Những thuộc tính ngữ pháp của đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt

NHỮNG THUỘC TÍNH NGỮ PHÁP CỦA ĐỀ TRONG CẤU TRÚC<br /> CÚ PHÁP CƠ BẢN CỦA CÂU TIẾNG VIỆT<br /> <br /> NGUYỄN VĂN BẰNG(*)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> <br /> Trên cơ sở quan điểm của Lí thuyết Ngữ pháp chức năng, tác giả bài viết trình bày những thuộc<br /> tính ngữ pháp tính xác định, vị trí đầu câu, tính không thể lược bỏ, kiểm định đại từ mình,<br /> kiểm định việc sử dụng từ đều tạo thành cương vị ngữ pháp của Đề trong cấu trúc cú pháp cơ<br /> bản của câu tiếng Việt. Cương vị ngữ pháp của Đề khiến cho cái ngữ đoạn làm Đề mang những<br /> thuộc tính ngữ pháp mà các ngữ đoạn khác trong câu không thể có được. Do vậy, có thể nhận<br /> diện Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt nhờ các thuộc tính ngữ pháp của nó.<br /> Việc nghiên cứu những thuộc tính ngữ pháp của Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng<br /> Việt, cùng với việc nghiên cứu Đề trên bình diện nghĩa học và bình diện dụng pháp, có vai trò<br /> đặc biệt quan trọng trong việc tường minh và khẳng định cương vị ngôn ngữ học của Đề (mà<br /> không phải là Chủ ngữ) trong câu tiếng Việt.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> <br /> On the point of view of Functional Grammar Theory, the author analyses the grammatical<br /> properties of the Topic in the basic syntactic structure in Vietnamese sentences : definiteness, the<br /> first position in the sentence, non-omittedness, mình control, đều control. These grammatical<br /> properties make the grammatical status of the Topic in sentences in Vietnamese. Other noun<br /> phrases which are not Topics of sentences haven’t these properties. Thus, the Topic can be<br /> identified by these properties. The study of the grammatical properties of the Topic in the basic<br /> syntactic structure in Vietnamese sentennces, with the study of its properties in semantic and<br /> pragmatic levels, has an important meaning in the explanation and the affirmation of the<br /> grammatical status of Topic (not Subject) in sentences in Vietnamese.<br /> <br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> <br /> Nói ra một câu, thông thường, là thực hiện một hành động mệnh đề (propositional act), cùng với<br /> một hành động ngôn trung (illocutionary act) và / cùng với một hành động xuyên ngôn<br /> (perlocutionary act). Mệnh đề do câu biểu đạt [1] được Lô gích học miêu tả như một cấu trúc<br /> gồm hai phần : Sở đề (Subjectum) và Sở thuyết (Praedicatum). Sở đề chỉ “cái được nói đến” và<br /> Sở thuyết chỉ “điều nói về Sở đề”. Chẳng hạn :<br /> <br /> (1) a. Tôi sẽ gặp anh vào lúc 8 giờ.<br /> b. Hôm qua mưa đá.<br /> <br /> Sở đề của mệnh đề được diễn đạt ở câu (1)a là tôi, ở câu (1)b là hôm qua, và Sở thuyết ở câu<br /> (1)a là sẽ gặp anh vào lúc 8 giờ, ở câu (1)b là mưa đá.