Nguyễn Trãi và Ngô Thì Nhậm – Hai cuộc đời và một tầm nhìn ngoại giao

nguyÔn tr·i vµ ng« th× nhËm...<br /> <br /> <br /> NGUYÔN TR·I Vµ NG¤ TH× NHËM – HAI CUéC §êI<br /> Vµ MéT TÇM NH×N NGO¹I GIAO<br /> <br /> nguyÔn thÞ mü h¹nh *<br /> <br /> <br /> Tãm t¾t: Bµi viÕt thuéc lÜnh vùc nghiªn cøu t¸c gia lÞch sö, so s¸nh hai cuéc ®êi, hai triÒu ®¹i, hai<br /> tÇm nh×n ngo¹i giao cña hai nhµ v¨n hãa kiÖt xuÊt cña d©n téc: NguyÔn Tr·i vµ Ng« Th× NhËm. Bµi<br /> viÕt ®· chØ ra nh÷ng ®iÓm t­¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt trong viÖc thùc hiÖn c¸c chiÕn l­îc, s¸ch l­îc ngo¹i<br /> giao cña hai t¸c gia, mang ®Ëm dÊu Ên cña nhµ Nho tr¸c viÖt.<br /> Tõ khãa: NguyÔn Tr·i; Ng« Th× NhËm; ngo¹i giao; s¸ch l­îc; tÇm nh×n chiÕn l­îc; ®Êu tranh; bÊt<br /> hßa; quan hÖ bang giao; yªu n­íc; th¾ng lîi; mÆt trËn qu©n sù.<br /> <br /> DÉN NHËP NhËm ®Òu g¾ng søc ®em thiÖn chÝ hßa<br /> NguyÔn Tr·i - nhµ chÝnh trÞ, ngo¹i giao, b×nh ®Ó ®Æt gi÷a lßng chiÕn tranh, ®em<br /> nhµ v¨n hãa lçi l¹c cña d©n téc ViÖt Nam t×nh th­¬ng ®Ó chiÕn th¾ng b¹o tµn, ®em<br /> thÕ kû XV; Ng« Th× NhËm - mét trong sè lßng bao dung tuyÖt vêi ®Ó c¶m hãa nh©n<br /> nh÷ng nhµ chÝnh trÞ, ngo¹i giao næi bËt t©m. Con ®­êng Êy cïng víi lý t­ëng<br /> nhÊt ë n­íc ta thÕ kû XVIII. Hai con ng­êi nh©n ®¹o toµn thiÖn, toµn mü ®· ®­a hai<br /> Êy ë hai thêi kú lÞch sö kh¸c nhau, vËy mµ con ng­êi ë hai thêi kú lÞch sö kh¸c nhau<br /> chÝnh trong hai thêi k× lÞch sö kh¸c nhau ®ã ®Õn víi nhau ë cïng mét tÇm nh×n<br /> ®ã, NguyÔn Tr·i vµ Ng« Th× NhËm ®· cã chiÕn l­îc, biÕn ph­¬ng ch©m ngo¹i giao<br /> dÞp “gÆp nhau” ë t­ chÊt, thiªn h­íng vµ dïng “ngßi bót thay gi¸p binh” thµnh<br /> tÇm nh×n ngo¹i giao cña m×nh. C¶ NguyÔn hiÖn thùc sèng ®éng.<br /> Tr·i vµ Ng« Th× NhËm tuy kh«ng ph¶i lµ 1. Bèi c¶nh lÞch sö vµ hµnh tr×nh<br /> l·nh tô tèi cao cña c¸c cuéc khëi nghÜa, cuéc ®êi cña NguyÔn Tr·i vµ Ng« Th×<br /> còng kh«ng ph¶i lµ ng­êi n¾m quyÒn NhËm(*)<br /> hµnh tèi th­îng cña ®Êt n­íc lóc bÊy giê §iÒu dÔ dµng nhËn thÊy lµ NguyÔn Tr·i<br /> nh­ng hai «ng ®Òu ®· thµnh c«ng trong vµ Ng« Th× NhËm ®Òu ®­îc may m¾n sinh<br /> vai trß “cè vÊn” ngo¹i giao ®Æc biÖt cho ra trong gia ®×nh, quª h­¬ng giµu truyÒn<br /> nh÷ng vÞ l·nh tô kiÖt xuÊt (Lª Lîi vµ thèng Nho häc vµ cã rÊt nhiÒu ng­êi ®ç<br /> Quang Trung - NguyÔn HuÖ). DÉu hoµn ®¹t thµnh tµi. ChÝnh tinh hoa cña nÒn<br /> c¶nh lÞch sö kh¸c nhau, ph­¬ng thøc Nho häc ®· lµm nªn chiÒu s©u trong mçi<br /> ngo¹i giao cña mçi thêi còng kh«ng gièng ng­êi vµ gãp phÇn t¹o nªn sù th©m thóy,<br /> nhau nh­ mét lÏ tÊt yÕu, nh­ng c¶ hai uyªn nho trong phong c¸ch ngo¹i giao cña<br /> ®Òu cïng ®i chung mét con ®­êng: ®ã lµ c¶ hai «ng.<br /> con ®­êng ®i trªn §¹i §¹o Tù Nhiªn cña Quª h­¬ng cña NguyÔn Tr·i ë lµng<br /> nh©n d©n - nh©n d©n lu«n yªu chuéng NhÞ Khª, huyÖn Th­êng TÝn, tØnh Hµ T©y<br /> nh©n nghÜa vµ hßa b×nh. §i trªn con<br /> ®­êng Êy, c¶ NguyÔn Tr·i vµ Ng« Th× (*)<br /> Th¹c sÜ, Khoa ViÖt Nam häc - §¹i häc S­ ph¹m Hµ Néi.<br /> <br /> <br /> 64 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 1-2014<br />  nguyÔn thÞ mü h¹nh<br /> <br /> (nay thuéc Hµ Néi). ¤ng xuÊt th©n trong lÇm than.<br /> mét dßng téc nhiÒu ®êi lµm vâ quan cao NguyÔn Tr·i ra ®êi vµ lín lªn gi÷a lóc<br /> cÊp d­íi nhiÒu triÒu ®¹i. Ngay tõ rÊt sím, ®Êt n­íc rèi ren vÒ chÝnh trÞ vµ x· héi.<br /> NguyÔn Tr·i ®· næi tiÕng häc rÊt giái do Nhµ TrÇn bÊy giê ®ang trong thêi kú suy<br /> ®­îc hÊp thô tõ «ng ngo¹i vµ cha cña tho¸i, ngµy mét môc n¸t. Nh©n d©n ®iªu<br /> m×nh tinh hoa cña nÒn Nho häc vµ mét ®øng, lÇm than. N¨m 1400, Hå Quý Ly lªn<br /> truyÒn thèng v¨n ch­¬ng uyªn b¸c. Cã thÓ ng«i vua, lËt ®æ nhµ TrÇn vµ lËp ra nhµ<br /> nãi, t­ t­ëng, v¨n hãa vµ häc thuËt cïng Hå. Song nhµ Hå cÇm quyÒn ch­a ®­îc<br /> nh©n c¸ch cña «ng ngo¹i, cña ng­êi cha bao l©u th× ®Õn th¸ng 11 n¨m 1406 ®·<br /> ®¸ng kÝnh, råi t­ t­ëng th©n d©n cña c¶ ph¶i ®­¬ng ®Çu víi häa x©m l¨ng cña<br /> dßng hä... TÊt c¶ ®· t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn phong kiÕn ph­¬ng B¾c vµ sím bÞ thÊt b¹i<br /> chÝ nguyÖn vµ phong c¸ch chÝnh trÞ, ngo¹i do kh«ng ®­îc lßng d©n. Tõ ®©y nh©n d©n<br /> giao cña NguyÔn Tr·i. ph¶i sèng trong c¶nh tiªu ®iÒu, x¬ x¸c,<br /> Còng nh­ NguyÔn Tr·i, Ng« Th× n­íc mÊt nhµ tan... Ng« Th× NhËm sinh<br /> NhËm ®­îc sinh ra vµ lín lªn ë ng«i lµng ngµy 11 th¸ng 9 n¨m BÝnh DÇn (1746)(1),<br /> cæ kÝnh, trï mËt vïng ven bê s«ng NhuÖ - ®óng vµo thêi ®iÓm c¸c v­¬ng triÒu phong<br /> lµng T¶ Thanh Oai. Ng«i lµng tõ l©u ®· kiÕn ë §µng Trong vµ c¶ §µng Ngoµi ®ang<br /> næi tiÕng lµ n¬i s¶n sinh ra biÕt bao nh©n l©m vµo b­íc ®­êng khñng ho¶ng, suy<br /> tµi ®ç ®¹t, ®ãng gãp nhiÒu c«ng tr¹ng cho tho¸i. Còng nh­ NguyÔn Tr·i, trong suèt<br /> ®Êt n­íc. §­îc sinh ra vµ tr­ëng thµnh nh÷ng n¨m th¸ng võa tr­ëng thµnh, Ng«<br /> trong mét dßng hä, gia ®×nh giµu truyÒn Th× NhËm ®· cã