Nghiên cứu về vấn đề đói nghèo ở thành phố Hồ Chí Minh từ góc nhìn của khoa học xã hội - Mạc Đường

X· héi häc sè 3&4 (67&68), 1999 23<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò ®ãi nghÌo<br /> ë thµnh phè Hå ChÝ Minh<br /> tõ gãc nh×n cña khoa häc x· héi∗<br /> <br /> M¹c §−êng<br /> <br /> <br /> Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ãi nghÌo lµ t− duy nh©n b¶n cña loµi ng−êi ®· xuÊt hiÖn trong x·<br /> héi cã giai cÊp. Tõ xa x−a trong lÞch sö nh©n lo¹i, nhiÒu nhµ hiÒn triÕt, c¸c t«n gi¸o, nh÷ng<br /> chÝnh kh¸ch, nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng ®Òu dµnh mét phÇn ®¸ng kÓ niÒm suy t− vµ ho¹t ®éng<br /> b¶n th©n nh»m gãp phÇn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ãi nghÌo trong x· héi. Dã ®ã, còng ®· tõng cã<br /> nhiÒu quan niÖm nhËn diÖn vµ biÖn ph¸p kh¸c nhau trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ãi nghÌo.<br /> C¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc tiÕn tíi c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa ®Òu cïng nh»m gi¶i quyÕt<br /> tËn cïng vÊn ®Ò ®ãi nghÌo ®Ó v−ît nghÌo cho sè ®«ng ng−êi bÞ ¸p bøc bãc lét bëi giai cÊp<br /> thèng trÞ giµu cã vµ chñ nghÜa thùc d©n.<br /> Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ãi nghÌo nh»m ®−a c¸c d©n téc nghÌo ®ãi do chñ nghÜa phong kiÕn<br /> vµ thùc d©n g©y nªn ®Ó trë thµnh c¸c d©n téc giµu cã vµ v¨n minh lµ h¹t nh©n duy lý cña t−<br /> t−ëng Hå ChÝ Minh xuyªn suèt tõ thêi kú ho¹t ®éng cña Ng−êi trong tê b¸o “Ng−êi cïng khæ”<br /> (Le Paria) trªn ®Êt Ph¸p vµo ®Çu thÕ kû XX cho ®Õn sau nµy. Suèt c¶ cuéc ®êi, Hå ChÝ Minh<br /> ®· cèng hiÕn toµn lùc v× sù nghiÖp ®Êu tranh xãa ®ãi, gi¶m nghÌo cho nhiÒu d©n téc trªn thÕ<br /> giíi mµ tr−íc hÕt lµ cho d©n téc cña m×nh.<br /> HiÖn nay, ®èi víi n−íc ta, vÊn ®Ò xãa ®ãi gi¶m nghÌo lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô x·<br /> héi mang tÝnh chiÕn l−îc cña sù ph¸t triÓn quèc gia vµ ngµy cµng ®−îc nhËn thøc ®Çy ®ñ h¬n.<br /> ViÖt Nam xem viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ãi nghÌo lµ mét vÊn ®Ò “...tæng hîp cã tÝnh liªn ngµnh<br /> n»m trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi cña ®Êt n−íc víi môc tiªu gi¶m tû lÖ hé ®ãi<br /> nghÌo trong tæng sè cña c¶ n−íc xuèng cßn 10 % vµo n¨m 2000, b×nh qu©n gi¶m 300.000<br /> hé/n¨m...”1. N¨m 1997, c¶ n−íc cã 2.650.000 hé ®ãi nghÌo, chiÕm 17,7% tæng sè hé trong c¶<br /> n−íc ph©n bè trong 1.498 x· cã tû lÖ hé ®ãi nghÌo chiÕm tõ 40% d©n sè trë lªn.2 Gi¶i quyÕt<br /> vÊn ®Ò ®ãi nghÌo vµ t¹o nªn c¬ héi v−ît nghÌo cho sè ng−êi ®ãi nghÌo ®ang cã xu h−íng gia<br /> t¨ng trong thËp kû hiÖn nay lµ mét nghÜa vô quèc gia vµ quèc tÕ. Nã cã ý nghÜa rÊt to lín vÒ<br /> mÆt chÝnh trÞ trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ë ViÖt Nam. Bëi v×, phÇn ®«ng<br /> ng−êi nghÌo ®ãi lµ thuéc vÒ giai cÊp n«ng d©n ë n«ng th«n vµ d©n nghÌo, c«ng nh©n lao ®éng<br /> ë ®« thÞ. Hä vµ con em cña hä lµ mét trong nh÷ng nguån nh©n lùc cã thÓ ®µo t¹o vµ chän läc<br /> thµnh nh÷ng nh©n tè tÝch cùc cña nguån nh©n lùc quèc gia. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ãi nghÌo vµ<br /> t¹o c¬ héi cho ng−êi nghÌo v−ît nghÌo ®Ó hßa nhËp vµo x· héi hiÖn ®¹i lµ hµnh ®éng biÓu thÞ<br /> <br /> ∗<br /> Bµi nghiªn cøu nµy dùa trªn kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi "VÊn ®Ò gi¶m nghÌo trong qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ ë thµnh phè Hå<br /> ChÝ Minh" tõ n¨m 1998 cña ViÖn Khoa häc X· héi t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh mµ t¸c gi¶ lµ thµnh viªn cña nhãm<br /> nghiªn cøu.<br /> 1<br /> §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng: ChØ thÞ sè 23 - CT/TW ngµy 23/11/1994 vÒ vÊn ®Ò “L·nh ®¹o<br /> thùc hiÖn xãa ®ãi gi¶m nghÌo”.<br /> 2<br /> Bé Lao §éng-Th−¬ng binh x· héi. Th«ng b¸o sè 1751/L§TBXH, ngµy 20/5/1997.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 24 Nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò ®ãi nghÌo ë thµnh phè Hå ChÝ Minh ...<br /> <br /> ý thøc t«n träng vµ t×nh c¶m yªu quý con ng−êi, lµ ®iÒu then chèt nhÊt cña chñ nghÜa nh©n<br /> quyÒn trong thÕ kû hiÖn nay.<br /> Do vËy, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ãi nghÌo kh«ng cßn h¹n chÕ trong quan niÖm t− duy ®¹o<br /> ®øc vµ hµnh ®éng tõ thiÖn mµ nã ®· trë thµnh mét ®èi t−îng nghiªn cøu liªn nghµnh cña c¸c<br /> khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n ®−¬ng thêi mang tÝnh cÊp thiÕt ë ph¹m vi quèc gia vµ toµn cÇu.