Nghiên cứu xây dựng tiêu chuẩn chất lượng bột cao khô hà thủ ô đỏ

T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 8-2016<br /> <br /> NGHIÊN CỨU XÂY DỰNG TIÊU CHUẨN CHẤT LƯỢNG<br /> BỘT CAO KHÔ HÀ THỦ Ô ĐỎ<br /> Nguyễn Văn Liệu*; Nguyễn Văn Bạch*<br /> Nguyễn Thị Thu Hoài*; Hoàng Việt Dũng*<br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: xây dựng tiêu chuẩn chất lượng của bột cao khô Hà thủ ô đỏ được điều chế bằng<br /> phương pháp phun sấy. Phương pháp: đánh giá một số chỉ tiêu chất lượng đối với nguyên liệu<br /> dạng bột cao khô, từ đó đưa ra mức giới hạn chất lượng. Kết quả: đã đánh giá và đưa ra mức<br /> giới hạn chất lượng của bột cao khô Hà thủ ô đỏ ở một số chỉ tiêu gồm: tính chất, mất khối<br /> lượng do làm khô, độ mịn, định tính, định lượng, tro toàn phần, kim loại nặng và giới hạn nhiễm<br /> khuẩn. Kết luận: đã xây dựng được tiêu chuẩn chất lượng bột cao khô Hà thủ ô đỏ.<br /> * Từ khóa: Hà thủ ô đỏ; Bột cao khô; Tiêu chuẩn chất lượng.<br /> <br /> Study on Establishing the Quality Standard of Dry Extract of Radix<br /> Fallopiae Multiflorae<br /> Summary<br /> Objectives: Establishing the quality standard of dry extract of Radix Fallopiae multiflorae.<br /> Methods: Determining some quality criteria of dry extract of Radix Fallopiae multiflorae to create<br /> the quality level. Results: Determining and creating the quality level of dry extract of Radix<br /> Fallopiae multiflorae with some criteria including: property, loss on drying, identification,<br /> quantification, total ash, heavy metal, limit of microbial infection. Conclusion: The quality<br /> standard of dry extract of Radix Fallopiae multiflorae was established.<br /> * Key words: Radix Fallopiae multiflorae; Dry extract; Quality standard.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Hà thủ ô đỏ (Radix Fallopiae multiflorae)<br /> là dược liệu được dùng khá phổ biến để<br /> điều trị một số bệnh như: suy nhược cơ<br /> thể, thiếu máu, tóc bạc sớm… [2, 3]. Hiện<br /> nay, Hà thủ ô đỏ có trong vào một số<br /> dạng bào chế như: thuốc bột, viên nang<br /> để tạo thuận lợi trong sử dụng. Quá trình<br /> nghiên cứu, nhóm tác giả đã bào chế<br /> được nguyên liệu bột cao khô Hà thủ ô đỏ<br /> <br /> bằng phương pháp phun sấy, từ đó bào<br /> chế các chế phẩm hoàn thiện. Tuy nhiên,<br /> để chế phẩm cuối cùng đạt được hiệu<br /> quả tác dụng tốt thì chất lượng của<br /> nguyên liệu bột cao khô đầu vào rất quan<br /> trọng. Trong nội dung bài báo này, chúng<br /> tôi thông báo về kết quả: Đánh giá chất<br /> lượng bột cao khô Hà thủ ô đỏ bào chế<br /> được, từ đó xây dựng tiêu chuẩn chất<br /> lượng cho nguyên liệu này.