dÞp ®­îc chøng kiÕn tËn<br /> thèng Nho häc nh­ thÕ tÊt nhiªn sÏ ®Þnh m¾t nçi thèng khæ, bi ai cña bao ng­êi d©n<br /> h­íng ngay tõ rÊt sím chÝ nguyÖn häc bÊt h¹nh ®­¬ng thêi(2). Vµ råi, còng chÝnh<br /> hµnh ®ç ®¹t cña «ng. H¬n thÕ n÷a, ngay tõ ®©y, «ng còng ®­îc chøng kiÕn sù trµo<br /> tõ thña nhá, còng nh­ NguyÔn Tr·i, Ng« s«i cña biÓn c¶ n«ng d©n khëi nghÜa víi<br /> Th× NhËm ®· tá râ sù th«ng minh, tµi trÝ nh÷ng c¬n cuång phong d÷ déi... TÊt c¶ ®·<br /> thiªn bÈm cña m×nh. BÊy giê, míi 16 tuæi, h»n s©u trong t©m thøc cña NguyÔn Tr·i,<br /> Ng« Th× NhËm ®· tr­íc thuËt ®­îc mét Ng« Th× NhËm vµ hun ®óc trong lßng hai<br /> c«ng tr×nh vÒ sö häc ViÖt Sö to¸t yÕu. Ngßi «ng ­íc väng kh¾c kho¶i vÒ cuéc sèng hßa<br /> bót cïng trÝ tuÖ tuyÖt vêi cña «ng ®· b­íc b×nh “chèn chèn t¾t binh ®ao” - mét kh¸t<br /> ®Çu ®­îc thö th¸ch trªn kho tµng lÞch sö khao ch¸y báng vÒ h¹nh phóc cho mçi<br /> l©u ®êi, quý b¸u cña d©n téc, vµ ngßi bót ng­êi d©n. ¦íc nguyÖn lín lao Êy ®· gióp<br /> Êy ¾t h¼n sÏ tiÕp tôc ®­îc mµi giòa ngµy hai «ng cã ®ñ s¸ng suèt vµ b¶n lÜnh tuyÖt<br /> cµng s¾c bÐn trong sù nghiÖp chÝnh trÞ, vêi ®Ó chän cho m×nh mét vÞ ch©n chóa<br /> ngo¹i giao vÒ sau. anh minh, mét con ®­êng sèng ®óng nh»m<br /> Vµ ®iÒu ®Æc biÖt, c¶ NguyÔn Tr·i vµ tháa søc cèng hiÕn tµi trÝ víi hy väng<br /> Ng« Th× NhËm, tuy hai ng­êi ë hai thêi kú<br /> lÞch sö kh¸c nhau, song trong c¶ hai thêi (1)<br /> Xem thªm: V¨n Lan, V¨n Lang, Lª SÜ Th¾ng, Ch­¬ng<br /> kú Êy, ®Êt n­íc ®Òu kinh qua nhiÒu biÕn Th©u, Ngäc LiÔn (1974), Ng« Th× NhËm – con ng­êi vµ<br /> sù nghiÖp, Nxb. V¨n hãa Th«ng tin Hµ T©y, tr.13.<br /> lo¹n, nh©n d©n ph¶i chÞu bao ®au khæ, (2)<br /> Ng« Th× NhËm – con ng­êi vµ sù nghiÖp, S®d, tr.13.<br /> <br /> <br /> Sè 1-2014 Nh©n lùc khoa häc x· héi 65<br /> nguyÔn tr·i vµ ng« th× nhËm...<br /> <br /> mang l¹i h¹nh phóc, Êm no cho nh÷ng ®Þnh, ®Çy dòng khÝ cña nh÷ng nh÷ng<br /> ng­êi d©n v« téi. Bëi thÕ, NguyÔn Tr·i ®· ng­êi l·nh tr¸ch nhiÖm tr­íc lÞnh sö nh­<br /> kh«ng theo hai cuéc kh¸ng chiÕn cña nhµ NguyÔn Tr·i vµ Ng« Th× NhËm.<br /> HËu TrÇn (1407 - 1413), mµ ng­êi t×m ®Õn VËy lµ, NguyÔn Tr·i vµ Ng« Th× NhËm<br /> cuéc khëi nghÜa Lam S¬n do Lª Lîi khëi - hai con ng­êi ë hai thêi kú lÞch sö c¸ch<br /> x­íng vµ tõ ®©y b¾t ®Çu sù nghiÖp chÝnh nhau ®Õn h¬n 300 n¨m nh­ng hµnh tr×nh<br /> trÞ, ngo¹i giao v× ®¹i nghÜa cña m×nh trong cuéc ®êi ®· ®­a c¶ hai v­ît qua bao thö<br /> t­ c¸ch mét vÞ cè vÊn ®¾c lùc. Cßn Ng« Th× th¸ch, bao lÇn c©n nh¾c, lùa chän ®Ó cuèi<br /> NhËm, «ng dòng c¶m b­íc ch©n ra khái cïng cïng t×m vÒ nh÷ng vÞ ch©n chóa<br /> chèn quan tr­êng d­íi triÒu vua Lª - chóa anh minh, vÒ víi nh÷ng cuéc khëi nghÜa<br /> TrÞnh ®ang ngµy ngµy môc ruçng, thèi quy tô søc m¹nh toµn d©n téc. Ph¶i<br /> n¸t, ®Ó råi t×m vÒ víi khëi nghÜa T©y S¬n, ch¨ng, tÊm lßng yªu D©n – N­íc, tÊm<br /> víi v­¬ng triÒu Quang Trung vµ trë thµnh lßng thiÕt tha hßa b×nh, lý t­ëng nh©n<br /> vÞ tham m­u, cè vÊn ®¾c lùc cho ng­êi anh ®¹o toµn thiÖn, toµn mü cïng víi nh÷ng<br /> hïng ¸o v¶i. nÐt t­¬ng ®ång trong bèi c¶nh lÞch sö<br /> H¬n thÕ n÷a, tuy hai con ng­êi sèng ë chÝnh lµ mÉu sè chung lµm nªn nh÷ng<br /> hai thêi kú lÞch sö kh¸c nhau, nh­ng ®iÒu nÐt chung trong phong c¸ch vµ tÇm nh×n<br /> dÔ dµng nhËn thÊy: xÐt trong mèi t­¬ng ngo¹i giao cña hai «ng?<br /> quan so s¸nh víi nh÷ng thêi ®o¹n kh¸c 2. NguyÔn Tr·i vµ Ng« Th× NhËm –<br /> trong diÔn tr×nh lÞch sö phong kiÕn ViÖt hai nhµ ngo¹i giao kiÖt xuÊt, hai thêi<br /> Nam th× ®©y l¹i lµ hai thêi kú lÞch sö mµ kú lÞch sö vµ mét tÇm nh×n chiÕn l­îc<br /> vÞ thÕ ngo¹i giao cña ViÖt Nam trong mèi NÕu nh­ Lª Lîi vµ ng­êi anh hïng ¸o<br /> quan hÖ víi ®¹i quèc phong kiÕn Trung v¶i NguyÔn HuÖ lu«n ®­îc nhí ®Õn trong<br /> Hoa ®­îc kh¼ng ®Þnh m¹nh mÏ h¬n bao vai trß ng­êi ng­êi l·nh ®¹o tèi cao cña<br /> giê hÕt. Th¾ng lîi cña qu©n vµ d©n ta nh÷ng cuéc khëi nghÜa lín trong lÞch sö<br /> trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh d©n téc vµ lµ nh÷ng vÞ vua ®Çu tiªn s¸ng<br /> (thÕ kû XV) d­íi thêi NguyÔn Tr·i vµ lËp nªn cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn cã<br /> cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Thanh x©m nhiÒu cèng hiÕn ®èi víi sù ph¸t triÓn cña<br /> l­îc (thÕ kû XVIII) d­íi thêi Ng« Th× ®Êt n­íc (triÒu Lª s¬ vµ triÒu Quang<br /> NhËm lµ nh÷ng chiÕn c«ng oanh liÖt bËc Trung), th× ®©y, NguyÔn Tr·i vµ Ng« Th×<br /> nhÊt trong v« vµn nh÷ng th¾ng lîi lín lao NhËm l¹i lu«n ®­îc nh¾c ®Õn nh­ nh÷ng<br /> cña d©n téc ta trong lÞch sö chiÕn tranh “cè vÊn” ®Æc biÖt, lµ c¸nh tay ph¶i ®¾c lùc<br /> vÖ quèc vµ gi¶i phãng d©n téc thêi phong cho mçi th¾ng lîi qu©n sù, ngo¹i giao cña<br /> kiÕn. Cã thÓ nãi, nh÷ng th¾ng lîi trªn c¸c vÞ vua anh minh Êy. ChÝnh NguyÔn<br /> mÆt trËn qu©n sù Êy ®· quyÕt ®Þnh vÞ thÕ Tr·i vµ Ng« Th× NhËm ®· biÕn ph­¬ng<br /> ngo¹i giao v÷ng ch·i cña d©n téc ta trªn ch©m ngo¹i giao dïng “ngßi bót thay gi¸p<br /> mÆt trËn ngo¹i giao thêi bÊy giê vµ ®Õn binh” thµnh hiÖn thùc sèng ®éng. ChÝnh hä<br /> l­ît m×nh, vÞ thÕ ngo¹i giao Êy cña d©n ®· gãp phÇn kh«ng nhá trong viÖc x©y ®¾p<br /> téc l¹i t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn b¶n lÜnh vµ quan hÖ “bang giao h¶o tho¹i” gi÷a hai<br /> phong th¸i ngo¹i giao v÷ng vµng, kiªn n­íc ViÖt – Trung lªn mét tÇm cao míi.