<br /> <br /> Diễn đạt một mệnh đề, tức là thực hiện một hành động mệnh đề, là thực hiện:<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> (*)<br /> TS, Khoa Thư viện Thông tin, Trường Đại học Sài Gòn<br /> 1.1. hành động quy chiếu (reference) nhằm mục đích, khi cần thiết, chỉ vào (các) thực thể trong<br /> cái thế giới (thế giới hiện thực hoặc một thế giới nào đó) hữu quan, chẳng hạn, các thực thể được<br /> chỉ ra ở câu (1)a là tôi, bạn, lúc 8 giờ, ở câu (1)b là hôm qua<br /> <br /> 1.2. hành động nhận định (predication) về một hành động (act), một quá trình (process), một tư<br /> thế (position), một trạng thái (state) có liên quan đến (các) thực thể ấy. Hành động nhận định ấy<br /> được thực hiện trên cơ sở một cấu trúc cú pháp. Nói cách khác, câu diễn đạt được một mệnh đề<br /> là nhờ cấu trúc cú pháp. Nói theo cách định nghĩa của E. Sapir thì “câu là sự thể hiện ngôn ngữ<br /> của một mệnh đề” “It is the linguistic expression of a proposition” (Sapir E. 1921)<br /> <br /> Cái cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt dùng để diễn đạt một mệnh đề tương ứng<br /> một đối một với cấu trúc của mệnh đề, trong đó thành phần thứ nhất – Đề (Topic) – biểu<br /> thị Sở đề, và thành phần thứ hai – Thuyết (Comment) – biểu thị Sở thuyết của mệnh đề.<br /> <br /> Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt mang những thuộc tính nghĩa học, thuộc<br /> tính ngữ pháp và thuộc tính dụng pháp. Bài viết này chỉ trình bày những thuộc tính ngữ pháp của<br /> Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản (i.e. Nội Đề) của câu tiếng Việt.<br /> <br /> 2. NHỮNG THUỘC TÍNH NGỮ PHÁP CỦA ĐỀ<br /> <br /> 2.1. Tính xác định (definiteness)<br /> <br /> Tính xác định / tính không xác định (indefiniteness) là những thuộc tính ngữ pháp đối lập liên<br /> quan đến ngữ danh từ. Trong tiếng Việt, một ngữ danh từ đảm đương phần Đề trong cấu trúc cú<br /> pháp cơ bản của câu phải có tính xác định. Trong những câu như :<br /> <br /> (2) a. Quyển này rất hay.<br /> b. Người ấy vừa đi khỏi đây.<br /> c. Những học sinh đoạt giải trong kì thi vừa qua đều được khen thưởng.<br /> d. Những quyển sách anh cho mượn đều đáng đọc.<br /> <br /> Đề của câu (2)a là quyển này, (2)b là người ấy, (2)c là những học sinh đoạt giải trong kì thi<br /> vừa qua, và (2)d là những quyển sách anh cho mượn. Những ngữ đoạn đảm đương phần Đề<br /> trong những câu này đều là ngữ danh từ. Những ngữ danh từ này đều có tính xác định.<br /> <br /> Tính xác định của một ngữ danh từ tiếng Việt được biểu hiện nhờ những từ trực chỉ này, ấy, nhờ<br /> ngữ vị từ hoặc tiểu cú (cấu trúc Đề - Thuyết bậc dưới câu), v.v. đặt sau trung tâm của ngữ danh<br /> từ, chẳng hạn : quyển này, người ấy, những học sinh đoạt giải trong kì thi vừa qua, những<br /> quyển sách anh cho mượn trong các câu (2)a, b, c, d nêu trên. Có nhiều trường hợp, tính xác<br /> định của một ngữ danh từ phải nhờ vào ngữ cảnh mới nhận ra được. Chính nhờ tính xác định này<br /> mà ngữ danh từ mới có thể có Sở chỉ (referent). Nói cách khác, một ngữ danh từ muốn chỉ vào<br /> một / những thực thể cụ thể trong hiện thực thì phải có tính xác định.