<br /> Tr−íc hÕt, ®ã lµ mét chñ ®Ò cña c¸c khoa häc d©n téc häc hiÖn ®¹i (Anthropology), x· héi häc,<br /> kinh tÕ häc, sö häc vµ chÝnh trÞ häc,...<br /> ë c¸c quèc gia ph¸t triÓn trªn thÕ giíi, kh«ng gian sinh th¸i ®« thÞ (urban ecospace)<br /> vµ lèi sèng ®« thÞ chiÕm phÇn tèi ®a l·nh thæ nªn chñ ®Ò nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò ®ãi nghÌo g¾n<br /> liÒn víi khu vùc ®« thÞ. ë mét sè n−íc kh¸c, n«ng th«n vµ lèi sèng n«ng th«n cßn nhiÒu th×<br /> vÊn ®Ò nghiªn cøu nµy th−êng g¾n víi khu vùc kh«ng gian sinh th¸i n«ng th«n (rural<br /> ecospace). Song, trong nhiÒu n−íc ch©u ¸, qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa, hiÖn ®¹i hãa cã mèi t−¬ng t¸c<br /> m¹nh mÏ gi÷a khu vùc n«ng th«n vµ khu vùc ®« thÞ th«ng qua hai hiÖn t−îng chÝnh: qu¸<br /> tr×nh di d©n tõ n«ng th«n ®Õn ®« thÞ vµ qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa n«ng th«n.<br /> V× vËy, nghiªn cøu vÊn ®Ò ®ãi nghÌo ë c¸c quèc gia ®ang ph¸t triÓn cã qu¸ tr×nh ®«<br /> thÞ hãa t¨ng tr−ëng nhanh nh− tr−êng hîp n−íc ta th× khã tr¸nh khái viÖc nghiªn cøu sù<br /> biÕn ®æi cña c¸c khu vùc kh«ng gian sinh th¸i (n«ng th«n, ®« thÞ) vµ quan hÖ t−¬ng t¸c cña<br /> hai qu¸ tr×nh nãi trªn (di d©n vµ ®« thÞ hãa n«ng th«n).<br /> 1. Nh÷ng ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu vÒ thùc tr¹ng ®ãi nghÌo.<br /> N¨m 1990 lµ n¨m cuéc sèng ë thµnh phè Hå ChÝ Minh ®· cã nh÷ng biÕn ®æi réng<br /> lín vÒ nhiÒu mÆt d−íi t¸c ®éng cña ®−êng lèi ®æi míi. §ã còng lµ n¨m chuyÓn tiÕp vµo<br /> mét thêi kú “hoµng kim” (quan niÖm cña t¸c gi¶) cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi ë<br /> thµnh phè Hå ChÝ Minh vµo nh÷ng n¨m 1991-1995 tr−íc khi b−íc qua n¨m 2000. Bëi v×,<br /> tæng s¶n phÈm trªn ®Þa bµn thµnh phè (GDP) cña thêi kú nµy ®· ®¹t ë møc cao nhÊt ch−a<br /> tõng cã kÓ tõ thêi kú 1976-1980 cho ®Õn thêi kú 1996-2000, xem tµi liÖu “25 n¨m thµnh<br /> phè Hå ChÝ Minh”, Côc Thèng kª thµnh phè Hå ChÝ Minh, th¸ng 4 n¨m 2000 trang 3).<br /> Nh−ng, còng trong thêi gian nµy, ng−êi thµnh phè ®Òu b¾t ®Çu nhËn thÊy ngµy cµng râ sù<br /> gia t¨ng møc ®é ph©n tÇng giµu nghÌo so víi tr−íc vµ sù c¸ch biÖt nhanh vÒ møc sèng<br /> gi÷a néi ®« víi n«ng th«n, ®Æc biÖt lµ n«ng th«n vïng s©u, vïng xa. N¨m 1990 cho ®Õn<br /> n¨m 1992, b»ng nh÷ng cuéc ®iÒu tra x· héi th«ng qua c¸c tæ chøc, ®oµn thÓ (Héi n«ng<br /> d©n, Héi Cùu chiÕn binh, héi Phô n÷...) vµ bé phËn thèng kª cña ñy ban nh©n d©n x·,<br /> ph−êng, chÝnh quyÒn thµnh phè ®· x¸c ®Þnh ®−îc tæng sè hé ®ãi nghÌo cña néi ngo¹i<br /> thµnh chiÕm 25% (kho¶ng trªn 1 triÖu nh©n khÈu) cña hé gia ®×nh trong toµn thµnh phè<br /> Hå ChÝ Minh (tµi liÖu ®· dÉn tr.14).<br /> Th¸ng 2 n¨m 1992, Thµnh ñy §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam thµnh phè Hå ChÝ Minh ®·<br /> chñ tr−¬ng thùc hiÖn cuéc vËn ®éng “Xãa ®ãi gi¶m nghÌo” trªn ®Þa bµn thµnh phè mµ träng<br /> t©m lµ vïng n«ng th«n ngo¹i thµnh, ®Æc biÖt chó ý ®Õn nh÷ng lµng x· vèn lµ c¨n cø kh¸ng<br /> chiÕn tr−íc n¨m 1975.3 Cã thÓ nãi, hai chØ thÞ nµy lµ nh÷ng v¨n kiÖn hµnh chÝnh ®Çu tiªn vÒ<br /> vÊn ®Ò gi¶i quyÕt cô thÓ hiÖn tr¹ng ®ãi nghÌo ë thµnh phè Hå ChÝ Minh.<br /> Sau 8 n¨m thùc hiÖn chñ tr−¬ng xãa ®ãi gi¶m nghÌo (1992-1999), chØ 3 n¨m sau ®ã,<br /> n¨m 1995 toµn thµnh phè ®· “xãa xong hé ®ãi” (Xem tµi liÖu “T¨ng tr−ëng vµ hiÖu qu¶ kinh<br /> <br /> 3<br /> Xem th«ng b¸o sè 23/TB-TU, ngµy 20/2/1992 vµ ChØ thÞ cña ñy ban Nh©n d©n thµnh phè sè 2/CT-UB, ngµy<br /> 03/4/1992.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  M¹c §−êng 25<br /> <br /> tÕ”, Côc Thèng kª thµnh phè Hå ChÝ Minh, th¸ng 5 n¨m 1999, tr.54) víi trªn 12.000 hé vµ<br /> gi¶m ®−îc 35.000 hé nghÌo (Xem “25 n¨m thµnh phè Hå ChÝ Minh”, tµi liÖu ®· trÝch dÉn<br /> tr.14). TiÕp theo, n¨m 1997-1998, chÝnh quyÒn tËp trung chèng t¸i ®ãi, gióp cho nhiÒu hé<br /> gi¶m nghÌo. N¨m 1998, ng©n hµng ®· gi¶i ng©n 39 tû ®ång cho 22.124 hé vay, t¹o viÖc lµm<br /> cho 40.000 lao ®éng, gióp cho 6.000 ng−êi häc nghÒ, cÊp sæ y tÕ cho 30.000 ng−êi, miÔn gi¶m<br /> häc phÝ cho 12.300 häc sinh vµ cã 7.730 hé gi¶m ®−îc nghÌo. Møc thu nhËp b×nh qu©n mét<br /> ng−êi/ n¨m ë néi thµnh lµ trªn 3 triÖu ®ång, ë ngo¹i tØnh trªn 2,5 triÖu ®ång.4<br /> NÕu lÊy thêi ®iÓm th¸ng 7 n¨m 1998 lµ lóc Thñ t−íng ChÝnh phñ phª duyÖt<br /> “Ch−¬ng tr×nh môc tiªu quèc gia xãa ®ãi gi¶m nghÌo 1998-2000” (Q§-TTg ngµy 09 th¸ng<br /> 4 n¨m 1998 vµ Q§ 745-TTg ngµy 21 th¸ng 