<br /> <br /> 66 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 1-2014<br />  nguyÔn thÞ mü h¹nh<br /> <br /> 2.1. Nhµ ngo¹i giao NguyÔn Tr·i ®· ®¸nh vµo t©m lý Êy cña giÆc víi nh÷ng<br /> Cuéc khëi nghÜa Lam S¬n toµn th¾ng – lêi lÏ v« cïng nhón nh­êng vµ thËt ®çi kÝn<br /> ®ã lµ mét th¾ng lîi vang déi cña qu©n vµ kÏ ®Ó tõ ®©y më ra kho¶ng thêi gian hßa<br /> d©n ta sau chuçi ngµy ®Êu tranh tr­êng ho·n cÇn thiÕt gi÷a hai bªn: “...T«i kh«ng<br /> kú, gian khæ ®¸nh ®uæi ¸ch x©m l­îc tµn biÕt kªu ®©u, tiÕn tho¸i ®Òu khã, bÌn sai<br /> b¹o cña quan qu©n Minh triÒu. Th¾ng lîi th©n nh©n ®Õn Tam ty t¹ téi, th× hai ba<br /> Êy ®· ®i qua nh­ng d­ ©m vÒ sù kÕt hîp lÇn sø ®i ®Òu bÞ giÕt, kh«ng ai ®­îc vÒ. T«i<br /> nhuÇn nhuyÔn ®Õn tuyÖt vêi gi÷a cuéc ®Êu kh«ng biÕt tÝnh sao, ®µnh ph¶i ch¹y ®i<br /> tranh trªn mÆt trËn qu©n sù vµ mÆt trËn nóp n¸u cho qua n¨m th¸ng ®Ó ®îi quan<br /> ngo¹i giao vÉn cßn vang väng m·i. Vµ trªn xÐt soi. Sèng t¹m n¬i rõng nói ®· s¸u<br /> NguyÔn Tr·i – c¸nh tay ®¾c lùc cña l·nh n¨m trêi, ngµy c¬m hai b÷a ch­a tõng cã<br /> tô nghÜa qu©n Lª Lîi lóc bÊy giê chÝnh lµ b÷a nµo no... Nay nghe quan Tæng binh lµ<br /> ng­êi ®· viÕt nªn “kÞch b¶n” ngo¹i giao ®Ó bËc ®øc lín ©n réng, t©m nh­ §Æng Vò dô<br /> ®êi Êy. ®Þch, chÝnh nh­ Hoµng B¸ d¹y d©n, thËt lµ<br /> T­ t­ëng chi phèi toµn bé ho¹t ®éng dÞp cho t«i ®­îc söa lçi ®æi m×nh. VËy xin<br /> cña NguyÔn Tr·i lµ t­ t­ëng nh©n nghÜa. kÝnh sai bän anh hä lµ Lª VËn d©ng th­<br /> NguyÔn Tr·i ®· tõng nãi: “Phµm m­u ®Õn viªn m«n, gi·i bµy oan khæ, cói xin<br /> viÖc lín ph¶i lÊy nh©n nghÜa lµm ®Çu”, ®¹i nh©n tha cho lçi ®· qua, më cho ®­êng<br /> mµ theo NguyÔn Tr·i th× yªu cÇu ®Çu ®æi míi. NÕu ®­îc rñ lßng khoan thø, thËt<br /> tiªn cña "nh©n nghÜa" lµ yªu d©n, th­¬ng lµ ¬n t¹o hãa cña trêi ®Êt vËy”(3).<br /> d©n vµ gióp d©n trõ b¹o: “ViÖc nh©n Khi giÆc ®· l©m vµo thÕ tiÕn tho¸i<br /> nghÜa cèt ë yªn d©n – Qu©n ®iÕu ph¹t l­ìng nan, b»ng ngßi bót s¾c s¶o cña<br /> tr­íc lo trõ b¹o”. ChÝnh t­ t­ëng nh©n m×nh, NguyÔn Tr·i l¹i nªu cao tÝnh chÝnh<br /> nghÜa nµy lµ kim chØ nam xuyªn suèt cho nghÜa tÊt th¾ng cña qu©n d©n ta, ph©n<br /> mäi ho¹t ®éng ngo¹i giao cña NguyÔn tÝch b¶n chÊt phi nghÜa vµ nguy c¬ b¹i<br /> Tr·i lóc bÊy giê. vong cña chóng, më ra cho giÆc mét lèi<br /> Tõ lßng nh©n nghÜa vµ kh¸t khao hßa tho¸t hßa b×nh. Bøc th­ göi V­¬ng Th«ng<br /> b×nh, ng­êi ®· v¹ch ra kÕ s¸ch “t©m c«ng”, vµo ®Çu n¨m 1427 – thêi kh¾c mµ nghÜa<br /> “®¸nh vµo lßng ng­êi” mét c¸ch s¸ng t¹o, qu©n Lam S¬n ®· quÐt s¹ch c¸c c¨n cø cña<br /> ®Çy linh ho¹t. “M­u ®¸nh vµo lßng, kh«ng giÆc ë ngoµi thµnh vµ bao v©y chÆt thµnh<br /> chiÕn mµ th¾ng”, NguyÔn Tr·i ®· thay §«ng Quan ®· thÓ hiÖn râ tinh thÇn Êy vµ<br /> mÆt Lª Lîi liªn tiÕp viÕt nhiÒu bøc th­ göi thùc sù lµ ®ßn ®¸nh m¹nh vµo t©m lý giÆc:<br /> bän chØ huy qu©n Minh. Tïy vµo nh÷ng “...NÕu ng­¬i thùc lßng th­¬ng d©n chóng<br /> ®èi t­îng cô thÓ vµ vµo nh÷ng thêi kh¾c th× nªn sai ®Çu môc ®Õn c¸c thµnh DiÔn<br /> cô thÓ mµ «ng cã cã ®èi s¸ch ngo¹i giao Ch©u, NghÖ An, T©n B×nh, ra lÖnh cho c¸c<br /> linh ho¹t víi nh÷ng lêi lÏ “thiªn biÕn v¹n t­íng ®em qu©n vÒ, t«i sÏ lËp tøc s¾m ®ñ<br /> hãa”. Khi nghÜa qu©n ®ang trong t×nh thÕ ph­¬ng vËt tiÕn cèng, ngµi sÏ cho quan ®i<br /> khã kh¨n, cÇn thêi gian ®Ó chØnh ®èn lùc<br /> l­îng vµ b¶n th©n qu©n giÆc ®ang mÖt (3)<br /> Xem: NguyÔn L­¬ng BÝch (1973), NguyÔn Tr·i ®¸nh<br /> mái, NguyÔn Tr·i b»ng ngßi bót cña m×nh giÆc cøu n­íc, Nxb. Qu©n ®éi nh©n d©n, Hµ Néi, tr.102.<br /> <br /> <br /> Sè 1-2014 Nh©n lùc khoa häc x· héi 67<br /> nguyÔn tr·i vµ ng« th× nhËm...<br /> <br /> cïng víi tö ®Ö th©n tÝn cña t«i ®Ó quy h¼n sù khoan hång vµ lßng nh©n ¸i, ®é<br /> hµng phôc téi, cßn nh­ cÇu cèng ®­êng s¸, l­îng tuyÖt vêi cña nh÷ng con ng­êi ®Êt<br /> t«i xin nhËn söa ®¾p, kh«ng ph¶i phiÒn ViÖt nh­ NguyÔn Tr·i sÏ m·i lµ nçi ¸m<br /> ®Õn quan qu©n. NÕu ngµi y lêi kh«ng ¶nh, day døt kh«n ngu«i trong lßng chóng.<br /> nh÷ng sinh linh n­íc t«i khái lÇm than §ã lµ th¾ng lîi lín lao h¬n hÕt th¶y mµ<br /> mµ qu©n sÜ Trung Quèc còng khái nçi cuéc khëi nghÜa Lam S¬n ®· lµm ®­îc vµ<br /> g­¬m ®ao vËy(4)”. NguyÔn Tr·i chÝnh lµ ®¹o diÔn.<br /> §¸p l¹i thiÖn chÝ hßa nghÞ Êy lµ th¸i ®é Nh­ng kh«ng dõng l¹i ë ®ã, tµi n¨ng<br /> lËt läng, ph¶n béi cña kÎ thï. BÊy giê, ngo¹i giao cña NguyÔn Tr·i cßn tiÕp tôc<br /> V­¬ng Th«ng ®· ngÇm xin viÖn binh vµ ®­îc béc lé trong cuéc ®Êu tranh giµnh<br /> cho qu©n sÜ ®¸nh ra ngo¹i thµnh. Êy vËy quyÒn ®éc lËp vµ tù chñ thùc sù cña ®Êt<br /> mµ, NguyÔn Tr·i kh«ng hÒ nhôt chÝ, tiÕp n­íc trong nh÷ng n¨m cuèi vµ sau cuéc<br /> tôc dïng ngßi bót cña m×nh viÕt th­ dô khëi nghÜa Lam S¬n.