<br /> <br /> * Học viện Quân y<br /> Người phản hồi (Corresponding): Hoàng Việt Dũng (vietdungk85@yahoo.com)<br /> Ngày nhận bài: 04/07/2016; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 08/09/2016<br /> Ngày bài báo được đăng: 16/09/2016<br /> <br /> 14<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 8-2016<br /> NGUYÊN VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG<br /> PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> 1. Nguyên vật liệu và thiết bị.<br /> - Nguyên liệu: 3 mẫu bột cao khô Hà<br /> thủ ô đỏ (ký hiệu lần lượt là lô HTO1, lô<br /> HTO2 và lô HTO3) lấy từ 3 lô sản xuất<br /> khác nhau, được bào chế trong tháng 03<br /> - 2016, do Trung tâm Đào tạo - Nghiên<br /> cứu Dược, Học viện Quân y cung cấp.<br /> - Hóa chất, dung môi: chất chuẩn<br /> 2,3,5,4’-tetrahydroxystilben-2-O-β-Dglucosid (THSG) (97,3%, Hãng Sigma);<br /> acetonitril, axít formic: đạt tiêu chuẩn<br /> HPLC (Merck); ethanol, ether ethylic, HCl<br /> đậm đặc: đạt tiêu chuẩn tinh khiết phân<br /> tích (Trung Quốc)…<br /> - Thiết bị, dụng cụ: hệ thống HPLC<br /> Waters 2695D (Mỹ); bếp cách thủy<br /> memmert (Đức); cân phân tích Mettler, độ<br /> chính xác 0,1 mg (Thụy Sỹ)…<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu.<br /> * Tính chất: thử bằng cảm quan.<br /> * Mất khối lượng do làm khô: thử theo<br /> phương pháp xác định mất khối lượng do<br /> làm khô (Phụ lục 9.6, DĐVN IV).<br /> * Độ mịn: xác định độ mịn của bột theo<br /> Phụ lục 3.5, DĐVN IV. Lấy 20 g chế phẩm<br /> để thử.<br /> * Định tính:<br /> - Phản ứng hóa học:<br /> + A: lấy 0,2 g bột cao khô cho vào ống<br /> nghiệm, đun nóng với 10 ml nước trong 3<br /> phút, để nguội, lọc. Thêm 3 - 4 giọt dung<br /> dịch natri hydroxyd (TT) sẽ có màu đỏ<br /> sẫm.<br /> + B: lấy 0,1 g bột cao khô, thêm 10 ml<br /> dung dịch natri hydroxyd 10% (TT) đun<br /> <br /> trong cách thủy trong 5 phút, để nguội,<br /> lọc. Dịch lọc được axít hóa bằng dung<br /> dịch axít hydrocloric 10% (TT) đến môi<br /> trường axít (thử bằng giấy quỳ). Sau đó,<br /> lắc với 20 ml ether ethylic (TT), lớp ether<br /> ethylic có màu vàng cam. Gạn lấy 5 ml<br /> ether, thêm 5 ml dung dịch amoniac đậm<br /> đặc (TT), lớp amoniac sẽ có màu đỏ.<br /> - Sắc ký lớp mỏng (Phụ lục 5.4, DĐVN<br /> IV):<br /> + Bản mỏng silica gel 60 F254.<br /> + Dung môi khai triển: n-Hexan:aceton<br /> (5:1).<br /> + Dung dịch thử: đun nóng 0,4 g bột<br /> cao khô Hà thủ ô đỏ với 10 ml ethanol<br /> 70% (TT) trong 3 phút, để nguội, lọc. Dịch<br /> lọc được cô cách thủy đến cắn. Thêm 10 ml<br /> nước và 1 ml dung dịch axít hydrocloric<br /> 10% (TT) vào cắn. Sau đó, đun trong<br /> cách thủy 30 phút, để nguội, lắc với 10 ml<br /> ether ethylic (TT) 2 lần. Dịch ether bay<br /> hơi còn khoảng 1 ml dùng làm dung dịch<br /> thử.<br /> + Dung dịch đối chiếu: đun hồi lưu 2 g<br /> bột Hà thủ ô đỏ (mẫu dược liệu chuẩn)<br /> với 20 ml ethanol 70% (TT) trong 30 phút,<br /> để nguội, lọc. Dịch lọc được cô cách thủy<br /> đến cắn. Thêm 10 ml nước và 1 ml dung<br /> dịch axít hydrocloric 10% (TT) vào cắn.<br /> Sau đó, đun trong cách thủy 30 phút, để<br /> nguội, lắc với 10 ml ether ethylic (TT) 2 lần.