4 n¨m 1998), chóng ta thÊy qu¸ tr×nh nghiªn<br /> cøu vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ãi nghÌo ë thµnh phè Hå ChÝ Minh (1992-2000) ®· tr¶i qua c¸c<br /> giai ®o¹n sau ®©y:<br /> a. Giai ®o¹n “khëi x−íng cña phong trµo xãa ®ãi gi¶m nghÌo”5 ë thµnh phè Hå ChÝ<br /> Minh xuÊt ph¸t tõ t×nh tr¹ng “...ch−a cã gi¶i ph¸p ®Ó cã thÓ c¬ b¶n lµm chuyÓn biÕn t×nh<br /> h×nh ph©n hãa vµ thu hÑp hé nghÌo ®ãi ë n«ng th«n ngo¹i thµnh” (th«ng b¸o sè 23 TB/TU)6<br /> vµ trong ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt cña thiªn nhiªn v× “s©u rÇy g©y thiÖt h¹i nÆng trong vô mïa<br /> n¨m 1991-1992, Ban Th−êng vô Thµnh ñy chñ tr−¬ng thùc hiÖn mét ch−¬ng tr×nh phÊn ®Êu<br /> xãa n¹n ®ãi, gi¶m hé nghÌo ë n«ng th«n ngo¹i thµnh trong nh÷ng n¨m s¾p tíi”7. Th¸ng 4<br /> n¨m 1995, tæng kÕt 5 n¨m ho¹t ®éng cña ch−¬ng tr×nh nµy (th¸ng 4/1992-4/1995), l·nh ®¹o<br /> thµnh phè long träng tuyªn bè “thµnh phè ®· c¬ b¶n kh«ng cßn hé nh©n d©n bÞ thiÕu ®ãi vµ<br /> ®· gi¶m ®−îc ®¸ng kÓ hé nghÌo”. §· cã 200.000 hé ®−îc gi¶m nghÌo theo møc chuÈn thu<br /> nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi trong hé/n¨m ë ngo¹i thµnh lµ 700.000 ®ång vµ néi thµnh lµ<br /> 1.000.000 ®ång. XuÊt ph¸t cña ch−¬ng tr×nh lµ mét phong trµo chÝnh trÞ nh»m “ph¸t huy t×nh<br /> th−¬ng vµ tr¸ch nhiÖm”, lµ “h×nh ¶nh t×nh lµng nghÜa xãm, l¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch”8. §ã lµ “mét<br /> trong nh÷ng b−íc ®i ban ®Çu thiÕt thùc nhÊt, ®Çy søc thuyÕt phôc nhÊt trªn con ®−êng v¹n<br /> dÆm vµ ®Çy khã kh¨n h−íng vÒ chñ nghÜa x· héi v× mét x· héi c«ng b»ng, v¨n minh, b¸c ¸i,<br /> mäi ng−êi cã tr¸ch nhiÖm víi céng ®ång, cã tr¸ch nhiÖm víi tõng ng−êi...”9. §ã cßn lµ “sù kÕ<br /> thõa vµ ph¸t triÓn ®¹o lý tèt ®Ñp cña ng−êi ViÖt Nam”.10<br /> b. Giai ®o¹n thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh xãa ®ãi gi¶m nghÌo 1995-1998 cïng víi 44 tØnh<br /> thµnh trong c¶ n−íc phôc vô cho kho¶ng 20 v¹n hé (kho¶ng 1 triÖu ng−êi vay) vay 208 tû<br /> ®ång ®Ó v−ît nghÌo do Bé Lao ®éng-Th−¬ng binh x· héi phô tr¸ch.<br /> c. Giai ®o¹n thùc hiÖn “Ch−¬ng tr×nh môc tiªu quèc gia xãa ®ãi gi¶m nghÌo cña chÝnh<br /> phñ 1998-2000”. Trong thêi gian nµy, mÆc dï ë thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ trong c¶ n−íc<br /> <br /> <br /> 4<br /> Xem “T¨ng tr−ëng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ”, tµi liÖu ®· dÉn. Tr.54.<br /> 5<br /> TS. TrÇn §×nh Hoan - Bé tr−ëng Bé lao ®éng - Th−¬ng binh x· héi, ph¸t biÓu nh©n kû niÖm 3 n¨m (1992 - 1995) cña<br /> ch−¬ng tr×nh Xãa ®ãi gi¶m nghÌo ë thµnh phè Hå ChÝ Minh, 1995,tr.95.<br /> 6<br /> Ban chØ ®¹o Ch−¬ng tr×nh Xãa ®ãi gi¶m nghÌo thµnh phè Hå ChÝ Minh. Xem tµi liÖu “Sæ tay c«ng t¸c xãa ®ãi gi¶m<br /> nghÌo”. TËp I. 1993. Tr.9.<br /> 7<br /> Xem chó thÝch 6<br /> 8<br /> Ban chØ ®¹o Ch−¬ng tr×nh Xãa ®ãi gi¶m nghÌo: “Thµnh phè Hå ChÝ Minh thùc hiÖn th¾ng lîi môc tiªu xãa hé ®ãi”.<br /> Tµi liÖu ®· dÉn, tr. Lêi giíi thiÖu.<br /> 9<br /> Ph¸t biÓu cña ®ång chÝ Mai ChÝ Thä, Vâ TrÇn ChÝ, Tr−¬ng TÊn Sang trong tµi liÖu “Thµnh phè Hå ChÝ Minh thùc hiÖn<br /> th¾ng lîi môc tiªu xãa hé ®ãi”. Tr.87, 99 vµ 38-54. S¸ch “Thµnh phè Hå ChÝ Minh 20 n¨m 1975-1995”, Nxb. thµnh phè<br /> Hå ChÝ Minh.<br /> 10<br /> Xem chó thÝch 9.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 26 Nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò ®ãi nghÌo ë thµnh phè Hå ChÝ Minh ...<br /> <br /> träng t©m ho¹t ®éng ch−¬ng tr×nh xãa ®ãi gi¶m nghÌo vÉn lµ n«ng th«n, miÒn nói, vïng h¶i<br /> ®¶o, vïng s©u, vïng xa. Nh−ng, yªu cÇu thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh nµy ë vïng nghÌo ®« thÞ ®·<br /> nhanh chãng trë thµnh mét vÊn ®Ò x· héi quan träng khi qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa (theo qui<br /> ho¹ch vµ tù ph¸t) dån dËp diÔn ra ë vïng ven ®«, n«ng th«n ngo¹i thµnh vµ néi ®« thµnh phè<br /> Hå ChÝ Minh vµ nhiÒu thµnh phè lín kh¸c nh− thñ ®« Hµ Néi, thµnh phè c¶ng H¶i Phßng vµ<br /> §µ N½ng... Nhu cÇu nghiªn cøu s©u vµ ®a d¹ng vÒ tæng thÓ nh÷ng mèi t−¬ng t¸c cña hiÖn<br /> t−îng nghÌo ®ãi vµ gi¶m nghÌo trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa ®ßi hái sù tham gia cña c¸c khoa<br /> häc x· héi vµ nh©n v¨n. Trong giai ®o¹n nµy, c¸c ho¹t ®éng khoa häc vµ nghiªn cøu cña c¸c<br /> tæ chøc quèc tÕ (Ng©n hµng thÕ giíi, Ng©n hµng ph¸t triÓn ch©u ¸....vµ c¸c nhµ khoa häc ë<br /> mét sè tr−êng §¹i häc næi tiÕng trªn thÕ giíi nh− Havard, Cornell, Toronto, Héi ®ång khoa<br /> häc x· héi Hoa Kú...) còng ®· chän vÊn ®Ò ®ãi nghÌo vµ v−ît nghÌo ë ViÖt Nam nh− lµ mét ®Ò<br /> tµi khoa häc cã hiÖu qu¶ thùc tiÔn ®Ó nghiªn cøu vÒ nh÷ng vÊn ®Ò hiÖn ®¹i mang tÝnh toµn<br /> cÇu.