(4)<br /> hµng kÕt hîp víi mÆt trËn qu©n sù ®¸nh Chóng ta biÕt, víi cuéc chinh ph¹t cña<br /> chiÕm ®­îc c¸c ®ån Kh©u ¤n, §iªu Diªu, Minh Thµnh Tæ vµo n¨m VÜnh L¹c thø 4<br /> ThÞ CÇu, Tam Giang, ®¸nh tan hai ®¹o (1406), cha con Hå Quý Ly bÞ b¾t. Th¸ng<br /> viÖn binh vµ liÒn sau ®ã l¹Þ tiÕp tôc “nhón 6 n¨m VÜnh L¹c thø 5 (1407), nhµ Minh<br /> nh­êng” viÕt th­ cho V­¬ng Th«ng më ra lËp tøc ®æi An Nam thµnh Giao ChØ, thiÕt<br /> c¬ héi th­¬ng l­îng mét lÇn n÷a cho y(5). lËp hÖ thèng cai trÞ gåm ba c¬ cÊu §« chØ<br /> ThËm chÝ ®Ó giÆc yªn t©m hßa ®µm rót huy sø ti, Bè chÝnh sø ti vµ ¸n s¸t sø ti,<br /> qu©n vÒ n­íc, NguyÔn Tr·i cßn thay mÆt c¾t cö bän quan l¹i ng­êi Minh n¾m gi÷<br /> Lª Lîi viÕt th­ ph©n tÝch thÊu ®¸o lÏ c¸c c¬ quan ®ã, ®ång thêi chia n­íc ta<br /> thiÖt h¬n ®Ó trÊn an tinh thÇn qu©n giÆc, thµnh 15 phñ vµ 5 ch©u trùc lÖ ti Bè<br /> nªu bËt chñ nghÜa nh©n ®¹o cao c¶: “...Ta chÝnh. Víi hµnh ®éng nµy, râ rµng nhµ<br /> sÏ lui qu©n vÒ c¸c vïng Ninh KiÒu, Lòng Minh ®· chuyÓn An Nam tõ ®Þa vÞ mét<br /> Giang ®Ó ®¹i nh©n ®­îc ung dung ®em phiªn quèc thµnh hÖ thèng quËn huyÖn<br /> qu©n vÒ n­íc. §Õn Kh©u ¤n lËp tøc tr¶ d­íi sù cai trÞ trùc tiÕp cña “Thiªn triÒu”.<br /> l¹i c¸c ®Çu môc cña ta trë vÒ, ta còng sÏ V× thÕ, ®Ó x¸c ®Þnh l¹i mèi quan hÖ gi÷a<br /> cho ®­a bän S¬n ®¹i nh©n tíi ®©y. Nh­ hai n­íc, giµnh l¹i ®Þa vÞ phiªn quèc cho<br /> thÕ ®«i bªn ®Òu hÕt ngê vùc, mäi ng­êi n­íc ViÖt vµ duy tr× nÒn ®éc lËp tù chñ<br /> ®Òu yªn lßng. §­êng x¸ cÇu cèng, l­¬ng l©u dµi, chÊm døt h¼n cuéc chiÕn tranh<br /> thùc cung øng ®Òu s½n sµng c¶, kh«ng x©m l­îc ngo¹i bang. H¬n ai hÕt, NguyÔn<br /> thiÕu thø g×...(6)”. Tr·i hiÓu r»ng ph¶i tiÕn hµnh cuéc ®Êu<br /> KÕt qu¶ lµ qu©n Minh ph¶i rót hÕt vÒ tranh ngo¹i giao võa mÒm dÎo võa c­¬ng<br /> n­íc, kh«ng thÓ tr× ho·n. Th¾ng lîi h¬n quyÕt víi chÝnh triÒu ®×nh ph­¬ng B¾c<br /> n÷a lµ chóng ra vÒ trong kh«ng khÝ hßa mµ trùc tiÕp lµ vua Minh Nh©n T«ng,<br /> nghÞ, bao dung cña l·nh tô nghÜa qu©n Tuyªn T«ng vµ Anh T«ng.<br /> Lam S¬n. DÉu V­¬ng Th«ng vµ nhiÒu<br /> (4)<br /> t­íng lÜnh cña giÆc kh«ng ph¶i hy sinh NguyÔn L­¬ng BÝch, S®d, tr.292.<br /> (5)<br /> NguyÔn L­¬ng BÝch, S®d, tr.451.<br /> trªn chiÕn tr­êng ph­¬ng Nam nh­ng ¾t (6)<br /> NguyÔn L­¬ng BÝch, S®d, tr.466-467.<br /> <br /> <br /> 68 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 1-2014<br />  nguyÔn thÞ mü h¹nh<br /> <br /> Tõ chç x¸c ®Þnh ®óng ®èi t­îng cña t­íng nhµ Minh tr­íc ®©y. Trong cuéc ®Êu<br /> cuéc ®Êu tranh ngo¹i giao lÇn nµy nh­ tranh ngo¹i giao lÇn nµy, «ng ®· ph¶i<br /> vËy, NguyÔn Tr·i ®· thay ®æi c¸ch thøc m­în nh÷ng h×nh thøc c«ng v¨n mang<br /> ngo¹i giao mét c¸ch ®Çy linh ho¹t. Thùc tÕ tÝnh chÊt ngo¹i giao quan ph­¬ng h¬n, ®ã<br /> lÞch sö cho thÊy, thêi gian cña qu¸ tr×nh lµ v¨n kiÖn thÓ lo¹i TÊu 奏, vµ BiÓu 表(10)<br /> nµy còng kÐo dµi kh«ng kÐm thêi kú phï hîp víi yªu cÇu cña “Thiªn tö” §¹i<br /> kh¸ng chiÕn ®¸nh ®uæi ®éi qu©n x©m l­îc Minh nh»m ph¸t huy tèi ®a c«ng n¨ng cña<br /> Minh triÒu. Khëi ®Çu lµ viÖc lËp ra «ng chóng trong viÖc thùc thi môc ®Ých ®Ò ra.<br /> vua TrÇn C¶o (th¸ng 12 n¨m 1426) víi t­ KÕt qu¶ lµ, ngµy 3 th¸ng 8 n¨m 1428, vua<br /> c¸ch lµ hËu duÖ vua TrÇn ®Ó hîp ph¸p hãa Minh ph¶i sai sø gi¶ mang chiÕu ®Õn Giao<br /> ho¹t ®éng s¸ch phong, triÒu cèng trong ChØ truyÒn lÖnh rót qu©n vµ phong cho<br /> giao thiÖp víi Minh triÒu(7). §o¹n v¨n sau TrÇn C¶o lµm An Nam quèc v­¬ng, chÊm<br /> ®©y trong mét tê BiÓu mµ NguyÔn Tr·i døt cuéc chiÕn tranh x©m l­îc vµ kÕt thóc<br /> viÕt thay cho TrÇn C¶o (thùc chÊt lµ Lª thêi kú cai trÞ quËn huyÖn cña hä ë Giao<br /> Lîi) d©ng lªn hoµng ®Õ Minh triÒu ®· thÓ ChØ, ®ång thêi ph¶i thõa nhËn n­íc ta lµ<br /> hiÖn rÊt râ ý thøc cña «ng vÒ môc tiªu cÇn mét quèc gia cã chñ quyÒn(11).<br /> ®¹t ®Õn trong mäi lËp luËn ngo¹i giao cña B»ng nh÷ng nç lùc phi th­êng, víi<br /> m×nh: “ThÇn trém nghÜ ®Êt Giao ChØ nh·n quan ngo¹i giao cña bËc ®¹i nh©n,<br /> ph­¬ng Nam, thùc qu¶ lµ n­íc thuéc vÒ ®¹i nghÜa, NguyÔn Tr·i ®· thùc hiÖn ®­îc<br /> h¶i ngo¹i, nhµ H¸n, nhµ §­êng dÉu ®Æt chÝ nguyÖn lín lao cña cuéc ®êi m×nh: “Söa<br /> lµm quËn huyÖn, mµ thùc coi lµ h¹ng ki hßa hiÕu cho hai n­íc - T¾t mu«n ®êi<br /> mi(8); ®êi Tèng, ®êi Nguyªn tuy ®¸nh dÑp chiÕn tranh” vµ tõ ®©y kh«i phôc quan hÖ<br /> ra uy, nh­ng sau l¹i ban phong t­íc hßa hiÕu, h¶o tho¹i ViÖt - Trung, khÐp l¹i<br /> mÖnh. Th¸i Tæ Cao Hoµng ®Õ lóc ban ®Çu mét trang lÞch sö ®Çy ®au th­¬ng trong<br /> më vËn, «ng cha thÇn tr­íc c¸c n­íc vµo quan hÖ gi÷a hai n­íc. Th¾ng lîi cña cuéc<br /> chÇu. Hµng n¨m tiÕn cèng s©n triÒu, nèi<br /> ®êi tËp phong V­¬ng t­íc”(9). (7)<br /> cho ®Õn tr­íc khi thÊt b¹i hoµn toµn trªn chiÕn<br /> Tõ ®ã, NguyÔn Tr·i cßn thay mÆt Lª tr­êng (th¸ng 11 n¨m 1427), hä vÉn coi Lª Lîi vµ<br /> phong trµo Lam S¬n lµ "lµm lo¹n", lµ "giÆc".