<br /> <br /> Sở dĩ Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt phải có tính xác định là vì Đề chỉ ra<br /> cái phạm vi ứng dụng của điều được nói ở phần Thuyết. Cái phạm vi ứng dụng ấy có thể là một<br /> thực thể cụ thể trong hiện thực do một ngữ danh từ (đại từ nhân xưng, đại từ hồi chỉ, tên riêng,<br /> ngữ đoạn có danh từ đơn vị / khối làm trung tâm) biểu thị, có thể là một sự tình (state of affairs)<br /> do một ngữ vị từ hoặc một tiểu cú biểu thị. Chẳng hạn những câu (2)a, b, c, d nêu trên, và những<br /> câu (3) sau đây :<br /> <br /> (3) a. Hắn vừa rời khỏi chỗ này.<br />  b. Nam đi học.<br /> c. Mẹ đã về.<br /> d. Tham thì thâm.<br /> e. Mai đi thì muộn.<br /> <br /> Tuy nhiên, cũng cần phải xem xét đến một kiểu câu tiếng Việt trong đó Đề do một ngữ danh từ<br /> không xác định đảm đương. Chẳng hạn trong những câu sau đây :<br /> <br /> (4) a. Một số người không biết việc ấy.<br /> b. Một người bi xử tử hình vì can tội sát nhân.<br /> c. Một số tác giả lại nhận định khác hẳn.<br /> <br /> Đề (phần in đậm nghiêng) một số người (4)a, một người (4)b, một số tác giả (4)c là những ngữ<br /> danh từ không xác định.<br /> <br /> Một ngữ danh từ không xác định làm Đề của một câu như những câu nêu trên thường giả định sự<br /> tồn tại của cái sở chỉ của ngữ danh từ hữu quan. Do đó, có thể lí giải một câu như (4)a là sự hợp<br /> nhất hai câu :<br /> <br /> (5) a. Có một số người.<br /> b. Số người này không biết việc ấy.<br /> <br /> Cũng do vậy mà về cú pháp, có thể coi toàn bộ câu này là bổ ngữ của vị từ tồn tại có tạo thành<br /> một câu :<br /> <br /> (6) Có một số người không biết việc ấy.<br /> <br /> đề thuyết<br /> <br /> bổ ngữ<br /> <br /> Việc giả định một sự tồn tại như vậy có tác dụng như một cách giới thiệu một đề tài mới (Givón<br /> T. 1976). Như vậy, có thể nói rằng, trừ Đề ở kiểu câu (4) nêu trên, Đề trong cấu trúc cú pháp cơ<br /> bản của câu tiếng Việt bao giờ cũng phải có tính xác định. Bất kì một ngữ đoạn nào đảm đương<br /> phần Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt cũng đều phải được đánh dấu (marked)<br /> tính xác định. Cái lí do đơn giản, như đã nêu ở phần trên, là tính xác định của ngữ đoạn làm Đề,<br /> một thuộc tính thuộc bình diện ngữ pháp, liên hệ mật thiết với việc chỉ ra cái phạm vi ứng dụng<br /> của Đề.<br /> <br /> 2.2. Tính không thể lược bỏ<br /> <br /> Trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt, Đề, nói chung, không thể lược bỏ. Sở dĩ không<br /> thể lược bỏ Đề là vì nó chỉ ra cái phạm vi để cho điều nói ở phần Thuyết trong cấu trúc cú pháp<br /> cơ bản của câu có hiệu lực. Những câu (7) sau đây<br /> <br /> (7) a. Anh thì muốn gì mà chẳng được.<br /> b. Giàu thì ai lại không muốn.<br /> c. Quyển sách này tôi đọc rồi.<br /> <br /> được thừa nhận là có Đề, trong (7)a là anh, (7)b là giàu, và (7)c là quyển sách này.