<br /> d. Tõ thùc tiÔn vµ nhu cÇu ph¸t triÓn cña thµnh phè Hå ChÝ Minh trong t×nh h×nh ®«<br /> thÞ hãa dån dËp vµo n¨m 1992 trë vÒ sau. N¨m 1997, ViÖn Khoa häc x· héi t¹i thµnh phè Hå<br /> ChÝ Minh thuéc Trung t©m Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n Quèc gia ®· h×nh thµnh mét<br /> ch−¬ng tr×nh hîp t¸c quèc tÕ vÒ ®Ò tµi “VÊn ®Ò gi¶m nghÌo trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa ë thµnh<br /> phè Hå ChÝ Minh”. §©y lµ mét ®Ò tµi liªn ngµnh khoa häc x· héi gåm d©n téc häc hiÖn ®¹i, x·<br /> héi häc, kinh tÕ häc, sö häc, phô n÷ häc. §Ò tµi nµy ®ang ®−îc tiÕn hµnh vµ sÏ cßn tiÕp tôc<br /> thùc hiÖn trong thêi gian tíi. Bªn c¹nh ch−¬ng tr×nh nµy, mét ch−¬ng tr×nh hîp t¸c quèc tÕ<br /> réng lín h¬n mang tÝnh toµn quèc vµ ®èi t−îng nghiªn cøu chÝnh lµ vïng n«ng th«n ®ãi<br /> nghÌo do Trung t©m Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n Quèc gia cïng víi mét sè tr−êng §¹i häc ë<br /> ViÖt Nam hîp t¸c víi mét sè tr−êng §¹i häc cña Canada còng ®ang ë giai ®o¹n thùc hiÖn.<br /> Ngoµi ra, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¸c nhµ khoa häc ë Bé Lao ®éng-Th−¬ng binh x· héi ®·<br /> tiÕn hµnh ®−îc mét dù ¸n hîp t¸c quèc tÕ víi nhiÒu n−íc ®Ó nghiªn cøu vÊn ®Ò ®ãi nghÌo vµ<br /> v−ît nghÌo dµnh riªng cho c¸c tØnh phÝa B¾c lµ chÝnh.<br /> 2. Nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu cña khoa häc x· héi ®èi víi vÊn ®Ò ®ãi nghÌo vµ<br /> ®« thÞ hãa.<br /> VÊn ®Ò ®ãi nghÌo vµ ®« thÞ hãa lµ mét qu¸ tr×nh tæng hßa cña nhiÒu nguyªn nh©n<br /> kinh tÕ vµ x· héi. §ã lµ mét hiÖn t−îng tæng thÓ cña nh÷ng mèi quan hÖ t−¬ng t¸c ®ßi hái sù<br /> nghiªn cøu liªn ngµnh vÒ ph−¬ng ph¸p khoa häc. HiÖn t−îng ®ãi nghÌo vµ ®« thÞ hãa ®Òu cã<br /> thÓ thùc hiÖn ®−îc b»ng sù ph©n tÝch ®Þnh l−îng vµ ®Þnh tÝnh ®èi víi c¸c xu h−íng ph¸t triÓn<br /> cña chóng. X· héi häc vµ D©n téc häc cã −u thÕ trong viÖc triÓn khai c¸c cuéc ®iÒu tra thùc<br /> ®Þa ë cÊp hé gia ®×nh vµ cÊp céng ®ång. Nh−ng, khi d÷ liÖu ®· ®−îc thu nhËp, viÖc khai th¸c<br /> nã lµ ®a d¹ng. ë ®©y, x· héi häc vµ d©n téc häc cã sù gÇn gòi nhau trong viÖc x¸c ®Þnh chuÈn<br /> nghÌo, tÝnh ®Æc thï cña ®Þa ph−¬ng, cña c¸c céng ®éng x· héi ng−êi nghÌo vµ c¸c mèi t−¬ng<br /> t¸c trong qu¸ tr×nh gi¶m nghÌo vµ ®« thÞ hãa. Song, x· héi häc cã kh¶ n¨ng hoµn thiÖn tèt<br /> h¬n nh÷ng vÊn ®Ò ph©n tÇng x· héi mµ trong ®ã c¸c nhãm ng−êi nghÌo chÞu sù t−¬ng t¸c,<br /> vÊn ®Ò nghiªn cøu c¬ cÊu thu thËp vµ chØ tiªu, m¹ng l−íi x· héi t¸c ®éng ®Õn sù gi¶m nghÌo,<br /> mèi quan hÖ vÒ quyÒn nam, n÷ trong gia ®×nh nghÌo,...D©n téc häc cã thÓ ®¹t tíi nh÷ng nhËn<br /> xÐt lý thó vÒ hiÖn t−îng nghÌo trong c¸c céng ®ång di d©n, céng ®ång d©n téc, t«n gi¸o, v¨n<br /> hãa vµ nhu cÇu v¨n hãa cña ng−êi nghÌo, mèi quan hÖ gi÷a hä víi hä hµng, xãm lµng vµ<br /> chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng, sù l−u tån c¸c phong tôc tËp qu¸n truyÒn thèng vµ sù héi nhËp víi<br /> ®êi sèng ®« thÞ hiÖn ®¹i. Kinh tÕ häc nghiªn cøu tÝnh ®a d¹ng vµ tÝnh ®Æc thï cña lo¹i h×nh<br /> kinh tÕ phi chÝnh thøc nh− lµ mét trong c¸c lo¹i h×nh kinh tÕ thuéc c¬ cÊu kinh tÕ nhiÒu<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  M¹c §−êng 27<br /> <br /> thµnh phÇn cña mét n−íc mµ kinh tÕ n«ng nghiÖp l¹c hËu cßn chiÕm −u thÕ vµ ®ang trong<br /> qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa th«ng qua con ®−êng ®« thÞ hãa cña thêi kú ®« thÞ<br /> hãa mang tÝnh toµn cÇu. Sö häc cã kh¶ n¨ng tèt nhÊt ®Ó t¸i lËp lÞch sö vµ gióp cho sù ®Þnh vÞ<br /> c¸c mÉu nghiªn cøu (hé gia ®×nh, x·, ph−êng, th«n, xãm,...) vÒ vÊn ®Ò ®ãi nghÌo vµ v−ît<br /> nghÌo trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa cã thªm nh©n tè ®¹i diÖn hoµn chØnh. Nghiªn cøu vÊn ®Ò ®ãi<br /> nghÌo vµ v−ît nghÌo trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa lµ mét lÜnh vùc cña häc thuyÕt M¸c-Lªnin vÒ<br /> sù ph¸t triÓn x· héi. Qua sù khai th¸c vÒ t©m lý cña niÒm tin v−ît nghÌo, triÕt häc còng cã<br /> thÓ nhËn biÕt ë ®©y nh÷ng ph¶n ¸nh vÒ t− duy x· héi cña mét bé phËn trong tæng thÓ x· héi.<br /> VÊn ®Ò ®ãi nghÌo, v−ît nghÌo vµ qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa ®Òu cã mèi quan hÖ gÇn gòi víi khoa<br /> häc kiÕn tróc th«ng qua sù nghiªn cøu kh«ng gian ®« thÞ vµ víi khoa sinh häc th«ng qua<br /> nh÷ng nghiªn cøu vÒ m«i tr−êng.