<br /> Lîi liªn tiÕp göi ®i hµng lo¹t v¨n kiÖn, (8)<br /> Ki mi: chØ quan hÖ rµng buéc chø kh«ng trùc tiÕp<br /> cai trÞ.<br /> trong ®ã nªu ra nh÷ng chøng cø vÒ mÆt (9)<br /> TrÝch tê BiÓu mang danh nghÜa TrÇn C¶o lµ dßng<br /> ®Þa lý vµ lÞch sö ®Ó minh chøng tÝnh chÊt dâi vua TrÇn göi vua Minh.<br /> (10)<br /> TÊu lµ ®Ò ®¹t lêi nãi, tr×nh kÓ sù viÖc, cßn BiÓu lµ<br /> ®éc lËp vµ kh¼ng ®Þnh ®Þa vÞ mét phiªn nh»m diÔn ®¹t t©m t­, nguyÖn väng. Xem thªm:<br /> quèc cã quyÒn tù chñ nh­ n­íc Nam. NguyÔn V¨n Nguyªn (2003), TÊu, biÓu ®Êu tranh<br /> ngo¹i giao cña NguyÔn Tr·i, ViÖn Cao häc thùc hµnh<br /> §øng trªn lËp tr­êng cña mét quèc gia ®éc – ViÖn ViÔn §«ng b¸c cæ, Hµ Néi, tr.24 - 25.<br /> (11)<br /> lËp Êy, «ng ®· kh«ng ngÇn ng¹i lªn ¸n Nh­ng vµo lóc nµy TrÇn C¶o ®· chÕt, nhµ Minh l¹i<br /> trë mÆt, kh«ng chÞu c«ng nhËn chÝnh quyÒn míi thµnh<br /> m¹nh mÏ cuéc chiÕn tranh x©m l­îc cña lËp cña triÒu Lª mµ dai d¼ng liªn tiÕp ®ßi ta t×m kiÕm<br /> nhµ Minh, kh¼ng ®Þnh tÝnh chÝnh nghÜa con ch¸u hä TrÇn. Lª Lîi víi sù gióp søc cña NguyÔn<br /> Tr·i qua nhiÒu lÇn giao thiÖp gi¶i thÝch, thuyÕt phôc,<br /> cña cuéc kh¸ng chiÕn mµ nh©n d©n ta ®· thËm chÝ c¶ biÖn ph¸p vËn ®éng c¸c ®Çu môc, k× l·o<br /> tiÕn hµnh. BiÕt r»ng kh«ng thÓ ¸p dông trong n­íc liªn danh cÇu phong cho Lª Lîi, ®Õn ngµy<br /> 1 th¸ng 11 n¨m 1431, vua Minh míi chÊp nhËn trao<br /> h×nh thøc göi th­ tõ nh­ ®èi víi c¸c qu©n cho vua ta QuyÒn thù An Nam quèc sù.<br /> <br /> <br /> Sè 1-2014 Nh©n lùc khoa häc x· héi 69<br /> nguyÔn tr·i vµ ng« th× nhËm...<br /> <br /> khëi nghÜa Lam S¬n ®· khÐp l¹i nh÷ng n­íc tr­íc”(13) cña «ng ®­îc ®­a ra trong<br /> n¨m th¸ng chiÕn tranh ®Ém m¸u vµ më ra hoµn c¶nh bÊy giê chÝnh lµ s¶n phÈm cña<br /> mét thêi kú hßa b×nh, bang giao h¶o tho¹i mét trÝ tuÖ xuÊt chóng c¶ vÒ chiÕn l­îc, vÒ<br /> l©u dµi trong quan hÖ ViÖt - Trung trong t©m lý, vÒ sù th«ng kim b¸c cæ vµ còng lµ<br /> h¬n 300 n¨m. Ph¶i ®Õn cuèi thÕ kû XVIII, s¶n phÈm cña lßng yªu n­íc, yªu d©n s©u<br /> víi cuéc x©m l­îc å ¹t cña triÒu ®×nh s¾c. N­íc cê Tam §iÖp Êy trªn thùc tÕ ®·<br /> phong kiÕn M·n Thanh, mèi quan hÖ bang gãp phÇn quan träng mang ®Õn th¾ng lîi<br /> giao hßa hiÕu gi÷a hai n­íc míi mét lÇn quyÕt ®Þnh cho cuéc ®Êu tranh chèng l¹i<br /> n÷a bÞ gi¸n ®o¹n. qu©n x©m l­îc M·n Thanh lóc bÊy giê.<br /> 2.2. Nhµ ngo¹i giao Ng« Th× NhËm Khi ®Êt n­íc ®· giµnh th¾ng lîi quyÕt<br /> TiÕp nèi truyÒn thèng cña c¸c thÕ hÖ ®Þnh trªn mÆt trËn qu©n sù, Ng« Th×<br /> cha «ng ®i tr­íc nh­ NguyÔn Tr·i, còng NhËm l¹i chÝnh lµ ng­êi ®­îc vua Quang<br /> b»ng chÝnh tÊc lßng yªu D©n – N­íc vµ Träng tin t­ëng giao phã cho sø mÖnh b¶o<br /> tinh thÇn hßa hiÕu, nh©n nghÜa tuyÖt vêi – vÖ nÒn ®éc lËp ®· giµnh ®­îc, tiÕp tôc ®Êu<br /> vèn ®­îc xem lµ gi¸ trÞ ­u mü nhÊt trong tranh trªn mÆt trËn ngo¹i giao víi triÒu<br /> truyÒn thèng v¨n hãa ngo¹i giao ViÖt Nam ®×nh phong kiÕn M·n Thanh theo ph­¬ng<br /> tõ xa x­a cïng víi tÇm nh×n ngo¹i giao ch©m “Dïng ngßi bót thay gi¸p binh”(14).<br /> s¾c nhän cña m×nh, Ng« Th× NhËm ®· tiÕp §èi víi Quang Trung th× sø mÖnh nµy<br /> tôc m­în “ngßi bót thay gi¸p binh”, b¾c “NÕu kh«ng ph¶i Ng« Th× NhËm th× kh«ng<br /> nhÞp cÇu kÕt nèi mèi quan hÖ bang giao ai lµm ®­îc!”(15). Vµ Ng« Th× NhËm b»ng<br /> hßa hiÕu gi÷a hai n­íc ViÖt – Trung thªm nh÷ng hµnh ®éng cô thÓ, thiÕt thùc ®·<br /> mét lÇn n÷a, n©ng mèi quan hÖ Êy lªn tÇm kh«ng phô sù ñy th¸c Êy!<br /> cao míi. BÊy giê, sau chiÕn th¾ng §èng §a gißn<br /> BÊy giê, trong bèi c¶nh nöa cuèi thÕ kû d· cña qu©n vµ d©n ta, Ng« Th× NhËm vµ<br /> XVIII, khi ®¹i qu©n x©m l­îc M·n Thanh chñ t­íng Quang Trung ®· nhËn ®Þnh<br /> ®· v­ît biªn giíi vµo bê câi n­íc ta, ®e däa s¸ng suèt r»ng: Sau khi thua trËn, triÒu<br /> ®Õn sù an nguy, tån vong cña d©n téc, h¬n ®×nh M·n Thanh sÏ bÞ h·m vµo thÕ "tiÕn<br /> ai hÕt, Ng« Th× NhËm víi kinh nghiÖm tho¸i l­ìng nan": kh«ng ®¸nh n÷a th× xÊu<br /> lÞch sö ®· nhËn ®Þnh rÊt râ r»ng: Khi qu©n hæ, mÊt thÓ diÖn víi c¸c n­íc l¸ng giÒng;<br /> giÆc ®ang men say x©m l­îc th× chØ cã ®¸nh n÷a th× ch¾c ®©u ®· th¾ng khi mµ<br /> giµnh th¾ng lîi quyÕt ®Þnh trªn mÆt trËn qu©n T©y S¬n l¹i ®ang trªn ®µ th¾ng lîi.<br /> qu©n sù míi cã thÓ khuÊt phôc chóng trªn<br /> (12)<br /> mÆt trËn ngo¹i giao ®Ó lËp l¹i hßa b×nh Trong lóc nh÷ng ng­êi l·nh ®¹o B¾c Hµ vÉn ®ang<br /> ph©n t¸n. Sè ®«ng ng¶ theo chñ tr­¬ng cña t­íng Ng«<br /> trong quan hÖ gi÷a hai n­íc. ChÝnh lßng V¨n Së: “GiÆc ®Õn th× ph¶i sèng chÕt víi giÆc, cßn mÊt<br /> kh¸t khao hßa b×nh ®· khiÕn «ng h¹ quyÕt víi thµnh”. ChÝnh Ng« Th× NhËm lµ ng­êi chñ tr­¬ng:<br /> toµn qu©n rót vÒ trÊn gi÷ vïng Tam §iÖp råi chê ®¹i<br /> t©m t×m ra kÕ s¸ch hiÖu qu¶ hßng ®Ì bÑp ý qu©n NguyÔn HuÖ cïng tÊn c«ng quÐt s¹ch qu©n giÆc.