<br /> Một số tác giả lại coi những ngữ đoạn in đậm nghiêng ở những câu (7) nêu trên nằm ngoài cấu<br /> trúc cú pháp cơ bản của câu hoặc là một thành phần phụ của câu. Nếu như vậy thì có thể lược bỏ<br /> phần này của câu. Tình hình lại không phải như vậy khi lược bỏ cái phần được coi là nằm ngoài<br /> cấu trúc cú pháp cơ bản hoặc là thành phần phụ. Các câu (7) nêu trên nếu lược bỏ phần in đậm<br /> nghiêng, vốn là Đề, thì sẽ sai ngữ pháp hoặc ít nhất cũng mất đi cái nghĩa vốn có của nó. So sánh<br /> các câu (7) với những câu (8) sau đây :<br /> <br /> (8) a. (?) thì muốn làm gì mà chẳng được.<br /> b. (?) thì ai lại không muốn.<br /> c. (?) tôi đọc rồi.<br /> <br /> Sở dĩ như vậy là vì những câu (8) đã bị lược bỏ cái phần chỉ ra cái phạm vi ứng dụng của điều<br /> được nói ở phần Thuyết : ở câu (7)a là anh, (7)b là giàu, và (7)b là quyển sách này. Câu (8)c có<br /> vẻ như vẫn có thể chấp nhận được nhưng thực ra, nó đã bị tước bỏ cái phần chỉ ra phạm vi ứng<br /> dụng là quyển sách này, nghĩa là câu (8)c nói về tôi chứ không phải là nói về quyển sách này<br /> ((7)c).<br /> <br /> (7) c. Quyển sách nàyi tôij đọc i rồi.<br /> <br /> (8) c. Tôij đọc i rồi.<br /> <br /> Cũng cần nói thêm, tính không thể lược bỏ của Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng<br /> Việt có tính tương đối, nghĩa là trong một số trường hợp, có thể tỉnh lược Đề. Đó là trường hợp<br /> ngữ danh từ đảm đương Đề chỉ người nói (ngôi thứ nhất), chỉ người nghe (ngôi thứ hai), chỉ thời<br /> điểm nói ra câu ấy (bây giờ), chỉ nơi nói ra câu ấy (ở đây) ; đó còn là trường hợp người nói ước<br /> đoán rằng, nhờ ngữ cảnh, người nghe có thể nhận ra sở chỉ của ngữ danh từ làm Đề của câu, như<br /> câu (7)c. Trong những trường hợp như vậy, người nói không cần phải nói ra phần Đề ấy nữa.<br /> Chẳng hạn trong những câu như<br /> <br /> (9) a. Đi đâu thế ?<br /> b. Đi đằng này một tí.<br /> c. Mưa.<br /> d. Nóng quá !<br /> <br /> Đề được tỉnh lược ở câu (9)a chỉ người nghe (ngôi thứ hai), ở câu (9)b chỉ người nói (ngôi thứ<br /> nhất), ở câu (9)c chỉ thời điểm nói ra câu này, và ở câu (9)c chỉ nơi nói ra câu này.<br /> <br /> 2.3. Vị trí đầu câu<br /> <br /> Trong một câu cơ bản, loại câu có cấu trúc cú pháp tối giản mà không có những bộ phận xác lập<br /> mối quan hệ giữa câu với văn bản hoặc với tình huống đối thoại, Đề có vị trí đầu câu (Li CH.N.<br /> & Thompson S.A. 1976) và thường đặt trước phần Thuyết (Cao Xuân Hạo 1991). Thuộc tính vị<br /> trí đầu câu của Đề được coi là hiển nhiên, vì Đề, như trên đã nói, chỉ ra cái “phạm vi ứng dụng<br /> của điều được nói ở phần Thuyết”. Nó thuộc về chiến lược phát ngôn (discourse strategies) trong<br /> đó Đề là cái phần được đưa vào trước tiên. Chẳng hạn trong những câu (10) sau đây :<br /> <br /> (10) a. Hôm qua mưa.<br /> b. Trong nhà có khách.<br /> c. Mỗi ngày một lá thư.<br /> các ngữ danh từ hôm qua ở câu (10)a, trong nhà ở câu (10)b, và mỗi ngày ở câu (10)c là Đề và<br /> chiếm lĩnh vị trí đầu câu, trước các ngữ đoạn làm Thuyết mưa ở câu (10)a, có khách ở câu<br /> (10)b, và một lá thư ở câu (10)c. Vị trí đầu câu của Đề trong quan hệ với Thuyết trong cấu trúc<br /> cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt có thể kiểm định được bằng từ thì. Ở các câu (10) nêu trên, có<br /> thể đặt từ thì ở ranh giới của Đề và Thuyết :<br /> <br /> (11) a. Hôm qua (thì) mưa.