<br /> Dịch ether được bay hơi còn khoảng 1 ml<br /> dùng làm dung dịch đối chiếu.<br /> + Cách tiến hành: chấm riêng biệt lên<br /> bản mỏng 10 µl dung dịch thử và dung<br /> dịch đối chiếu. Sau khi khai triển, để khô<br /> bản mỏng ngoài không khí ở nhiệt độ<br /> phòng và hiện màu bằng hơi amoniac<br /> đậm đặc (TT).<br /> 15<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 8-2016<br /> + Đánh giá kết quả: so sánh về màu<br /> sắc và giá trị Rf của các vết xuất hiện trên<br /> sắc ký đồ của dung dịch thử với vết xuất<br /> hiện trên sắc ký đồ của dung dịch đối<br /> chiếu.<br /> <br /> - Cách tiến hành: tiêm lần lượt dung<br /> dịch thử và dung dịch chuẩn vào hệ thống<br /> sắc ký. Tiến hành sắc ký theo điều kiện<br /> đã nêu, ghi thời gian lưu và diện tích của<br /> píc THSG của từng dung dịch.<br /> <br /> * Định lượng: phương pháp HPLC<br /> (Phụ lục 5.3, DĐVN IV).<br /> <br /> - Tính kết quả: hàm lượng THSG<br /> (mg/g) trong bột cao khô Hà thủ ô đỏ khô<br /> kiệt được tính theo công thức:<br /> <br /> - Điều kiện sắc ký: cột Sunfire Waters<br /> RP-18 (250 x 4,6 mm, 5 µm, 100 A0) hoặc<br /> cột tương đương; bước sóng 320 nm; tốc<br /> độ dòng 1,0 ml/phút; thể tích tiêm 10 µl;<br /> nhiệt độ cột: 280C; pha động: chương trình<br /> gradient của pha động như ở bảng 1.<br /> Bảng 1: Chương trình gradient của<br /> pha động.<br /> Thời gian<br /> (phút)<br /> <br /> Tỷ lệ acetonitril<br /> (%)<br /> <br /> Tỷ lệ axít formic<br /> 0,1% (%)<br /> <br /> 0<br /> <br /> 23<br /> <br /> 77<br /> <br /> 8<br /> <br /> 23<br /> <br /> 77<br /> <br /> 10<br /> <br /> 100<br /> <br /> 0<br /> <br /> 18<br /> <br /> 100<br /> <br /> 0<br /> <br /> 20<br /> <br /> 23<br /> <br /> 77<br /> <br /> 30<br /> <br /> 23<br /> <br /> 77<br /> <br /> - Chuẩn bị mẫu thử và mẫu chuẩn:<br /> + Chuẩn bị mẫu thử: cân chính xác<br /> 20 mg bột cao khô Hà thủ ô đỏ cho vào<br /> bình định mức 25 ml, thêm methanol vào,<br /> lắc siêu âm 10 phút, thêm dung môi vừa<br /> đủ đến vạch, lắc đều. Lọc dịch trong bình<br /> định mức qua màng 0,45 µm và phân tích<br /> HPLC.<br /> + Chuẩn bị mẫu chuẩn: hòa tan và<br /> pha loãng một lượng chính xác chất<br /> chuẩn THSG trong dung môi methanol để<br /> được dung dịch chuẩn làm việc có nồng<br /> độ khoảng 10,0 µg/ml.<br /> 16<br /> <br /> HL (mg/g) =<br /> <br /> Cch x Sth x 25 x 10-3 x 100<br /> Sch x mc x (100-h)<br /> <br /> Trong đó: Sth, Sch: diện tích píc THSG<br /> trong dung dịch thử và dung dịch chuẩn<br /> (µV*s); Cch: nồng độ của dung dịch THSG<br /> chuẩn (µg/ml); mc: khối lượng mẫu thử<br /> (g); h: độ ẩm của bột cao khô (%).<br /> * Tro toàn phần: tiến hành thử theo<br /> phương pháp xác định tro toàn phần<br /> (phương pháp 1, Phụ lục 9.8, DĐVN IV).<br /> * Kim loại nặng: lấy 1,0 g chế phẩm,<br /> tiến hành theo phương pháp 3, phụ lục<br /> 9.4.8, DĐVN IV. Dùng 2,0 ml dung dịch<br /> chì mẫu 10 phần triệu (TT) để chuẩn bị<br /> mẫu đối chiếu.