<br /> (13)<br /> chÝ x©m l­îc cña kÎ thï. Vµ c¸i “n­íc cê Xem: Lêi cña Ng« Th× NhËm trong Hoµng Lª nhÊt<br /> thèng chÝ, 2006, Nxb. V¨n häc, Hµ Néi.<br /> Tam §iÖp”(12) víi tinh thÇn “tr­íc th× chÞu (14)<br /> C©u nãi cña Quang Trung – NguyÔn HuÖ trong<br /> thua ng­êi mét n­íc, sau míi ®­îc ng­êi Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ.<br /> (15)<br /> Lêi NguyÔn HuÖ nãi víi t¶ h÷u vµo mïa ®«ng n¨m<br /> ta mét n­íc, ®õng cã ®em n­íc sau lµm 1788, chÐp ë s¸ch Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ.<br /> <br /> <br /> 70 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 1-2014<br />  nguyÔn thÞ mü h¹nh<br /> <br /> NÕu kh«ng th¾ng th× uy tÝn cña triÒu M·n Ng« Th× NhËm trong hoµn c¶nh bÊy giê<br /> Thanh ¾t sÏ tiªu tan trong con m¾t cña tùa nh­ bøc th­ NguyÔn Tr·i tõng göi<br /> nh©n d©n Trung Hoa còng nh­ c¸c n­íc V­¬ng Th«ng sau nh÷ng th¾ng lîi qu©n sù<br /> l©n cËn. N¾m ®­îc yÕu thÕ ®ã cña ®èi to lín trªn chiÕn tr­êng. C¶ hai bøc th­ Êy<br /> ph­¬ng, l¹i biÕt nhµ Thanh ®ang t×m c¸ch tuy ®­îc th¶o ra tõ hai con ng­êi ë hai<br /> gi¶ng hßa(16), ngµy 18 th¸ng giªng n¨m Kû thêi kú lÞch sö nh÷ng ®Òu cã chung mét<br /> DËu (1789), Ng« Th× NhËm ®­îc sù chÊp tinh thÇn nh©n ®¹o cao c¶, cèt sao cho<br /> thuËn cña hoµng ®Õ Quang Trung ®· viÕt mu«n d©n khái häa binh ®ao. B»ng ngßi<br /> mét bøc th­ phóc ®¸p cho vua quan ®¹i bót s¾c s¶o cña m×nh, ë ®©y Ng« Th×<br /> Thanh ®Ó mét mÆt lµm sao b¶o vÖ ®­îc NhËm ®· lét t¶ th¸i ®é võa c­¬ng quyÕt,<br /> ®éc lËp, kh¼ng ®Þnh ®­îc vÞ thÕ ®ang lªn cøng r¾n trong viÖc b¶o vÖ quèc thÓ nh­ng<br /> cña d©n téc, mÆt kh¸c kh«ng ®¸nh mÊt còng võa mÒm dÎo, «n hßa ®Ó cho quan l¹i<br /> thÓ diÖn cña Thanh triÒu, tr¸nh khoÐt s©u Thanh triÒu chÊp nhËn ®­îc ®iÒu kiÖn<br /> mèi bÊt hßa gi÷a hai n­íc, ®¶m b¶o hßa gi¶ng hßa mµ vÉn kh«ng bÞ ®¸nh mÊt thÓ<br /> b×nh cho nh©n d©n. Sau ®©y lµ mét ®o¹n diÖn. §ã lµ “®¹i nguyÖn väng” cña Ng« Th×<br /> trong bøc th­ mµ Ng« Th× NhËm ®· viÕt NhËm vµ còng lµ nguyÖn väng cña c¶<br /> göi viªn quan nhµ Thanh - Thang Hïng v­¬ng triÒu T©y S¬n lóc bÊy giê. §Õn<br /> NghiÖp: “T«i lµ mét ng­êi ¸o v¶i ë tr¹i T©y th¸ng 2 n¨m ®ã (1789), Quang Trung ®·<br /> S¬n n­íc An Nam, sinh tr­ëng ë câi xa, cho Ng« Th× Nh©m sang Qu¶ng T©y giao<br /> h©m mé th¸nh gi¸o Trung hoa... T«i thiÖp vµ chÊp nhËn yªu cÇu hßa ho·n cña<br /> kh«ng lÊn sang biªn giíi ®Ó ph¶i téi víi Phóc Khang An(18). Nhê vËy mµ t×nh h×nh<br /> th­îng quèc. ChØ v× con ch¸u nhµ Lª hÌn mÆt B¾c bÊy giê ®­îc t¹m yªn, quan hÖ<br /> yÕu, ng­êi n­íc ®Òu vÒ víi t«i. SÜ NghÞ v× bang giao h¶o tho¹i gi÷a hai n­íc ViÖt -<br /> cí tµi søc, muèn phï tr× ng­êi hÌn yÕu, Trung ®­îc t¸i thiÕt.<br /> kh«ng tµi, ®em tÊm lßng cung thuËn cña NhËn thÊy triÓn väng kh«i phôc quan<br /> t«i vøt bá ®i. L¹i ®­a th­ vµo trong câi, hÖ ngo¹i giao b×nh th­êng víi triÒu ®×nh<br /> muèn giÕt h¹i t«i cho s­íng. Bëi thÕ g©y phong kiÕn M·n Thanh ®ang trªn ®µ tiÕn<br /> nªn binh ®ao råi bÞ th¶m b¹i... Nay qu©n triÓn, vua Quang Trung trë vµo Phó<br /> ®éi cèt ë chç ®oµn kÕt mét lßng, kh«ng cèt Xu©n. Tin t­ëng vµo tµi n¨ng giao thiÖp<br /> ë chç ®«ng, binh lÝnh quý ë chç tinh nhuÖ cña Ng« Th× NhËm, vua Quang Trung ®·<br /> kh«ng quý ë chç nhiÒu. KÎ khÐo th¾ng ë kh«ng chót ngÇn ng¹i giao phã cho «ng<br /> chç v« cïng mÒm dÎo, chø kh«ng ph¶i û<br /> (16)<br /> m¹nh hiÕp yÕu, lÊy ®«ng hiÕp Ýt ®©u. NÕu BÊy giê, Qu¶ng T©y ph©n tuÇn T¶ giang binh bÞ<br /> ®¹o thèng lý biªn vô lµ Thang Hïng NghiÖp ®· bÝ mËt<br /> t×nh h×nh trªn kh«ng ®­îc bµy tá, Thiªn viÕt cho vua Quang Trung mét bøc th­ yªu cÇu vua<br /> triÒu kh«ng khoan dung, muèn ®éng binh Quang Trung 2 viÖc: 1. §õng cã trõng ph¹t nh÷ng<br /> ng­êi ®· céng t¸c víi qu©n Thanh trong thêi gian<br /> chiÕn th× n­íc nhá kh«ng ®­îc thê n­íc qu©n Thanh cßn ë ViÖt Nam. 2. §õng ®Ó cho c¸c t­íng<br /> lín, t«i còng ®¸nh nhê trêi mµ th«i (Nh©n mang qu©n v­ît biªn giíi tiÕn vµo ®Êt Thanh. Thang<br /> Hïng NghiÖp xem ®ã lµ ®iÒu kiÖn ®Ó vua Quang<br /> tiÖn nép theo tê hÞch cña T«n SÜ NghÞ øc Trung ®­îc phong v­¬ng.<br /> (17)<br /> hiÕp t«i ®Ó g©y ra chinh chiÕn)”(17). Xem thªm: Ng« Th× NhËm-con ®­êng vµ sù nghiÖp,<br /> S®d, tr.69-71.<br /> Bøc th­ göi Thang Hïng NghiÖp cña (18)<br /> Tæng ®èc L­ìng Qu¶ng.<br /> <br /> <br /> Sè 1-2014 Nh©n lùc khoa häc x· héi 71<br /> nguyÔn tr·i vµ ng« th× nhËm...<br /> <br /> toµn bé sø mÖnh ngo¹i giao víi Thanh nh©n chøng cã mÆt trong ®oµn sø bé phß<br /> triÒu. Tõ ®©y mäi ho¹t ®éng bang giao t¸ Quang Trung sang triÒu cËn Cµn Long<br /> gi÷a n­íc ta víi ®¹i quèc Trung Hoa ®Òu ë Yªn Kinh n¨m 1790. Sù thµnh c«ng cña<br /> do ®Ých th©n Ng« Th× NhËm chñ tr­¬ng vµ chuyÕn ®i sø lÇn nµy còng chÝnh lµ sù<br /> thi hµnh. thµnh c«ng cña mµn kÞch ngo¹i giao tuyÖt<br /> Lóc bÊy giê, kh«ng chØ cã vua Cµn Long vêi mµ Ng« Th× NhËm võa lµ t¸c gi¶, võa<br /> ®Ò ®¹t nguyÖn väng muèn ®Ých th©n vua lµ ®¹o diÔn. Tõ ®©y, phÝa nhµ Thanh b·i<br /> Quang Trung sang Yªn Kinh vµo n¨m bá ý ®å huy ®éng qu©n 9 tØnh biªn giíi<br /> 1790 ®Ó dù lÔ b¸t tuÇn v¹n thä, mµ chÝnh sang tr¶ thï §¹i ViÖt. Mèi quan hÖ ViÖt –<br /> tæng ®èc L­ìng Qu¶ng Phóc Khang An Trung ngµy cµng ®­îc c¶i thiÖn vµ nhiÒu<br /> còng muèn gÆp vua Quang Trung trªn ®Êt vÊn ®Ò nan gi¶i gi÷a hai n­íc còng dÇn<br /> Qu¶ng T©y. Tr­íc yªu cÇu Êy, Ng« Th× ®­îc th¸o gì.