông Lâm, Đại học Huế<br /> Lê Doãn Anh<br /> Vườn Quốc gia Bạch Mã<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Cây Re Hương là một loài cây quí, đa tác dụng. Do có giá trị kinh tế cao nên loài cây<br /> này hiện đã bị khai thác một cách kiệt quệ. Thêm vào đó, số lượng cây tái sinh tự nhiên của Re<br /> hương rất ít nên vấn đề bảo tồn loài là rất cần thiết. Với việc sử dụng phương pháp nghiên cứu<br /> tổ thành tầng cây cao và nghiên cứu tái sinh trong lâm nghiệp, chúng tôi đã xác định được tại<br /> các lâm phần có Re hương phân bố, thành phần các loài cây gỗ tầng cao rất đa dạng (từ 21-39<br /> loài). Tổ thành các loài cây gỗ tái sinh chủ yếu là các loài cây ưa sáng như Gò đồng, Dẻ,<br /> Hoàng đàn, Chân chim... với mật độ dao động từ 6.200 - 7.920 cây/ha, nguồn gốc cây tái sinh<br /> chủ yếu là hạt với đa số cây có phẩm chất tốt. Với số lượng chỉ có 7 cây trên 40 ô dạng bản có<br /> diện tích mỗi ô 25m2, cây tái sinh Re hương đã không tham gia vào công thức tổ thành loài.<br /> Mặc dù vậy, số lượng chồi Re hương tái sinh trên mỗi gốc là rất lớn. Phần lớn các cây tái sinh<br /> Re hương có phẩm chất tốt, nên mặc dù chưa nằm trong nhóm các cây tái sinh có triển vọng<br /> nhưng các cây này vẫn có khả năng phát triển tốt, đáp ứng yêu cầu của thế hệ cây Re hương<br /> trong tương lai nếu được chăm sóc và bảo vệ tốt. Cần có kế hoạch tạo giống cây từ hạt phục vụ<br /> cho hoạt động khoanh nuôi, xúc tiến tái sinh kết hợp với trồng bổ sung cây Re hương tại các<br /> vùng phân bố tự nhiên của chúng.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Thiên nhiên nhiệt đới Việt Nam đã tạo ra hệ thực vật đa dạng, đa lợi ích. Hiện<br /> nay, các nhà khoa học đã thống kê được 11.373 loài thuộc 2.524 chi, 378 họ trong 7<br /> ngành thực vật khác nhau (Nguyễn Nghĩa Thìn, 1997). Với hơn 19 triệu hecta rừng và<br /> đất rừng, hệ thực vật này là một tiềm năng to lớn cho sự phát triển của đất nước, thể<br /> hiện rõ lợi thế của ngành lâm nghiệp so với nhiều ngành sản xuất khác. Trong tập đoàn<br /> các loài cây đa mục đích đã được định danh ở Việt Nam, cây Re hương (Cinnamomum<br /> parthenoxylum (Jack) Meissn) là loài cây có triển vọng đem lại giá trị kinh tế cao trong<br /> tương lai, đặc biệt cho những người dân nghèo sống ở vùng núi.<br /> Cây Re Hương (Cinnamomum parthenoxylum (Jack) Meissn) thuộc họ Long não<br /> (Lauraceae) là một loài cây quí, đa tác dụng. Hiện tại nó được xếp vào loại rất nguy cấp<br /> 33<br /> <br /> (CR) ở cấp quốc gia trong danh lục đỏ của IUCN (Ver 2.3) và trong Sách đỏ Việt Nam<br /> (1996). Đây là loài cây có giá trị kinh tế, thân gỗ dùng cho chế biến các sản phẩm mỹ<br /> nghệ, gốc rễ dùng để sản xuất tinh dầu xá xị. Do có giá trị kinh tế cao nên hiện nay hoạt<br /> động khai thác trái phép loài cây này ở Việt Nam đang trở thành điểm nóng (Lê Trọng<br /> Trải và