<br /> * Giới hạn nhiễm khuẩn: thử theo<br /> phương pháp thử giới hạn nhiễm khuẩn<br /> (phương pháp đĩa thạch, Phụ lục 13.6,<br /> DĐVN IV).<br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ<br /> BÀN LUẬN<br /> 1. Tính chất.<br /> Qua quan sát và mô tả, đề nghị đưa ra<br /> đặc điểm nhận dạng của bột cao khô Hà<br /> thủ ô đỏ gồm: dạng bột khô tơi, màu nâu<br /> đỏ, đồng nhất, dễ hút ẩm ngoài không<br /> khí, có mùi thơm đặc trưng của dược liệu,<br /> không có mùi nấm mốc, vị hơi đắng.<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 8-2016<br /> 2. Mất khối lượng do làm khô.<br /> Bảng 2: Kết quả xác định tỷ lệ mất khối lượng do làm khô của bột cao khô Hà thủ ô đỏ.<br /> Lô HTO1<br /> <br /> Lô HTO2<br /> <br /> Lô HTO3<br /> <br /> Mẫu<br /> <br /> Khối lượng<br /> trước sấy (g)<br /> <br /> Độ ẩm (%)<br /> <br /> Khối lượng<br /> trước sấy (g)<br /> <br /> Độ ẩm (%)<br /> <br /> Khối lượng<br /> trước sấy (g)<br /> <br /> Độ ẩm (%)<br /> <br /> 1<br /> <br /> 3,0024<br /> <br /> 2,35<br /> <br /> 3,0012<br /> <br /> 1,65<br /> <br /> 3,0121<br /> <br /> 2,41<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3,0176<br /> <br /> 2,52<br /> <br /> 3,0071<br /> <br /> 1,67<br /> <br /> 3,0005<br /> <br /> 2,61<br /> <br /> 3<br /> <br /> 3,0156<br /> <br /> 2,49<br /> <br /> 3,0201<br /> <br /> 1,87<br /> <br /> 3,0082<br /> <br /> 2,79<br /> <br /> 4<br /> <br /> 3,0098<br /> <br /> 2,73<br /> <br /> 3,0123<br /> <br /> 1,66<br /> <br /> 3,0093<br /> <br /> 2,54<br /> <br /> 5<br /> <br /> 3,0187<br /> <br /> 2,51<br /> <br /> 3,0042<br /> <br /> 1,69<br /> <br /> 3,0179<br /> <br /> 2,58<br /> <br /> 6<br /> <br /> 3,0028<br /> <br /> 2,47<br /> <br /> 3,0002<br /> <br /> 1,71<br /> <br /> 3,0142<br /> <br /> 2,56<br /> <br /> X<br /> <br /> ± SD<br /> (%)<br /> <br /> RSD (%)<br /> <br /> 2,51 ± 0,12<br /> <br /> 1,71 ± 0,08<br /> <br /> 2,58 ± 0,12<br /> <br /> 4,91<br /> <br /> 4,80<br /> <br /> 4,77<br /> <br /> Độ ẩm của 3 lô bột cao khô Hà thủ ô đỏ khoảng 1,71 - 2,58%. Dựa trên kết quả<br /> kiểm nghiệm và tham khảo tài liệu DĐVN IV [1], đề nghị đưa ra mức giới hạn độ ẩm<br /> của bột cao khô Hà thủ ô đỏ không quá 5,0%.<br /> 3. Độ mịn.<br /> Bảng 3: Kết quả đánh giá độ mịn của bột cao khô Hà thủ ô đỏ.<br /> Lô HTO1<br /> <br /> Lô HTO2<br /> <br /> Khối<br /> lượng bột<br /> cân (g)<br /> <br /> 1<br /> <br /> 20,04<br /> <br /> 99,21<br /> <br /> 32,58<br /> <br /> 20,16<br /> <br /> 99,93<br /> <br /> 30,92<br /> <br /> 20,01<br /> <br /> 97,80<br /> <br /> 35,15<br /> <br /> 2<br /> <br /> 20,15<br /> <br /> 98,14<br /> <br /> 34,13<br /> <br /> 20,03<br /> <br /> 96,41<br /> <br /> 33,47<br /> <br /> 20,06<br /> <br /> 98,91<br /> <br /> 34,18<br /> <br /> 3<br /> <br /> 19,99<br /> <br /> 99,42<br /> <br /> 31,09<br /> <br /> 20,12<br /> <br /> 98,02<br /> <br /> 31,38<br /> <br /> 20,03<br /> <br /> 97,91<br /> <br /> 32,42<br /> <br /> 4<br /> <br /> 20,42<br /> <br /> 99,34<br /> <br /> 32,82<br /> <br /> 20,86<br /> <br /> 98,80<br /> <br /> 32,65<br /> <br /> 20,13<br /> <br /> 95,94<br /> <br /> 32,07<br /> <br /> 5<br /> <br /> 20,02<br /> <br /> 96,53<br /> <br /> 32,07<br /> <br /> 20,09<br /> <br /> 95,42<br /> <br /> 33,19<br /> <br /> 20,03<br /> <br /> 99,71<br /> <br /> 33,78<br /> <br /> 6<br /> <br /> 20,72<br /> <br /> 96,01<br /> <br /> 33,56<br /> <br /> 20,13<br /> <br /> 97,25<br /> <br /> 30,72<br /> <br /> 20,15<br /> <br /> 97,24<br /> <br /> 31,69<br /> <br /> 98,42 ±<br /> 1,46<br /> <br /> 32,71 ±<br /> 1,08<br /> <br /> 97,64 ±<br /> 1,63<br /> <br /> 32,06 ±<br /> 1,20<br /> <br /> 97,92 ±<br /> 1,31<br /> <br /> 33,22 ±<br /> 1,36<br /> <br /> 1,47<br /> <br /> 3,29<br /> <br /> 1,67<br /> <br /> 3,74<br /> <br /> 1,36<br /> <br /> 4,10<br /> <br /> X<br /> RSD (%)<br /> <br /> Khối<br /> lượng bột<br /> cân (g)<br /> <br /> Tỷ lệ bột<br /> Tỷ lệ bột<br /> qua rây số qua rây số<br /> 350 (%)<br /> 180 (%)<br /> <br /> Khối<br /> lượng bột<br /> cân (g)<br /> <br /> Tỷ lệ<br /> Tỷ lệ bột<br /> bột qua<br /> qua rây số<br /> rây số<br /> 350 (%)<br /> 180 (%)<br /> <br /> Mẫu<br /> <br /> ± SD (%)<br /> <br /> Tỷ lệ bột<br /> Tỷ lệ bột<br /> qua rây số qua rây số<br /> 350 (%)<br /> 180 (%)<br /> <br /> Lô HTO3<br /> <br /> Ở cả 3 mẫu bột cao khô đem thử, tỷ lệ % bột qua được rây số 350 > 95% và tỷ lệ %<br /> bột qua rây số 180 < 40%, chứng tỏ bột cao khô Hà thủ ô đỏ là bột nửa mịn.<br /> 17<br /> <br /> T¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè 8-2016<br /> 4. Định tính.<br /> - Phản ứng hóa học:<br /> Bảng 4: Phản ứng hóa học định tính bột cao khô Hà thủ ô đỏ.<br /> Thứ tự<br /> <br /> Thuốc thử/phản ứng<br /> <br /> Kết quả<br /> <br /> 1<br /> <br /> Dung dịch NaOH<br /> <br /> Xuất hiện màu đỏ sẫm<br /> <br /> 2<br /> <br /> Phản ứng Boertraeger<br /> <br /> Lớp amoniac xuất hiện màu đỏ<br /> <br /> Trong bột cao khô Hà thủ ô đỏ có<br /> chứa nhóm hợp chất anthranoid và có thể<br /> sử dụng 2 phản ứng trong bảng này để<br /> định tính thành phần hóa học trong bột<br /> cao khô Hà thủ ô đỏ.<br /> - Sắc ký lớp mỏng: sau khi khai triển<br /> sắc ký và hiện màu bằng hơi amoniac<br /> đậm đặc, trên bản mỏng sắc ký của 3 mẫu<br /> <br /> A<br /> <br /> dịch chiết bột cao khô và trên bản mỏng<br /> sắc ký của mẫu dược liệu Hà thủ ô chuẩn<br /> đều xuất hiện 02 vết màu vàng cam có Rf<br /> lần lượt là 0,18 - 0,19 và 0,66 - 0,67. Như<br /> vậy, có thể sử dụng phương pháp sắc ký<br /> lớp mỏng với những điều kiện đã nêu ở<br /> mục 2 để định tính bột cao khô Hà thủ ô<br /> đỏ.<br /> <br /> B<br /> <br /> Hình 1: Ảnh sắc ký lớp mỏng mẫu dịch chiết bột cao khô Hà thủ ô đỏ (A) và mẫu dịch<br /> chiết Hà thủ ô đỏ (B).<br /> 18<br /> <br />