(19)<br /> NhËm ®· kh¶ng kh¸i tõ chèi víi nh÷ng TiÕp tôc ®µ ngo¹i giao Êy, Ng« Th×<br /> nh÷ng lêi lÏ rÊt khÐo lÐo. Trong bøc th­ NhËm ®· kh«ng ngõng næ lùc tiÕp tôc<br /> göi cho Thang Hïng NghiÖp ngµy 16 ph¸t huy träng tr¸ch cña m×nh, gãp phÇn<br /> th¸ng n¨m n¨m Kû DËu, «ng ®· chØ râ ®Êu tranh giµnh l¹i nhiÒu quyÒn lîi chÝnh<br /> r»ng vua Quang Trung kh«ng thÓ ®Ých ®¸ng cho d©n téc.<br /> th©n lªn Nam Quan ®­îc, bëi ®­êng s¸ xa Lóc bÊy giê, sau khi quan hÖ ViÖt –<br /> x«i hiÓm trë, kh«ng muèn lµm phÝ “d©n tµi Trung ®· b×nh th­êng hãa, n¨m 1789,<br /> d©n lùc... v¶ l¹i viÖc ®Õn cöa quan trÇn tæng ®èc L­ìng Qu¶ng Phóc Khang An ®·<br /> t×nh, ®· sai ch¸u lµ NguyÔn Quang göi th­ cho vua Quang Trung ®ßi ph¶i ®óc<br /> HiÓn(19) thay lµm lÔ”(20). Râ rµng, Ng« Th× ng­êi vµng ®em cèng nh­ mét sè triÒu ®¹i<br /> NhËm b»ng ngßi bót cña m×nh ®ang ®Êu tr­íc. Ng« Th× NhËm ®· thay mÆt vua<br /> tranh g×n gi÷ thanh danh cho vua vµ cho Quang Trung kh¶ng kh¸i kh­íc tõ yªu<br /> c¶ v­¬ng triÒu Quang Trung, tiÕp nèi s¸ch Êy. B»ng lËp luËn s¾c s¶o mµ tÕ nhÞ,<br /> truyÒn thèng ngo¹i giao cña cha «ng ®i Ng« Th× NhËm ®· th¼ng th¾n lÝ gi¶i r»ng:<br /> tr­íc. §ång thêi, ®Ó tr¸nh g©y mèi hiÒm c¸c vua ViÖt thêi tr­íc ®em cèng ng­êi<br /> khÝch kh«ng ®¸ng cã trong quan hÖ hßa vµng së dÜ lµ mong chuéc téi léi nµo ®ã víi<br /> hiÕu gi÷a hai n­íc, Ng« Th× NhËm mét “Thiªn triÒu”. Ng« Th× NhËm còng cho<br /> lÇn n÷a s¸ng suèt ®¹o diÔn mµn kÞch: chän r»ng, NguyÔn HuÖ kh«ng cã lçi g× víi nhµ<br /> ng­êi ®ãng gi¶ vua Quang Trung sang yÕt Lª, vµ còng kh«ng cã lçi g× víi nhµ Thanh.<br /> H¬n thÕ n÷a, triÒu ®¹i Quang Trung lµ<br /> kiÕn chóc thä hoµng ®Õ Trung Hoa. Trong<br /> mét triÒu ®¹i hïng m¹nh, ®· hai lÇn chiÕn<br /> suèt 200 ngµy Quang Trung gi¶ qua ch¬i<br /> th¾ng ngo¹i x©m. Kh«ng ai cã thÓ b¾t<br /> Trung Hoa, Cµn Long vµ Thanh triÒu ®·<br /> triÒu ®¹i ®ã ph¶i lµm mét viÖc tr¸i víi thÓ<br /> ®ãn tiÕp rÊt ©n cÇn, träng thÓ. Qu¶ thËt,<br /> “tõ tr­íc ®Õn giê, ng­êi m×nh ®i sø Trung<br /> (19)<br /> NguyÔn Quang HiÓn lµ ch¸u cña vua Quang Trung.<br /> Quèc, ch­a cã lÇn nµo l¹ lïng vµ vÎ vang (20)<br /> Xem: Ng« Th× NhËm – con ®­êng vµ sù nghiÖp,<br /> nh­ thÕ”(21) – ®ã lµ nh÷ng lêi nhËn xÐt S®d, tr.75.<br /> (21)<br /> NguyÔn ThÕ Long (2005). Bang giao §¹i ViÖt triÒu<br /> ®­îc thèt ra tõ §µo Nguyªn TuÊn, mét T©y S¬n. Nxb. V¨n hãa th«ng tin, tr.54-57.<br /> <br /> <br /> 72 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 1-2014<br />  nguyÔn thÞ mü h¹nh<br /> <br /> diÖn, thanh thÕ quèc gia(22). Bøc th­ ph¶n ®Þa giíi cña b¶y ch©u ®Ó ®­a vÒ ®å b¹ cña<br /> kh¸ng víi lêi lÏ kiªn quyÕt nh­ng rÊt kÝn b¶n quèc. T«i ngãng chê ®­îc ¬n vinh, xa<br /> kÏ, mÒm máng ®· mét lÇn n÷a buéc vua tr«ng cöa khuyÕt, chê ®îi th¸nh huÊn, rÊt<br /> Thanh ph¶i nh­îng bé bá lÖ cèng ng­êi lµ sî h·i.”(24)<br /> vµng. ChÝnh sau nµy, khi Cµn Long lµm MÆc dÇu yªu cÇu Êy bÞ nhµ Thanh lµm<br /> th¬ tÆng Quang Trung ®· ph¶i ph¶i thõa ng¬, kh«ng chÞu gi¶i quyÕt song nã chøng<br /> nhËn chua xãt r»ng: “Th¾ng triÒu v¸ng sù tá cho chóng ta thÊy b¶n lÜnh ngo¹i giao<br /> bØ kim nh©n”(23) (NghÜa lµ: Nhµ Thanh cho rÊt v÷ng vµng cña vua Quang Trung còng<br /> r»ng c¸c triÒu tr­íc b¾t cèng ng­êi vµng nh­ Ng« Th× NhËm. ThËt hiÕm cã mét vÞ<br /> thËt ®¸ng khinh bØ). Tõ ®©y, lÖ cèng ng­êi vua nµo vµ mét vÞ qu©n s­ nµo ®ñ dòng<br /> vµng trong ho¹t ®éng triÒu cèng gi÷a hai khÝ ®Ó ®Ò ®¹t mét c¸ch th¼ng th¾n, thËm<br /> n­íc thùc sù bÞ b·i bá. chÝ “ngang hµng” trong vÊn ®Ò ®Êt ®ai,<br /> Trªn ®µ th¾ng lîi Êy, Ng« Th× NhËm ®· biªn giíi l·nh thæ gi÷a hai bªn víi “Thiªn<br /> cïng víi vua Quang Trung bµy tá quyÕt triÒu” Trung Hoa nh­ vËy. Dï kh«ng<br /> t©m ®ßi l¹i nh÷ng vïng ®Êt (gåm s¸u ch©u thµnh nh­ng yªu cÇu Êy ®­a ra nh­ mét<br /> thuéc H­ng Hãa vµ ba ®éng thuéc Tuyªn sù tá bµy lßng quyÕt t©m cao ®é cña vua<br /> Quang) bÞ nhµ Thanh s¸t nhËp vµo b¶n ®å quan §¹i ViÖt trong viÖc g×n gi÷ biªn<br /> L­ìng Qu¶ng tõ l©u. Trong bøc th­ göi c­¬ng Tæ quèc.