<br /> b. Trong nhà (thì) có khách.<br /> c. Mỗi ngày (thì) một lá thư.<br /> <br /> Trong khi đó, nếu thay đổi vị trí của Đề và Thuyết thì không thể kiểm định vị trí của Đề bằng từ<br /> thì được nữa :<br /> <br /> (12) a. Mưa (*[2]thì) hôm qua.<br /> b. Có khách (*thì) trong nhà.<br /> c. Một lá thư (*thì) mỗi ngày.<br /> <br /> 2.4. Các quá trình ngữ pháp (grammatical processes)<br /> <br /> Trong trường hợp Đề có được cái cương vị “đối tượng của tư duy”, (i.e. có cương vị Chủ Đề)<br /> [3], nó có những thuộc tính về quá trình ngữ pháp. Các quá trình ngữ pháp này liên quan đến các<br /> hiện tượng tỉnh lược đồng sở chỉ (coreferential deletion), kết cấu phản thân (reflexivization), cấu<br /> trúc bị động (passivization), v.v. (Keenan E.L. 1976). Trong một câu, kể cả câu cơ bản và câu<br /> khai triển (câu gồm nhiều bậc cú pháp (Cao Xuân Hạo 1991; Hoàng Xuân Tâm, Nguyễn Văn<br /> Bằng, Bùi Tất Tươm, Cao Xuân Hạo (chủ biên) 1992). Đề của câu do ngữ danh từ đảm đương có<br /> những thuộc tính về quá trình ngữ pháp sau đây :<br /> <br /> 2.4.1. Đề của câu là Chủ Đề kiểm định việc tỉnh lược ngữ danh từ đồng sở chỉ<br /> <br /> Trong những câu (13) sau đây :<br /> <br /> (13) a. Tôii có một điều Þi muốn thú thật với ông.<br /> b. Quyển sách nàyi tôij đọc i rồi.<br /> <br /> phần Đề tôi ở câu (13)a, quyển sách này ở câu (13)b kiểm định những ngữ danh từ đồng sở chỉ<br /> được tỉnh lược (Þ), nghĩa là ngữ danh từ tôi có sở chỉ như thế nào thì ngữ danh từ tỉnh lược (Þ)<br /> sau đó cũng có sở chỉ như vậy ; cùng một cách như vậy là ngữ danh từ quyển sách này và ngữ<br /> danh từ được tỉnh lược (Þ) sau đó .<br /> <br /> 2.4.2. Đề của câu là Chủ Đề kiểm định việc sử dụng đại từ mình<br /> <br /> Trong những câu (14) sau đây :<br /> <br /> (14) a. Ông ấyi nhận là mìnhi thiếu quan tâm về vấn đề này.<br /> b. Aii cũng chỉ nghĩ đến mìnhi thì hỏng việc.<br /> c. Người viếti thường cho văn mìnhi là nhất.<br /> <br /> thì phần Đề ông ấy ở câu (14)a, ai ở câu (14)b, và người viết ở câu (14)c kiểm định đại từ phản<br /> thân mình, nghĩa là mình đồng sở chỉ với Đề của câu.<br /> <br /> 2.4.3. Đề của câu là Chủ Đề kiểm định việc sử dụng từ đều<br /> Nghĩa của từ đều bao giờ cũng liên quan đến một lượng phức các thực thể. Trong những câu<br /> (15) sau đây :<br /> <br /> (15) a. Những thứ gì hay mắt nó đều mua.<br /> b. Những ai cần được quan tâm thì ông ấy đều đã quan tâm.<br /> <br /> phần Đề của câu (15)a những gì hay mắt, của câu (15)b những ai cần được quan tâm (chứ<br /> không phải là nó ở câu (15)a, và ông ấy ở câu (15)b) kiểm định việc sử dụng từ đều, nghĩa là cho<br /> phép sử dụng từ đều ở những câu này. Do vậy những câu (16) sau đây không thể chấp nhận<br /> được:<br /> <br /> (16) a. *Nó đều mua những thứ gì hay mắt.<br /> b. *Ông ấy đều đã quan tâm đến những ai cần được quan tâm.