<br /> §Ó thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu ®Ò tµi nãi trªn, vÊn ®Ò tr−íc tiªn lµ ph¶i chän ®Þa<br /> bµn nghiªn cøu vµ thiÕt kÕ b¶ng mÉu mang tÝnh khoa häc liªn ngµnh. T− duy liªn ngµnh<br /> trong viÖc chän mÉu nghiªn cøu ph¶i ®−îc t«n träng vµ qu¸n triÖt s©u s¾c. Nh÷ng nhµ<br /> nghiªn cøu d©n téc häc vµ x· héi häc ë ViÖn Khoa häc x· héi t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh ®·<br /> chän ph−êng CÇu Kho cña QuËn I, ph−êng 6 cña QuËn T©n B×nh, x· B×nh TrÞ §«ng cña<br /> huyÖn B×nh Ch¸nh ®Ó lµm ®Þa bµn mÉu nghiªn cøu liªn tôc trong ba n¨m liÒn.<br /> Ph−êng CÇu Kho lµ mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ së thuéc vïng d©n c− trung t©m néi<br /> thµnh. §ã lµ mét trong hai ®iÓm (CÇu Kho vµ C©y Gâ) ®· trë thµnh phè chî vµ qu¸ tr×nh ®«<br /> thÞ hãa ®· diÔn ra sím nhÊt (®Çu thÕ kû XVIII) ë thµnh phè Hå ChÝ Minh ngµy nay. Nh−ng,<br /> CÇu Kho l¹i n»m trong khu vùc ®« thÞ hãa ®Çu tiªn cña vïng néi thµnh d−íi thêi thuéc ®Þa<br /> vµo cuèi thÕ kû XIX. Mèi quan hÖ gi÷a n«ng th«n ®ång b»ng s«ng Cöu Long víi ®« thÞ Sµi<br /> Gßn-Chî Lín cò, gi÷a n«ng d©n vµ thÞ d©n th«ng qua nÒn kinh tÕ hµng hãa n«ng phÈm mµ<br /> bÕn CÇu Kho, chî CÇu Muèi, chî Nancy lµ nh÷ng trung t©m th−¬ng m¹i l©u ®êi nhÊt. ë ®©y,<br /> d−íi chÕ ®é thùc d©n cò vµ míi tr−íc n¨m 1975, sù ph©n hãa giµu nghÌo ®· kh¸ râ:ng−êi giµu<br /> tËp trung ®«ng ë däc ®¹i lé TrÇn H−ng §¹o nèi liÒn víi khu th−¬ng m¹i Chî Lín vµ xãm<br /> nghÌo tËp trung ë däc ®−êng BÕn Ch−¬ng D−¬ng. N¬i ®©y cßn cã nhiÒu d©n c− ng−êi Ch¨m<br /> Håi gi¸o, ng−êi Hoa vµ nhiÒu tÝn ®å c¸c t«n gi¸o kh¸c nhau. CÇu Kho lµ mét trong nh÷ng ®Þa<br /> bµn träng ®iÓm cña thµnh phè hiÖn cßn sè l−îng kh¸ ®«ng nh÷ng ng−êi nghÌo sèng b»ng<br /> nh÷ng nghÒ nghiÖp trong khu vùc kinh tÕ ®−îc gäi lµ khu vùc kinh tÕ phi chÝnh thøc.<br /> Ph−êng 6 lµ mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh cÊp c¬ së cña vïng ven ®« thuéc QuËn T©n B×nh.<br /> Trong ®Çu thËp kû 60, vïng ®Êt nµy vÉn cßn trèng v¾ng víi nh÷ng c¸nh rõng cao su thêi<br /> Ph¸p thuéc. Trong thêi kú chèng Mü cøu n−íc (1954-1975), chÝnh quyÒn Sµi Gßn ®· thùc hiÖn<br /> viÖc dån d©n vµo nh÷ng Êp chiÕn l−îc ë vïng ven ®«. Víi ©m m−u nh− trªn, Ng« §×nh DiÖm<br /> ®· thùc hiÖn mét qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa c−ìng bøc ®−a nh÷ng ng−êi gi¸o d©n nghÌo cã quª gèc<br /> tõ c¸c hä ®¹o thiªn Chóa ë c¸c lµng quª miÒn B¾c di c− vµo Nam sau hiÖp ®Þnh Gi¬nev¬ n¨m<br /> 1954 ®Õn ®Þnh c− trªn vïng ®Êt Ph−êng 6 ngµy nay. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng Êp chiÕn l−îc nªn<br /> kh«ng gian c− tró rÊt chËt hÑp vµ ®ãng kÝn. Ph−êng 6 hiÖn nay lµ ®Þa bµn sinh ho¹t cña 5<br /> gi¸o sø Thiªn Chóa gi¸o (NghÜa Hßa, Nam Hßa, Léc H−ng, Vinh S¬n vµ X©y Dùng) víi h¬n<br /> 80% d©n sè lµ tÝn ®å cña t«n gi¸o nµy. Tõ n¨m 1992 cßn lµ mét ph−êng cã d©n c− nghÌo kh¸<br /> ®«ng, nh−ng tõ n¨m 1995 ®Õn n¨m 1998 ®a sè ng−êi nghÌo ®· v−ît qua t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo<br /> th«ng qua sù gióp ®ì cña chÝnh quyÒn vµ hä hµng tõ miÒn B¾c ®Ó ph¸t triÓn nghÒ may thªu<br /> gia c«ng vµ c¸c nghÒ thñ c«ng phôc vô cho thÞ tr−êng xuÊt khÈu.<br /> X· B×nh TrÞ §«ng lµ mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ së cña huyÖn B×nh Ch¸nh thuéc vïng<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 28 Nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò ®ãi nghÌo ë thµnh phè Hå ChÝ Minh ...<br /> <br /> n«ng nghiÖp ngo¹i thµnh ®ang b−íc vµo thêi kú ®« thÞ hãa ph¸t triÓn tõ n¨m 1990 cho ®Õn<br /> nay. DiÖn tÝch c¸c ®Êt n«ng nghiÖp thu hÑp rÊt nhanh (n¨m 1994 cã 834 ha vµ n¨m 1998 chØ<br /> cßn kho¶ng 50% diÖn tÝch trªn). HiÖn nay, trªn ®Êt B×nh TrÞ §«ng cã h¬n 25 xÝ nghiÖp c«ng<br /> nghiÖp c¸c lo¹i, trong ®ã cã khu c«ng nghiÖp Pounchen liªn doanh víi n−íc ngoµi cã ®Õn trªn<br /> 8.000 c«ng nh©n, 237 c¬ së tiÓu thñ c«ng nghiÖp, 196 c¬ së th−¬ng nghiÖp, dÞch vô. Sè ng−êi<br /> tõ c¸c tØnh thµnh trong c¶ n−íc nhËp c− ®Õn B×nh TrÞ §«ng còng ph¸t triÓn kh«ng ngõng,<br /> trong ®ã bao gåm c¶ nh÷ng ng−êi nhËp c− tõ c¸c quËn, huyÖn cña thµnh phè ®Õn c− tró. X·<br /> B×nh TrÞ §«ng cßn lµ n¬i c− tró cña nh÷ng xãm ng−êi Hoa, lµ ®Þa bµn sinh sèng cña nh÷ng<br /> ng−êi theo ®¹o PhËt thùc hiÖn thê cóng ë chïa V¹n Ph−íc vµ nh÷ng ng−êi theo ®¹o Tin Lµnh<br /> th−êng v·ng lai ë nhµ thê Tin Lµnh ë x· B×nh TrÞ §«ng. MÆc dï qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa ®ang<br /> ph¸t triÓn, nh−ng nh÷ng vïng ruéng lóa cã tr©u bß cÇy, nh÷ng ao hå nu«i c¸, b·i ch¨n nu«i<br /> gia sóc cã sõng, nh÷ng ®µn vÞt cã ng−êi ch¨n, c¸c hé lµm nhang,...vÉn cßn tån t¹i. Bøc tranh<br /> n«ng th«n víi nh÷ng hµng tre bao bäc quanh xãm vµ bãng d¸ng nh÷ng ng«i ®×nh cæ kÝnh ë x·<br /> B×nh TrÞ §«ng vÉn ch−a biÕn mÊt,...