<br /> sang Thanh yªu cÇu tr¶ l¹i s¸u ch©u nãi §Õn ®Çu n¨m 1792, Ng« Th× NhËm l¹i<br /> trªn, Ng« Th× NhËm ®· thay mÆt vua tiÕp tôc ®­îc giao träng tr¸ch ngo¹i giao<br /> Quang Trung viÕt r»ng: “...KÝnh nghÜ §¹i v« cïng quan träng: thay mÆt vua Quang<br /> hoµng ®Õ bÖ h¹, l­îng th¸nh bao dung, Trung d©ng biÓu lªn vua Cµn Long chÝnh<br /> yªu mÕn n­íc nhá. N¨m tr­íc phiªn thÇn thøc ®Æt vÊn ®Ò xin lµm con rÔ n­íc §¹i<br /> phÝa b¾c lµ Hîp Ng¹c, Tïy, Thæ, NhÜ, Hç, Thanh vµ ®ßi ®Êt hai tØnh Qu¶ng §«ng,<br /> §Æc quy thuËn liÒn ®­îc th­ëng cÊp sæ ®Êt Qu¶ng T©y. Vµ mét lÇn n÷a b»ng lêi lÏ<br /> ®Ó ch¨n nu«i, huèng chi mét m¶nh ®Êt mÒm máng, tÕ nhÞ cïng lËp luËn v« cïng<br /> nhá ngoµi biªn hÎo l¸nh nµy, h¸ cÇn g× kÝn kÏ, Ng« Th× NhËm ®· dòng c¶m thay<br /> ph¶i dùa vµo ®å b¶n. §ã ch¼ng qua chØ lµ mÆt vua Quang Trung ®­a ra yªu cÇu<br /> do quan l¹i n¬i biªn ¶i kh«ng t©u râ sù hiÕm cã x­a nay trong lÞch sö bang giao<br /> thùc, d©n chóng vïng biªn thïy tiÖn ®©u ë gi÷a hai n­íc: cÇu h«n c«ng chóa cña<br /> ®Êy, nªn quan chøc së t¹i míi lÊy ®ã mµ hoµng ®Õ “Thiªn triÒu”(25). Cã lÏ h¬n ai hÕt,<br /> b¾t Ðp. T«i ®©u d¸m phÝ ®Êt ®ai cña m×nh Ng« Th× NhËm hiÓu rÊt râ vÞ thÕ hiÖn t¹i<br /> vµ nh÷ng Èn t×nh uÈn khóc kh«ng thÓ<br /> kh«ng kªu lªn d­íi ¸nh s¸ng cña nhµ vua.<br /> (22)<br /> VËy nªn d¸m m¹o muéi d©ng biÓu, nhê Xem: HuyÒn Quang (1952), ViÖt Hoa bang giao sö,<br /> Hµ Néi, tr.36.<br /> Tæng ®èc L­ìng Qu¶ng Phóc Khang An (23)<br /> DÉn theo: NguyÔn ThÕ Long, S®d, tr.54.<br /> (24)<br /> chuyÓn tÊu. T«i xin cö ng­êi lªn biªn giíi Xem: §inh Gia Kh¸nh (chñ biªn) (2000), Tæng tËp<br /> v¨n häc ViÖt Nam, tËp 7, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ<br /> Nam Quan ®îi lÖnh, ®ång thêi sai c¸c Néi, tr.103-105.<br /> (25)<br /> quan chøc v¨n vâ ®Õn ®Çu ®Þa h¹t ®Êt Xem thªm: Hoa B»ng (1950), Quang Trung - anh<br /> hïng d©n téc (1788-1792), Nxb. Bèn ph­¬ng, Hµ Néi,<br /> H­ng Hãa lÇn l­ît ®iÒu tra cho râ rµng tr.325 - 327.<br /> <br /> <br /> Sè 1-2014 Nh©n lùc khoa häc x· héi 73<br /> nguyÔn tr·i vµ ng« th× nhËm...<br /> <br /> cña d©n téc trong quan hÖ bang giao víi gîi nh¾c vÒ c¸i cao khiÕt cÇn cã trong t©m<br /> ®¹i ®Õ quèc phong kiÕn Trung Hoa vµ kh¶ hån vµ sù tinh th«ng, uyªn b¸c cÇn cã cña<br /> n¨ng cã thÓ thùc thi cña yªu cÇu nµy. Bëi trÝ tuÖ ë nh÷ng nhµ ngo¹i giao trong mäi<br /> thÕ mµ «ng kh«ng ngÇn ng¹i ch¾p bót viÕt thêi ®¹i.(26)<br /> nªn nh÷ng lêi thØnh cÇu Êy. Vµ ®óng nh­<br /> «ng dù ®o¸n, biÓu cÇu h«n c«ng chóa nhµ TµI LIÖU THAM KH¶O<br /> Thanh cña Quang Trung ®· nhanh chãng 1. NguyÔn L­¬ng BÝch (1973), NguyÔn<br /> ®­îc hoµng ®Õ Thanh triÒu chÊp thuËn. Tr·i ®¸nh giÆc cøu n­íc, Nxb. Qu©n ®éi<br /> §èi víi yªu cÇu ®ßi l¹i ®Êt L­ìng Qu¶ng, nh©n d©n, Hµ Néi.<br /> hoµng ®Õ nhµ Thanh ®ång ý cho mét tØnh 2. Hoa B»ng (1950), Quang Trung - anh<br /> Qu¶ng T©y ®Ó Quang Trung lµm ®Êt ®ãng hïng d©n téc (1788-1792), Nxb. Bèn<br /> ®«. VËy lµ nh÷ng lêi thØnh cÇu mµ tê biÓu ph­¬ng, Hµ Néi.<br /> d©ng lªn ®· ®¹t ®­îc vÒ c¬ b¶n(26). §©y lµ 3. V¨n Lan, V¨n Lang, Lª SÜ Th¾ng,<br /> mét th¾ng lîi ngo¹i giao to lín cña d©n téc Ch­¬ng Th©u, Ngäc LiÔn (1974), Ng« Th×<br /> ta trong quan hÖ bang giao ViÖt – Trung NhËm - con ng­êi vµ sù nghiÖp, Nxb. V¨n<br /> thêi bÊy giê. hãa Th«ng tin Hµ T©y.<br /> VËy lµ NguyÔn Tr·i vµ Ng« Th× NhËm - 4. NguyÔn ThÕ Long (2005). Bang giao<br /> hai con ng­êi, hai cuéc ®êi sèng vµ cèng §¹i ViÖt triÒu T©y S¬n. Nxb. V¨n hãa<br /> hiÕn ë hai thêi kú lÞch sö kh¸c nhau Th«ng tin, Hµ Néi.<br /> nh­ng ®· gÆp nhau trong cïng mét nh©n 5. NguyÔn Tr·i (1961), Qu©n trung tõ<br /> c¸ch toµn thiÖn, toµn mü vµ mét tÇm nh×n mÖnh tËp, Nxb. V¨n Sö §Þa.<br /> ngo¹i giao mang ®Ëm dÊu Ên cña nhµ Nho 6. Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ, 2006, Nxb.<br /> tr¸c viÖt. Hai nhµ ngo¹i giao trong cïng V¨n häc, Hµ Néi.<br /> vai trß cña mét ®Êng “minh s­” Êy ®· cïng 7. HuyÒn Quang (1952), ViÖt Hoa bang<br /> víi nh÷ng bËc ch©n chóa ®i trªn §¹i §¹o giao sö, Hµ Néi.<br /> Tù Nhiªn cña Nh©n d©n, ®Ó tranh ®Êu – 8. §inh Gia Kh¸nh (2000), Tæng tËp<br /> hµnh ®éng v× lÏ ph¶i vµ lËp ng«n tr­íc t¸c v¨n häc ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc x· héi,<br /> ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò sinh tö cña Hµ Néi, tËp 7.<br /> ®­¬ng ®¹i. KÕt qu¶ lµ, nh÷ng næ lùc ngo¹i 9. NguyÔn V¨n Nguyªn (2003), TÊu,<br /> giao phi th­êng Êy cña NguyÔn Tr·i vµ biÓu ®Êu tranh ngo¹i giao cña NguyÔn<br /> Ng« Th× NhËm ®· gãp phÇn to lín chiÕn Tr·i, ViÖn Cao häc thùc hµnh – ViÖn ViÔn<br /> th¾ng b¹o tµn, h­íng cuéc chiÕn tranh vÒ §«ng b¸c cæ, Hµ Néi.<br /> phÝa hßa b×nh, h­íng con ng­êi vÒ phÝa<br /> ch©n – thiÖn cña cuéc ®êi vµ g¾n kÕt mèi<br /> bang giao h¶o tho¹i gi÷a hai n­íc ViÖt – (26)<br /> Nh­ng chÝnh gi÷a lóc sù nghiÖp ngo¹i giao cña<br /> Trung lªn mét tÇm cao míi. Nh©n c¸ch vµ Ng« Th× NhËm ®ang trªn ®µ ph¸t triÓn cïng víi sù ®i<br /> lªn cña ®Êt n­íc th× ngµy 28 th¸ng 7 n¨m Nh©m TÝ<br /> tÇm nh×n ngo¹i giao trong hai con ng­êi, (1792), vua Quang Trung ®ét ngét qua ®êi sau mét c¬n<br /> hai cuéc ®êi Êy sÏ cßn sèng m·i trong t©m ¸c bÖnh. KÕ ho¹ch kÕt h«n c«ng chóa Thanh triÒu vµ<br /> lÊy l¹i vïng ®Êt L­ìng Qu¶ng cho d©n téc theo ®ã<br /> thøc mçi ng­êi d©n ®Êt ViÖt nh­ mét sù còng dang dë.<br /> <br /> <br /> 74 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 1-2014<br />