cộng tác viên, 1999). Ngoài ra, việc chưng cất tinh dầu re hương đã gây ảnh<br /> hưởng nghiêm trọng đến môi trường sinh thái trong khu vực và gây phức tạp cho công<br /> tác quản lý bảo vệ rừng. Mặc dù có giá trị kinh tế và bảo tồn cao như vậy, nhưng những<br /> nghiên cứu về loài cây này ở trên thế giới và ở Việt Nam hiện nay còn rất thiếu. Phần<br /> lớn các nghiên cứu mới chỉ dừng lại ở mức mô tả đặc điểm hình thái, định danh loài mà<br /> chưa đi sâu nghiên cứu nhiều về các đặc tính sinh học, sinh thái học, gây trồng và bảo<br /> tồn loài. Đặc biệt, vấn đề tái sinh tự nhiên của Re hương rất kém, số lượng cây ngoài tự<br /> nhiên ngày càng giảm nên vấn đề bảo tồn loài này là rất cần thiết (Huỳnh Văn Kéo, Ngô<br /> Viết Nhơn, 2006).<br /> Bài báo này nhằm cung cấp một số thông tin về đặc điểm tái sinh tự nhiên của<br /> loài Re hương tại Vườn Quốc gia Bạch Mã phục vụ cho hoạt động bảo tồn và phát triển<br /> loài một cách hiệu quả.<br /> 2. Nội dung và phương pháp nghiên cứu<br /> 2.1. Nội dung nghiên cứu<br /> (+) Nghiên cứu tổ thành tầng cây cao tại các lâm phần có Re hương phân bố;<br /> (+) Nghiên cứu tổ thành cây gỗ tái sinh tại các lâm phần có Re hương phân bố;<br /> (+) Đánh giá mật độ, phẩm chất và nguồn gốc cây tái sinh;<br /> (+) Đánh giá triển vọng cây tái sinh.<br /> 2.2. Phương pháp nghiên cứu<br /> Trên cơ sở các tài liệu kế thừa từ các cán bộ kỹ thuật của vườn, chúng tôi xác<br /> định được các khu phân bố của Re hương. Đây là một loài cây quý hiếm, đã bị khai thác<br /> với cường độ lớn trong quá khứ nên số lượng quần thể loài và mức độ bắt gặp ngoài tự<br /> nhiên là rất thấp. Vì vậy, việc lập các ô tiêu chuẩn không thể tiến hành một cách ngẫu<br /> nhiên, mà được lập dựa vào vị trí phân bố của Re hương. Trên mỗi trạng thái rừng có Re<br /> hương phân bố chúng tôi tiến hành lập hai ô tiêu chuẩn:<br /> - Ô tiêu chuẩn số 1 và 2 được lập tại trạng thái rừng IIB thuộc tiểu khu 386.<br /> - Ô tiêu chuẩn số 3 và 4 được lập tại trạng thái rừng IIIA1 thuộc tiểu khu 231.<br /> - Ô tiêu chuẩn số 5 và 6 được lập tại trạng thái rừng IIIA2 thuộc tiểu khu 386.<br /> - Ô tiêu chuẩn số 7 và 8 được lập tại trạng thái rừng IIIA3 thuộc tiểu khu 231.<br /> Mỗi ô tiêu chuẩn có diện tích 2.500 m2 (50m x 50m). Tiến hành đo đường kính<br /> tại vị trí 1,3m của tất cả các loài cây có D1.3  6cm trong mỗi ô tiêu chuẩn. Hệ số tổ<br /> 34<br /> <br /> thành tầng cây cao được tính theo tiết diện ngang.<br /> Trong mỗi ô tiêu chuẩn lập 5 ô dạng bản (4 ô bốn góc và 1 ô ở giữa), mỗi ô có<br /> diện tích 25m2 (5m x 5m) để điều tra tái sinh.<br /> Điều tra tất cả các cây tái sinh của mỗi ô dạng bản, kết quả ghi vào phiếu điều<br /> tra lập sẵn. Phẩm chất cây tái sinh được xác định dựa vào chỉ tiêu hình thái biểu hiện<br /> của cây tái sinh. Chất lượng cây tái sinh được chia làm ba cấp tốt, trung bình, xấu.