<br /> Thµnh phè Hå ChÝ Minh lµ mét ®« thÞ lín nhÊt n−íc ta vÒ kh«ng gian ®« thÞ, qui<br /> m« d©n sè, vÒ c¬ cÊu kinh tÕ c«ng nghiÖp, tiÓu thñ c«ng nghiÖp vµ th−¬ng m¹i, dÞch vô.<br /> Thµnh phè nµy cßn lµ mét ®« thÞ c¶ng næi tiÕng, mét thµnh phè cã nhiÒu nhÊt thµnh phÇn<br /> d©n téc vµ c¸c tÝn ®å t«n gi¸o (®Æc biÖt lµ PhËt gi¸o vµ Thiªn Chóa gi¸o) sinh sèng so víi<br /> c¸c ®« thÞ kh¸c trong c¶ n−íc. §ã lµ mét ®« thÞ héi tô nhiÒu nÐt v¨n hãa chung cña ViÖt<br /> Nam mang mµu s¾c ®a d¹ng cña nh÷ng ®Æc tr−ng v¨n hãa riªng nhiÒu ®Þa ph−¬ng vµ<br /> nhiÒu d©n téc kh¸c nhau. Thµnh phè Hå ChÝ Minh lµ mét ®« thÞ vèn cã truyÒn thèng tiÕp<br /> xóc vµ héi nhËp v¨n hãa víi c¸c nÒn v¨n hãa thÕ giíi. §ã lµ mét ®« thÞ hiÕm thÊy trong<br /> ph¹m vi toµn cÇu vÒ lÞch sö x· héi: Mét ®« thÞ cña chñ nghÜa thùc d©n cò vµ míi chuyÓn<br /> sang mét ®« thÞ cña chñ nghÜa x· héi ë mét quèc gia mµ nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp l¹c hËu<br /> vµ n«ng d©n cßn chiÕm −u thÕ.<br /> Nghiªn cøu “vÊn ®Ò ®ãi nghÌo vµ xu thÕ v−ît nghÌo trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa”, viÖc<br /> chän ®Þa bµn mÉu ®Ó nghiªn cøu trong giai ®o¹n b−íc ®Çu hiÖn nay kh«ng thÓ t×m ra mét<br /> mÉu sè chung mang tÝnh ®¹i diÖn cho c¸c vÊn ®Ò ®Æc tr−ng cña thµnh phè mµ phÇn trªn ®·<br /> nªu lªn. Xu h−íng nghiªn cøu s©u dùa vµo nh÷ng cuéc ®iÒu tra ®iÒn d· vµ xu h−íng sö lý d÷<br /> liÖu b»ng ph©n tÝch ®Þnh l−îng vµ ®Þnh tÝnh th«ng qua c¸c b¶ng hái kh«ng cho phÐp nhµ<br /> nghiªn cøu ®ång thêi mét lóc nªu lªn hµng lo¹t vÊn ®Ò träng ®¹i ®Ó gi¶i quyÕt. V× vËy, ba ®Þa<br /> bµn mÉu ®· chän (Ph−êng CÇu Kho, QuËn I; Ph−êng 6, QuËn T©n B×nh vµ x· B×nh TrÞ §«ng,<br /> huyÖn B×nh Ch¸nh chØ cã thÓ ®¹i diÖn cho mét sè mÆt vµ lÜnh vùc nhÊt ®Þnh cña Thµnh phè<br /> Hå ChÝ Minh) nh− sau:<br /> 1. §¹i diÖn cho ba vïng kh«ng gian sinh th¸i cña thµnh phè (vïng néi ®«, vïng ven<br /> ®« vµ vïng ngo¹i « n«ng nghiÖp).<br /> 2. §¹i diÖn cho ba thêi kú lÞch sö cña qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa cña thµnh phè (thêi kú ®«<br /> thÞ hãa trong x· héi phong kiÕn, thêi kú ®« thÞ hãa trong x· héi thùc d©n cò vµ míi, thêi kú<br /> ®« thÞ hãa sau khi cã ®−êng lèi “®æi míi” ë n−íc ta 1986).<br /> 3. §¹i diÖn cho nh÷ng ®Þa ph−¬ng cña thµnh phè cã hiÖn tr¹ng ®ãi nghÌo, ®· v−ît<br /> nghÌo vµ ®ang cã xu h−íng v−ît nghÌo.<br /> 4. §¹i diÖn cho tÝnh ®a d¹ng trong c¬ cÊu d©n c− cña thµnh phè (d©n téc, t«n gi¸o,<br /> ng−êi nhËp c−, ng−êi cã thu nhËp kh¸c nhau).<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  M¹c §−êng 29<br /> <br /> 5. §¹i diÖn cho c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng trong c¸c khu vùc kinh tÕ hiÖn nay ë thµnh<br /> phè (khu vùc nhµ n−íc, khu vùc t− nh©n gåm c¸c lo¹i h×nh xÝ nghiÖp nhµ n−íc, t− nh©n, liªn<br /> doanh), khu vùc ng−êi nghÌo (th−êng gäi lµ khu vùc kinh tÕ phi chÝnh thøc v× kh«ng thÓ<br /> thèng kª, ®¨ng ký vµ kh«ng mang tÝnh cè ®Þnh nghÒ nghiÖp).<br /> 6. §¹i diÖn trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a ®« thÞ vµ n«ng<br /> th«n, gi÷a v¨n hãa lµng x· truyÒn thèng víi lèi sèng v¨n hãa ®« thÞ.<br /> 3. Nh÷ng kÕt qu¶<br /> Trong hai n¨m nghiªn cøu ®Çu tiªn, nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu thu nhËn ®−îc lµ cô<br /> thÓ. Tõ chç cßn rÊt lóng tóng trong c¸ch ®iÒu hµnh qu¶n lý vµ thùc hiÖn nh÷ng ®ît ®iÒu tra<br /> ng¾n ngµy (th−êng lµ tõ 7 ®Õn 10 ngµy) trong mét ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra nhiÒu lÇn (kho¶ng<br /> tõ 2 hoÆc 3 lÇn trong n¨m) t¹i 3 ®Þa ®iÓm ®· chän, nay nh÷ng ng−êi nghiªn cøu ®· cã nhiÒu<br /> kinh nghiÖm phong phó h¬n, ®Æc biÖt lµ nghiªn cøu theo nhãm. ViÖc chän lùa thêi ®iÓm ®iÒu<br /> tra trong n¨m (mïa kh«, mïa m−a, lÔ, TÕt ©m lÞch) ®Ó tiÕn hµnh còng ®−îc nhËn thøc ngµy<br /> cµng râ h¬n vÒ mÆt kiÕn thøc vµ néi dung khoa häc. Nh÷ng quy tr×nh cÇn thiÕt ¸p dông<br /> ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu tr−êng hîp (case studies) ®Ó bæ sung, kiÓm tra, ®o l−êng d÷ liÖu thu<br /> nhËn ®−îc trong ®iÒu tra ®· hoµn thiÖn dÇn phong c¸ch nghiªn cøu bÒn v÷ng, kh«i phôc<br /> nh÷ng thãi quen nãng véi, tù tháa m·n nhanh víi d÷ liÖu thu nhËn lÇn ®Çu, chØ ghi chÐp<br /> nh÷ng d÷ liÖu mµ ng−êi nghiªn cøu høng thó vµo viÖc sö dông tr−íc m¾t,... Nh÷ng thãi quen<br /> vµ phong c¸ch nghiªn cøu nãi trªn ®· h¹n chÕ ®é chÝnh x¸c cña d÷ liÖu ®iÒu tra, thu hÑp diÖn<br /> réng cña tÇm nh×n thùc tÕ, g©y khã kh¨n cho ph©n tÝch, so s¸nh vµ h¹n chÕ nh÷ng nhËn ®Þnh<br /> khoa häc cuèi cïng.