<br /> <br /> 3. KẾT LUẬN<br /> <br /> Tóm lại, những thuộc tính ngữ pháp tính xác định, vị trí đầu câu, tính không thể lược<br /> bỏ, kiểm định đại từ mình, kiểm định việc sử dụng từ đều tạo thành cương vị ngữ pháp của<br /> Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt. Ngược lại, cương vị ngữ pháp của Đề khiến<br /> cho cái ngữ đoạn làm Đề mang những thuộc tính ngữ pháp mà các ngữ đoạn khác trong câu<br /> không thể có được. Do vậy, có thể nhận diện Đề trong cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt<br /> nhờ các thuộc tính ngữ pháp của nó. Việc nghiên cứu những thuộc tính ngữ pháp của Đề trong<br /> cấu trúc cú pháp cơ bản của câu tiếng Việt có vai trò đặc biệt quan trọng, cùng với việc nghiên<br /> cứu Đề trên bình diện nghĩa học và bình diện dụng pháp, trong việc tường minh và khẳng định<br /> cương vị của Đề (mà không phải là Chủ ngữ) trong câu tiếng Việt.<br /> <br /> CHÚ THÍCH<br /> <br /> [1]. Có những câu không có nội dung mệnh đề, chẳng hạn: Á!, Ối!, Hoan hô!, Bravo!, v.v.<br /> [2]. Dấu * chỉ phần đi sau không thể chấp nhận được<br /> [3]. Nội Đề gồm 2 loại: Chủ Đề và Khung Đề. Chủ Đề chỉ “đối tượng của tư duy”, tức là cái<br /> thực thể được nói đến, Khung Đề chỉ cái “khung cảnh huống” trong đó một sự tình diễn ra.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 1. Dik S.C (1981), Functional Grammar, Foris publications – Dordrecht.<br /> 2. Dik S.C (1989), The Theory of Functional Grammar, Foris publications – Dordrecht.<br /> 3. Dyvik H.J.J (1984), Subject or Topic in Vietnamese ? University of Bergen, Deparment of<br /> Linguistics and Phonetics.<br /> 4. Givón T (1976), Topic, Pronoun, and Grammatical Agreement, In: Ch.Li (ed), 147 – 188.<br /> 5. Cao Xuân Hạo (1991), Tiếng Việt. Sơ thảo ngữ pháp chức năng, Q.1, NXB Khoa học xã hội.<br /> 6. Cao Xuân Hạo (1991), Mấy tiền đề cho việc phân tích cú pháp tiếng Việt, Ngôn ngữ, số 2.<br /> 7. Cao Xuân Hạo (chủ biên), Hoàng Xuân Tâm, Nguyễn Văn Bằng, Bùi Tất Tươm, (1992),<br /> Ngữ pháp chức năng tiếng Việt, Q.1, Câu trong tiếng Việt. Ngữ pháp – Nghĩa – Công dụng.<br /> NXB Giáo dục.<br /> 8. Cao Xuân Hạo (1998), Tiếng Việt. Mấy vấn đề ngữ âm, ngữ nghĩa, ngữ pháp, NXB Giáo<br /> dục.<br /> 9. Cao Xuân Hạo (chủ biên), Nguyễn Văn Bằng, Hoàng Xuân Tâm, Bùi Tất Tươm (2005), Ngữ<br /> pháp chức năng tiếng Việt, Q.2, Ngữ đoạn và Từ loại. NXB Giáo dục<br /> 10. Keenan E.L (1976), Towards a Universal Definition of “Subject”, In: Ch.Li (ed.), 305 – 333.<br /> 11. Li CH.N. & Thompson S.A. (1976), Subject and Topic: a New Typology of Language, In:<br /> Ch.Li (ed.) 457 – 489.<br /> 12. Li CH.N (1976), Subject and Topic, New York: Academic Press.<br /> 13. Sapir E. (1921), Language, An Introduction to the Study of Speech, New York<br /> 14. Siewierska A. (1991), Functional Grammar, Routledge, London and New York.<br /> 15. Bùi Tất Tươm, Hoàng Xuân Tâm, Nguyễn Văn Bằng, Cố vấn : Cao Xuân Hạo (1994), Ứng<br /> dụng ngữ pháp chức năng vào việc xây dựng một hệ thống ngữ pháp tiếng Việt trong nhà<br /> trường, Sở Khoa học Công nghệ và Môi trường Tp. HCM<br /> 16. Bùi Tất Tươm (chủ biên), Nguyễn Văn Bằng, Hoàng Xuân Tâm (1997), Giáo trình Cơ sở<br /> ngôn ngữ học và Tiếng Việt, NXB Giáo dục.<br />