<br /> Nguồn gốc cây tái sinh được xác định là tái sinh chồi hay tái sinh hạt.<br /> Tổ thành cây tái sinh được xác định theo phương pháp số cây; các cấp chất<br /> lượng được tính phần trăm cho từng cấp theo từng trạng thái rừng.<br /> 3. Kết quả và thảo luận<br /> 3.1. Tổ thành tầng cây cao lâm phần có Re hương phân bố<br /> Kết quả nghiên cứu tổ thành tầng cây cao tại các lâm phần có Re hương phân bố<br /> tại địa bàn nghiên cứu được thể hiện qua bảng sau:<br /> Bảng 1. Công thức tổ thành cây tầng cao lâm phần có Re hương phân bố<br /> <br /> ÔTC<br /> <br /> N<br /> <br /> LCCTTT<br /> <br /> 1<br /> <br /> 81<br /> <br /> 26<br /> <br /> Công thức tổ thành<br /> 1.03Hđ; 0.72Dg; 0.68Gđ; 0.65D; 0.57SĐn; 0.57Sb;<br /> 0.53Gll; 0.52Rh; 0.5Ct; 0.44Tr; 0,44Trđ; 3.35Clk<br /> <br /> 2<br /> <br /> 90<br /> <br /> 39<br /> <br /> 0.75Bbn; 0.66Mlr; 0.5Sb; 0.46At; 0.46Ln; 0.44Ng; 0.43Tr;<br /> 0.39Ct; 0.39Lv; 0.39Gll; 0.37D; 0,37Sp1; 0.33Rh;<br /> 0.28SĐn; 0.27Rx; 3.5C1k<br /> <br /> 3<br /> <br /> 130<br /> <br /> 27<br /> <br /> 2.77Hđ; 1.16Gll; 0.53Gđ; 0.51 Sr; 0.48Ttr; 0.48Rx; 0.48D;<br /> 0.37SĐn; 3.23Clk (0.32Rh)<br /> <br /> 4<br /> <br /> 102<br /> <br /> 24<br /> <br /> 2.62Hđ; 0.82Ttr; 0.82Gđ; 0.71Dg; 0.68D; 0.67Trđ; 0.63Gll;<br /> 0.58Sb; 0.48SĐn, 2.0C1k (0.3Rh)<br /> <br /> 5<br /> <br /> 108<br /> <br /> 22<br /> <br /> 1.96Hđ; 1.83D; 1.08SĐn; 0.86Gđ; 0.77Ch; 0.69Tr;<br /> 0.54Sdl; 2.27Clk (0.2Rh)<br /> <br /> 6<br /> <br /> 100<br /> <br /> 31<br /> <br /> 2.11Hđ; 0.84Trđ; 0.74Ttr; 0.44Bl; 0.36Mlr; 0.35Gđ;<br /> 0.35Sp5; 0.32Mđ; 0.32Ds; 0.32 Gll; 3.85Clk (0.06Rh)<br /> <br /> 7<br /> <br /> 98<br /> <br /> 22<br /> <br /> 2.44Hđ; 1.1Trđ; 0.93D; 0.72Dg; 0.66R; 0.59Ttr; 0.59Tr;<br /> 0.46Gđ; 2.52Clk (0.17Rh)<br /> <br /> 8<br /> <br /> 104<br /> <br /> 31<br /> <br /> 1.27Gđ; 1.15Hđ; 1.00D; 0.68Ch; 0.59SĐn; 0.45Dg; 0.4Tr;<br /> 0.38Cht; 0.34Rh; 3.79Clk<br /> <br /> Ghi chú:<br /> N: số cây gỗ trong mỗi ô tiêu chuẩn (cây); LCCTTT: số loài cây tham gia vào công thức<br /> tổ thành (cây).<br /> 35<br /> <br /> Hđ: Hoàng đàn giả; Dg: Dẻ gai; Gđ: Gò đồng; D: Dẻ; SĐn: Sồi Đà Nẵng; Sb: Sung<br /> bụng; Gll: Giổi lá láng; RH: Re hương; Ct: Chắp tay; Tr: Trâm; Trđ: Trâm đỏ; Bbn: Ba bét<br /> nam; Mlr: Mát lá rộng; At: An tức; Ln: Lá nến; Ng: Ngát; Lv: Lim vàng; Rx: Ràng ràng xanh;<br /> Sr: Sung rỗ; Ttr: Thông tre; Ch: Chè; Sdl: Sóc dưới láng; Bl: Bời lời; Mlr: mác lá rộng; Mđ:<br /> Mán đỉa; Ds: Dẻ sừng; R: Re xanh; Cht: Chẹo tía; Sp: loài chưa xác định được tên; Clk: các<br /> loài khác.