<br /> Qua hai n¨m nghiªn cøu, chóng t«i cµng hiÓu râ h¬n vÒ hiÖn t−îng ®ãi nghÌo. §ã<br /> kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn t−îng x· héi ®¬n thÓ chØ g¾n liÒn víi ®êi sèng kinh tÕ ®¬n thuÇn mµ<br /> lµ mét hiÖn t−îng x· héi tæng thÓ cña tæng thÓ c¸c nhu cÇu sèng con ng−êi. HiÖn t−îng ®ãi<br /> nghÌo võa cã tÝnh lÞch sö (nghÌo truyÒn kiÕp), võa cã tÝnh ®ét biÕn (nghÌo v× rñi ro vµ tai<br /> biÕn) vµ tÝnh ph¸t triÓn (v−ît nghÌo). HiÖn t−îng nghÌo cßn ph¶n ¸nh mét qu¸ tr×nh ph©n<br /> hãa x· héi, mét m«i tr−êng thiªn nhiªn cÇn c¶i thiÖn,mét khu vùc v¨n hãa vµ kinh tÕ ph©n<br /> biÖt tån t¹i trong ®Þa ph−¬ng. Th«ng qua ®Æc ®iÓm d©n téc, t«n gi¸o, tÝn ng−ìng d©n gian, sù<br /> hiÓu biÕt vÒ x· héi hiÖn ®¹i, nh÷ng ng−êi nghÌo cã mét nhËn thøc vÒ nh©n sinh quan, vò trô<br /> quan vµ t©m lý øng xö gÇn gòi nhau. Trong mét n−íc ®ang ph¸t triÓn cßn dùa vµo n«ng<br /> nghiÖp lµ chÝnh vµ ®· diÔn ra mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh tÊt yÕu cña qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa tù<br /> ph¸t vµ sù tù do th−¬ng m¹i, dÞch vô trong mét x· héi ph©n hãa giµu nghÌo cã ®é c¸ch nhau<br /> lín, kinh tÕ phi chÝnh thøc (infomal sector) vÉn cø tån t¹i vµ sÏ tån t¹i l©u dµi nh− lµ mét khu<br /> vùc kinh tÕ, mét thµnh phÇn kinh tÕ cña c¬ cÊu kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn trong mét quèc gia.<br /> Chóng t«i ®· b¾t ®Çu quan s¸t vµ miªu t¶ hiÖn t−îng nghÌo trong mét sè hé nghÌo<br /> ®−îc chän mÉu (1050 hé nghÌo ë ba ®Þa ®iÓm), t×m hiÓu chøc n¨ng kinh tÕ, x· héi cña chñ hé,<br /> vai trß cña c¸c thµnh viªn hiÖn h÷u vµ kh«ng hiÖn h÷u trong hé, ng©n s¸ch thu nhËp vµ chi<br /> tiªu trong mét tuÇn cña mçi hé, c¶nh quan vµ vïng ®Þa lý sinh th¸i cña nh÷ng khu vùc<br /> nghÌo. B¾t ®Çu nghiªn cøu kh«ng ph¶i tõ c¸ nh©n con ng−êi ®ãi nghÌo mµ tõ mét ®¬n vÞ céng<br /> ®ång x· héi c¬ b¶n (hé gia ®×nh) n¬i chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng hiÖn t−îng nghÌo mÆc ®Þnh<br /> (default) mµ ta cÇn truy cËp. TÝnh biÕn ®éng cña hiÖn t−îng nghÌo cã thÓ bÞ thay ®æi (nghÌo<br /> h¬n, t¸i ®ãi nghÌo, v−ît nghÌo, kh¸ gi¶) phô thuéc kh«ng Ýt bëi nh÷ng t¸c tè cña c¸c céng<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 30 Nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò ®ãi nghÌo ë thµnh phè Hå ChÝ Minh ...<br /> <br /> ®ång bªn ngoµi vµ bªn trªn hé gia ®×nh ) bµ con hµng xãm, nh÷ng quan hÖ vµ tæ chøc ®ång<br /> h−¬ng, c¸c ®oµn thÓ x· héi, c¸c tæ chøc tõ thiÖn, c¸c c¬ quan x·, huyÖn, tØnh, c¸c c¬ quan nhµ<br /> n−íc, c¸c tæ chøc quèc tÕ). Trong c¸c cuéc ®iÒu tra, chóng t«i ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng ng−êi<br /> xuÊt c− tõ vïng nghÌo ®Õn nhËp c− ë thµnh phè lín mét c¸ch t¹m thêi vÉn cã kh¶ n¨ng nh−<br /> mét t¸c tè ®em l¹i sù v−ît nghÌo ®Ó cã møc sèng cao t¹i quª h−¬ng xuÊt c−. MÆt kh¸c, chÝnh ë<br /> quª h−¬ng xuÊt c−, vai trß c¸ nh©n cña nh÷ng c¸ nh©n xuÊt c− cã tÝnh quyÕt ®Þnh trong qu¸<br /> tr×nh v−ît nghÌo vµ thiÕt kÕ mét ®êi sèng gia ®×nh theo ®Þnh h−íng cña v¨n hãa ®« thÞ cho<br /> b¶n th©n vµ hé gia ®×nh m×nh.<br /> Trong hai n¨m nghiªn cøu, nh÷ng c¸n bé trÎ vµ nh÷ng c¸n bé kh«ng cßn trÎ vÒ tuæi<br /> ®êi thuéc c¸c chuyªn ngµnh d©n téc häc, x· héi häc, sö häc, kinh tÕ häc, phô n÷ häc, v¨n häc,<br /> triÕt häc ®· cïng nhau häc hái, tranh luËn vµ cïng gióp ®ì ®Ó ph¸t triÓn kh«ng ngõng. Phßng<br /> d÷ liÖu vµ nghiªn cøu ®· cã h¬n 10.000 trang d÷ liÖu vÒ hiÖn t−îng nghÌo ®ãi, kho¶ng h¬n<br /> 100 b¨ng ghi ©m pháng vÊn, nhiÒu s−u tËp ¶nh chôp, b¶n ®å c¸c lo¹i, nhiÒu tµi liÖu nghiªn<br /> cøu c¸c cÊp céng ®ång, nhiÒu s¸ch quý vÒ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña thËp kû 90 do c¸c<br /> tr−êng §¹i häc næi tiÕng trªn thÕ giíi biªn so¹n. MÆt kh¸c, nh÷ng hiÓu biÕt s½n cã vÒ chän<br /> mÉu, thiÕt kÕ b¶ng hái, tËp huÊn ®iÒu tra, vÒ pháng vÊn s©u, ®iÒu tra cÊp céng ®ång vµ ng©n<br /> s¸ch hé, ®iÒu tra tæng hîp (general survey), quan s¸t tham dù, ph©n tÝch c¶nh quan vµ hÖ<br /> sinh th¸i, ph−¬ng ph¸p ®o l−êng ®« thÞ hãa ë nh÷ng ®iÓm d©n c− ®« thÞ qua thùc tiÔn c«ng<br /> t¸c ®· ®−îc n©ng cao vµ hoµn thiÖn dÇn tõng b−íc.