<br /> <br /> Kết quả cho thấy thành phần loài cây tầng cao tại các ô tiêu chuẩn hết sức đa<br /> dạng, biến động từ 21 đến 39 loài. Hầu như tất cả các ô tiêu chuẩn (trừ ô tiêu chuẩn số 1,<br /> 2 và số 8) Re hương không tham gia vào công thức tổ thành mà chỉ phân bố rải rác góp<br /> phần làm tăng đa dạng sinh học cho các lâm phần. Tuy nhiên, không thể cho rằng đây là<br /> loài cây bổ trợ hay loài cây phụ, chỉ vì việc khai thác quá mức trong quá khứ đã làm cho<br /> số lượng loài giảm. Do đó, nếu có biện pháp bảo tồn và phát triển loài một cách đúng<br /> mức thì số lượng quần thể loài sẽ tăng lên, trong tương lai loài sẽ góp mặt trong công<br /> thức tổ thành loài cây tầng cao. Vậy, vấn đề đặt ra ở vườn quốc gia Bạch Mã là không<br /> chỉ bảo tồn các cây Re hương hiện còn, mà phải có các giải pháp phát triển số lượng<br /> loài tại khu vực phân bố tự nhiên của nó.<br /> 3.2. Tổ thành cây gỗ tái sinh nơi có loài Re hương phân bố<br /> Tổ thành cây tái sinh có ý nghĩa quan trọng trong việc đánh giá chất lượng thế<br /> hệ tương lai. Các lâm phần có tổ thành cây tái sinh khác nhau thì biện pháp kinh doanh,<br /> quản lý bảo vệ cũng khác nhau. Kết quả nghiên cứu tổ thành cây tái sinh nơi có loài Re<br /> hương phân bố tính theo phương pháp số cây được thể hiện ở bảng sau:<br /> Bảng 2. Công thức tổ thành cây tái sinh tại lâm phần có Re hương phân bố<br /> <br /> TTR<br /> <br /> N<br /> <br /> NTT<br /> <br /> NRH<br /> <br /> Công thức tổ thành<br /> <br /> IIB<br /> <br /> 172<br /> <br /> 46<br /> <br /> 2<br /> <br /> 0.81Gđ; 0.7Cc; 0.58Bb; 0.58Dg; 0.52D; 0.41Ch;<br /> 0.41Db; 0.41Gll; 0.35Ctr; 5.23Clk (0.12RH)<br /> <br /> IIIA1<br /> <br /> 155<br /> <br /> 30<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1.42Hđ; 1.29Gđ; 1.1D; 0.9Ch; 0.77Gll; 0.52 So;<br /> 0.39Ttr; 0.39Ss; 0.32Sp4; 2.3Clk (0.0RH)<br /> <br /> IIIA2<br /> <br /> 158<br /> <br /> 28<br /> <br /> 4<br /> <br /> 1.58D; 1.33Gđ; 1.33Tr; 0.89Ch; 0.7Hđ; 0.44 Ttr;<br /> 0.38Ng; 0.38Qt; 0.38Sdl; 2.59Clk (0.25RH)<br /> <br /> IIIA3<br /> <br /> 198<br /> <br /> 27<br /> <br /> 1<br /> <br /> 4.14D; 1.21Gđ; 0.86Hđ; 0.76Ch; 0.61Tr; 0.3C; 0.3Gll;<br /> 0.3Qt; 0.25Cc; 1.27Clk (0.05RH)<br /> <br /> Ghi chú:<br /> TTR: Trạng thái rừng; N: số cây gỗ tái sinh trong 10 ô dạng bản của mỗi trạng thái<br /> rừng (cây); NTT: số cây tham gia vào công thức tổ thành (cây); NRH: Số cây tái sinh Re hương<br /> trong 10 ô dạng bản của mỗi trạng thái rừng (cây).<br /> 36<br /> <br /> Gđ: Gò đồng; Cc: Chân chim; Bb: Ba bét; Dg: Dẻ gai; D: Dẻ; Ch: Chè; Db: Dẻ bộp;<br /> Gll: Giổi lá láng; Ctr: Chơn trà; Hđ: Hoàng đàn giả; So: Sồi; Ttr: Thông tre; Ss: Săn sóc; Sp4:<br /> loài chưa xác định được tên; Tr: Trâm; Ng: Ngát; Qt: Quế trèn; Sdl: Sóc dưới láng; C: Côm;<br /> Clk: Các loài khác; RH: Re hương.<br /> <br /> So sánh với công thức tổ thành cây tầng cao có thể nhận thấy tổ thành cây gỗ tái<br /> sinh vẫn giữ được ưu thế của tầng cây mẹ, điều này cho thấy trong những năm vừa qua<br /> công tác bảo tồn tại VQG Bạch Mã đã có tác dụng rất lớn. Cây mẹ trong các lâm phần<br /> có khả năng gieo giống tốt và là tiền đề cho sự xuất hiện lớp cây tái sinh có tổ thành<br /> tương tự như tổ thành cây tầng cao.<br /> Kết quả ở bảng 2 cho thấy, tổ thành cây gỗ tái sinh ở các trạng thái rừng chủ yếu<br /> là các loài cây ưa sáng như Gò đồng, Dẻ, Hoàng đàn, Chân chim... Với số lượng cây tái<br /> sinh rất ít (chỉ có 7 cây trong tổng số ô dạng bản điều tra được của cả 4 trạng thái rừng),<br /> cây tái sinh Re hương đã không tham gia vào công thức tổ thành. Trên thực tế, các cây<br /> Re hương tái sinh từ hạt phân bố khá xa cây mẹ. Trong các ô tiêu chuẩn, tuy số lượng<br /> cây Re hương tầng cao không nhiều nhưng cũng biến động từ 1-4 cây, trong đó có nhiều<br /> cây đã trưởng thành, nhưng số lượng cây tái sinh rất ít, lại chủ yếu là tái sinh chồi (nếu<br /> tính số chồi trên một gốc thì số lượng lại rất lớn). Điều này chứng tỏ rằng khả năng tái<br /> sinh tự nhiên bằng hạt của loài cây này rất kém và chúng rất khó có thể cạnh tranh nổi<br /> với các loài cây khác. Chính vì vậy, cần có kế hoạch thu hái hạt của loài này về gieo<br /> ươm thử nghiệm. Mặt khác, việc nhân giống loài cây này nên tập trung vào hoạt động<br /> nhân giống sinh dưỡng từ chồi (chủ yếu là giâm hom).<br /> 3.3. Mật độ, phẩm chất và nguồn gốc cây tái sinh<br /> Mật độ, phẩm chất, nguồn gốc là những chỉ tiêu đánh giá năng lực tái sinh của<br /> cây rừng. Thông thường, phẩm chất cây tái sinh được đánh giá qua hai chỉ tiêu là hình<br /> thái và tuổi cây tái sinh. Tuy nhiên, do tuổi cây tái sinh khó xác định nên trong nghiên<br /> cứu này phẩm chất cây tái sinh được đánh giá qua hình thái cây, bao gồm hình thái thân,<br /> hình dạng tán, và mật độ lá trên cây.<br /> Bảng 3. Mật độ, phẩm chất và nguồn gốc cây tái sinh của lâm phần có Re hương phân bố<br /> Phẩm chất<br /> TTR<br /> <br /> N<br /> <br /> Nguồn gốc<br /> <br /> N/ha<br /> Tốt<br /> <br /> %<br /> <br /> TB<br /> <br /> %<br /> <br /> Xấu<br /> <br /> %<br /> <br /> C<br /> <br /> %<br /> <br /> H<br /> <br /> %<br /> <br /> 172 6.880<br /> <br /> 132<br /> <br /> 76,7<br /> <br /> 29<br /> <br /> 16,9<br /> <br /> 11<br /> <br /> 6,4<br /> <br /> 37<br /> <br /> 21,5<br /> <br /> 135<br /> <br /> 78,5<br /> <br /> IIIA1 155 6.200<br /> <br /> 115<br /> <br /> 74,2<br /> <br /> 32<br /> <br /> 20,6<br /> <br /> 8<br /> <br /> 5,2<br /> <br /> 14<br /> <br /> 9,0<br /> <br /> 155<br /> <br /> 91,0<br /> <br /> IIIA2 158 6.320<br /> <br /> 129<br /> <br /> 81,6<br /> <br /> 24<br /> <br /> 15,2<br /> <br /> 5<br /> <br /> 3,2<br /> <br /> 21<br /> <br /> 13,3<br /> <br /> 137<br /> <br /> 86,7<br /> <br /> IIIA3 198 7.920<br /> <br /> 163<br /> <br /> 82,3<br /> <br /> 27<br /> <br /> 13,6<br /> <br /> 8<br /> <br /> 4,1<br /> <br /> 21<br /> <br /> 10,6<br /> <br /> 177<br /> <br /> 79,4<br /> <br /> IIB<br /> <br /> Ghi chú: N/ha: số cây gỗ tái sinh trên 1ha; TB: Trung bình; C: Chồi; H: Hạt.<br /> 37<br /> <br />