<br /> Sù céng t¸c th−êng xuyªn vµ t−¬ng ®èi bÒn chÆt víi c¸c nhµ khoa häc trong Héi ®ång<br /> khoa häc x· héi Hoa Kú (Social Science Research Council, viÕt t¾t lµ SSRC) vµ sù trî gióp<br /> kinh phÝ ®¸ng kÓ cña Quü Ford ®· gãp phÇn thóc ®Èy cho nh÷ng kÕt qu¶ cßn rÊt khiªm tèn<br /> mang tÝnh thö nghiÖm cña mét ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu dµi h¹n ®ang tiÕp tôc.<br /> 4. Dù b¸o vµ triÓn väng.<br /> Mét trong nh÷ng thµnh tùu quan träng cña ®−êng lèi “®æi míi” cña ViÖt Nam ®−îc<br /> c¸c tæ chøc quèc tÕ ®¸nh gi¸ cao trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y lµ ý chÝ quyÕt t©m tÊn c«ng vµo<br /> nghÌo ®ãi vµ ®· cã nh÷ng thµnh c«ng b−íc ®Çu rÊt ®¸ng chó ý. Nh−ng, ngay tõ n¨m 1995 ®·<br /> cã quan ®iÓm ®óng ®¾n cho r»ng “Xãa ®ãi gi¶m nghÌo lµ mét ch−¬ng tr×nh võa cã tÝnh bøc<br /> b¸ch, võa cã tÝnh l©u dµi ®ßi hái nhiÒu n¨m th¸ng, cã khi ph¶i qua nhiÒu thÕ hÖ míi gi¶i<br /> quyÕt næi, nhÊt lµ vÒ mÆt gi¶m nghÌo. Kh¸i niÖm vÒ nghÌo lµ kh«ng cã giíi h¹n, v× trong mét<br /> x· héi ph¸t triÓn vµ ngµy cµng v¨n minh, nhu cÇu h−ëng thô cuéc sèng cña nh©n d©n mçi<br /> n¨m mét n©ng cao, rÊt phong phó vµ ®a d¹ng, nªn møc sèng cña nh÷ng hé mµ chóng ta xem<br /> lµ kh¸ gi¶ hiÖn nay, cã thÓ liÖt vµo diÖn nghÌo trong nh÷ng th¸ng n¨m nµo ®ã vÒ sau nµy”11.<br /> §Ó cã mét ®« thÞ ph¸t triÓn bÒn v÷ng mang tÝnh v¨n hãa cña thêi ®¹i, qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa<br /> ph¶i g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh tiÕn c«ng liªn tôc nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ãi nghÌo ë c¶ hai khu<br /> vùc d©n c−: n«ng th«n vµ ®« thÞ mét c¸ch l©u dµi, nh−ng ph¶i kÞp thêi vµ toµn diÖn, phÊn ®Êu<br /> h¹ thÊp tû lÖ hé nghÌo trong c¬ cÊu d©n c−. C¨n cø chuÈn mùc quy ®Þnh ®iÓm ®« thÞ theo c¸c<br /> lo¹i h×nh kh¸c nhau cña ChÝnh phñ (Q§ 132/H§BT ngµy 05 th¸ng 5 n¨m 1990), toµn quèc cã<br /> h¬n 569 ®iÓm d©n c− ®« thÞ nhiÒu gÇn gÊp 3 lÇn so víi n¨m 1980. ë thµnh phè Hå ChÝ Minh,<br /> <br /> 11<br /> Vâ TrÇn ChÝ: “Thµnh phè Hå ChÝ Minh thùc hiÖn th¾ng lîi môc tiªu xãa hé ®ãi”. Tµi liÖu ®· dÉn. 1995. Tr. 96.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  M¹c §−êng 31<br /> <br /> n¨m 1979 cã 2.700.849 ng−êi sèng trong khu vùc ®« thÞ, nh−ng n¨m 1999 sè d©n ®« thÞ cña<br /> thµnh phè lµ 4.204.662 ng−êi12. §iÒu nµy chøng tá r»ng, ViÖt Nam vµ Thµnh phè Hå ChÝ<br /> Minh ®ang trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa vµ qu¸ tr×nh nµy sÏ nhanh chãng më réng qui m« lín<br /> h¬n khi sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ph¸t triÓn. Nh−ng, c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn<br /> ®¹i hãa ë n−íc ta kh«ng nh»m môc ®Ých t¹o ra mét giai cÊp giµu sang thèng trÞ vµ bãc lét<br /> nh÷ng ng−êi nghÌo khæ, kh«ng t¹o lËp ra m«i tr−êng ®ãi nghÌo. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®·<br /> kh¼ng ®Þnh “Chñ nghÜa x· héi tr−íc hÕt nh»m lµm cho nh©n d©n lao ®éng tho¸t n¹n bÇn<br /> cïng, lµm cho mäi ng−êi cã c«ng ¨n viÖc lµm, ®−îc Êm no vµ sèng mét cuéc ®êi h¹nh phóc”13.<br /> B−íc vµo mét thiªn niªn kû míi, nhiÒu ®iÒu kú diÖu do con ng−êi s¸ng t¹o ra ®· vµ ®ang b¸o<br /> tr−íc cho c¸c d©n téc nh÷ng vËn héi ch−a tõng cã vµ nh÷ng nguy c¬ tiÒm Èn khã l−êng tr−íc.<br /> VÊn ®Ò gi¶i quyÕt sù ®ãi nghÌo trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn nh−<br /> tr−êng hîp n−íc ta còng sÏ chÞu sù t−¬ng t¸c hai chiÒu cña t×nh h×nh nãi trªn. Theo nh÷ng dù<br /> b¸o khoa häc ®¸ng tin cËy, tõ n¨m 2005 cho ®Õn n¨m 2020, nh©n lo¹i sÏ b−íc vµo thêi kú<br /> ph¸t triÓn cña nÒn v¨n hãa tin häc th«ng qua nh÷ng thµnh tùu cña c«ng nghÖ th«ng tin vµ<br /> sinh häc ®Ó ph¸t huy trong cuéc sèng nh÷ng lo¹i h×nh kinh tÕ trÝ thøc, nh÷ng ®« thÞ ®¹i häc<br /> ngµy cµng nhiÒu. Dã ®ã, vÊn ®Ò ®ãi nghÌo trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa ®ang lµ mét vÊn ®Ò cña<br /> nh©n lo¹i hiÖn nay vµ sÏ cßn lµ mét ®èi t−îng nghiªn cøu liªn nghµnh l©u dµi cña c¸c khoa<br /> häc, trong ®ã cã c¸c khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 12<br /> Sè liÖu tæng ®iÒu tra d©n sè ngµy 01/10/1979 vµ ngµy 01/4/1999, trÝch tõ “25 n¨m thµnh phè Hå ChÝ Minh” cña Côc<br /> Thèng kª Thµnh phè Hå ChÝ Minh xuÊt b¶n th¸ng 4 n¨m 2000.<br /> 13<br /> Hå ChÝ Minh toµn tËp. TËp 10. Tr. 17.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />