NHỮNG ƯU TIÊN CỦA CHÍNH PHỦ ĐỐI VỚI DỊCH BỆNH TOÀN CẦU - NGUYỄN XUÂN HIẾU – 6

Chia sẻ: Muay Thai | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:32

Thêm vào BST

Báo xấu

64
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chi phí hàng năm cho liệu pháp chống Retrovirút, Thái Lan và Anh hoặc Mỹ Chi phí hàng ngày hoặc chi phí đơnvị Liều dùng hàng ngày (mg) Thuốc men Thuốc ngăn chặn Nucleoside RT Zidovudine (AZT) Didanosine (ddI) Ztavidine (ddC) Stavidine (3TC) Lamivudine (3TC) Thuốc ngăn chặn proteasse Saquinavir (SVQ) Ritonavir (RTV) Indinavir (IDV) Giám sát theo dõi Đếm huyết cầu Hóa huyết học Đếm CD4 Hàm lượng virút RNA Các lần khám ngoại tru bổ sung Tổng cộng cho liệu pháp ba loại thuốc (a) AZT, ddI, và IDV AZT, ddI, ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: NHỮNG ƯU TIÊN CỦA CHÍNH PHỦ ĐỐI VỚI DỊCH BỆNH TOÀN CẦU - NGUYỄN XUÂN HIẾU – 6

Baãng 4.2. Chi phñ haâng nùm cho liïåu phaáp chöëng Retroviruát, Thaái Lan vaâ Anh hoùåc Myä Chi phñ haâng ngaây hoùåc chi phñ àúnvõ Chi phñ haâng nùm Liïìu duâng haâng Thaái Lan Anh hoùåc Myä Thaái Lan Anh hoùåc Myä ngaây (mg) Thuöëc men Thuöëc ngùn chùån Nucleoside RT Zidovudine (AZT) 500 1,80 7,50 657 2.738 Didanosine (ddI) 400 5,80 5,75 2.117 2.099 Ztavidine (ddC) 2,25 5,40 6,81 1.971 2.486 Stavidine (3TC) 80 -- 7,95 -- 2.90 Lamivudine (3TC) 300 -- 7,37 -- Thuöëc ngùn chùån proteasse Saquinavir (SVQ) 1.8 19,08 6.870 Ritonavir (RTV) 1.2 21,90 8.010 Indinavir (IDV) 2.4 11,84 4.320 Giaám saát theo doäi Söë lêìn möîi nùm Àïëm huyïët cêìu 12,00 2,00 21,00 24 252 Hoáa huyïët hoåc 4,00 12,00 35,00 48 140 Àïëm CD4 4,00 30,00 157,00 120 628 Haâm lûúång viruát RNA 3,50 50,00 100,00 175 350 Caác lêìn khaám ngoaåi tru böí sung 12,00 13,60 100,00 163 1.200 Töíng cöång cho liïåu phaáp ba loaåi thuöëc (a) AZT, ddI, vaâ IDV 9.595 19.803 AZT, ddI, vaâ RTV 13.285 23.493 -- Söë liïåu khöng coá hoùåc khöng aáp duång a. Liïåu phaáp ba-loaåi-thuöëc bao göìm hai trong nhoám thuöëc thûá nhêët cöång vúái möåt trong nhoám thûá hai cöång vúái theo doäi giaám saát. Thuöëc àûúåc cho duâng haâng ngaây. Ba loaåi thuöëc naâo cêìn kïët húåp vúái nhau laâ möåt vêën àïì hiïån àang àûúåc nghiïn cûáu vaâ coá thïí khaác nhau giûäa caác bïånh nhên. Nguöìn: Baáo caáo phuå trúå, Perriens 1996, Prescott vaâ nhûäng ngûúâi khaác 1997; vaâ Moore vaâ Barlett 1996. ngûúâi möåt nùm, thò chuáng vêîn seä cao hún vaâi lêìn so vúái töíng chi tiïu haâng nùm theo àêìu ngûúâi vïì y tïë taåi nhiïìu nûúác thu nhêåp thêëp. Hún nûäa, liïåu phaáp chöëng retroviruát yïu cêìu phaãi coá nhûäng thêìy thuöëc àûúåc àaâo taåo vaâ coá chuyïn mön cao tiïën haânh cöng viïåc trong möåt cú súã y tïë coá trang thiïët bõ töët, coá kinh nghiïåm trong viïåc thûåc hiïån möåt loaåt caác xeát nghiïåm vaâ thuã tuåc tinh vi, têët caã nhûäng thûá naây àïìu àang thiïëu thöën nghiïm troång taåi hêìu hïët caác nûúác àang phaát triïín. Trong trûúâng húåp caác vêën àïì vïì chi phñ vaâ haå têìng cú súã coá thïí giaãi quyïët àûúåc, viïåc tuên thuã chêëp haânh cuãa bïånh nhên vêîn seä tiïëp tuåc gêy ra nhûäng trúã ngaåi lúán. Nhûäng 161
bïånh naâo tiïën haânh liïåu phaáp ba-loaåi-thuöëc buöåc phaãi nuöët túái 20 viïn thuöëc möåt ngaây theo möåt thúâi gian biïíu phûác taåp coá liïn quan túái giúâ nguã vaâ giúâ ùn. Viïåc khöng chêëp haânh àûúåc thúâi gian biïíu duâng thuöëc men laâm tùng cú höåi cho viruát trúã nïn khaáng thuöëc hoùåc bïånh nhên seä trúã nïn quaá öëm yïëu vúái thuöëc men nïn khöng thïí tiïëp tuåc àiïìu trõ àûúåc nûäa. Thêåm chñ ngay caã vúái caác bïånh nhên coá giaáo duåc töët vaâ àûúåc höî trúå lêm saâng töët vêîn gùåp khoá khùn vúái viïåc tuên thuã chùåt cheä liïåu phaáp àoâi hoãi cao nhû vêåy; hún nûäa, caác bïånh nhên úã vaâo caác giai àoaån àêìu cuãa nhiïîm HIV àöi khi khöng sùén saâng uöëng nhûäng thuöëc khiïën hoå buöìn nön khi maâ khöng bõ bïånh vaâ coân khoeã maånh. Trong caác cuöåc thûã nghiïåm lêm saâng taåi caác nûúác cöng nghiïåp, vñ duå chó coá hai mûúi saáu phêìn trùm söë bïånh nhên tuên thuã caác chó thõ quy àõnh (Stewart 1997). Caác vêën àïì tuên thuã chêëp haânh cuãa bïånh nhên coá chiïìu hûúáng coân töìi tïå hún taåi caác nûúác thu nhêåp thêëp do trònh àöå hoåc vêën thêëp hún vaâ nhiïìu vêën àïì khaác maâ nhûäng ngûúâi ngheâo taåi caác nûúác àang phaát triïín phaãi àöëi mùåt. Thêåm chñ vúái têët caã nhûäng khoá khùn vaâ bêët trùæc naây, nhiïìu bïånh nhên taåi caác nûúác àang phaát triïín seä yïu cêìu caác thêìy thuöëc cuãa mònh cho àiïìu trõ theo liïåu phaáp ba-loaåi- thuöëc, cuäng giöëng nhû caác bïånh nhên àaä cöë gùæng àïí coá àûúåc thuöëc AZT. Caác chñnh phuã àïën lûúåt mònh seä phaãi àöëi mùåt vúái sûác eáp phaãi mua nhûäng thuöëc naây vaâ phaãi bao cêëp cho caác dõch vuå lêm saâng cêìn thiïët. Khi coá rêët ñt ngûúâi bõ AIDS, töíng caác chi phñ cuäng seä thêëp tûúng àöëi vúái caác chi tiïu khaác cuãa chñnh phuã. Nhûng khi dõch tiïën triïín, con söë caác trûúâng húåp AIDS vaâ chi phñ cho bao cêëp seä leo thang nhanh choáng vaâ huát vïì mònh caác nguöìn lûåc khoãi caác nhu cêìu xaä höåi cêëp baách khaác. Túái möåt thúâi àiïím naâo àoá, seä trúã thaânh hiïín nhiïn laâ bao cêëp nhû vêåy khöng thïí chõu àûång àûúåc vaâ cuäng khöng cöng bùçng àöëi vúái nhiïìu ngûúâi maâ vò nhiïìu lyá do khaác nhau muöën àûúåc chñnh phuã giuáp nhûng laåi khöng bõ nhiïîm HIV. Caác chi phñ àiïìu trõ caá nhên cho AIDS thò cao, thêåm chñ taåi caác nûúác ngheâo Chuáng ta àaä thêëy rùçng caác àaáp ûáng y hoåc àöëi vúái HIV/AIDS töën tûâ mûác chó vaâi àöìng xu cho àïën haâng ngaân àö la. Möåt àêët nûúác coá thïí thûåc sûå chi tiïu bao nhiïu àïí àiïìu trõ möåt trûúâng húåp AIDS tuyâ thuöåc vaâo nhiïìu nhên töë khaác nhau, ngoaâi chi phñ àêìu vaâo khaác nhau cho chùm soác y tïë. Àiïìu quan troång nhêët trong söë nhûäng vêën àïì naây laâ khöëi lûúång àiïìu trõ maâ ngûúâi bõ nhiïîm HIV, gia àònh anh ta hay chõ ta, vaâ bêët kyâ möåt bïn thûá ba thanh toaán naâo nhû caác cöng ty baão hiïím hay chñnh phuã, sùén saâng vaâ coá khaã nùng, vaâ chñnh phuã bao cêëp bao nhiïu cho chùm soác y tïë vaâ àiïìu trõ AIDS. Hònh 1.8 cho thêëy rùçng giûäa caác nûúác khaác nhau khöëi lûúång naây coá liïn hïå qua laåi chùåt cheä vúái thu nhêåp tñnh theo àêìu ngûúâi. Möåt cuöåc khaão cûáu chiïìu sêu vïì chi tiïu cho AIDS taåi böën nûúác vaâ Bang Sao Paolo cuãa Bra-xin khùèng àõnh mö hònh chung naây; töíng chi tiïu bònh quên cho AIDS (caã cöng vaâ tû) khaác nhau tûâ 0,6 lêìn GDP trïn àêìu ngûúâi taåi Tan-da-ni-a túái 3,0 lêìn GDP àêìu ngûúâi taåi Sao Paolo; con söë bònh quên laâ tyã lïå khoaãng 1,5 (Baáo caáo phuå trúå, Shepard vaâ nhûäng taác giaã khaác 1996). Caác phûúng phaáp thay thïë cho àiïìu trõ nöåi truá àùæt tiïìn Núi coá dõch AIDS nghiïm troång, caác nhaâ lêåp chñnh saách y tïë bïn trong vaâ bïn ngoaâi chñnh phuã àaä tòm caách cung cêëp sûå chùm soác têån tuåy vúái chi phñ thêëp. Ba phûúng phaáp thay thïë cho àiïìu trõ nöåi truá àùæt tiïìn laâ: phoâng àiïìu trõ AIDS ngoaåi truá, chùm soác bïånh nhên têån thïë (chùm soác taåi gia àònh vúái cöng nghïå thêëp cho nhûäng bïånh nhên bõ bïånh nùång khöng thïí chûäa khoãi), vaâ chùm soác taåi gia. 162
Möåt chûúng trònh saáng taåo àiïìu trõ vúái chêët lûúång cao caác triïåu chûáng vaâ caác bïånh cú höåi maâ khöng phaãi chi phñ cho nùçm bïånh viïån àoá laâ phoâng àiïìu trõ ngoaåi truá khai trûúng vaâo nùm 1989 taåi Sao Paolo, Bra-xin. Nhûäng cú súã khaám chûäa bïånh nhû vêåy àùåc biïåt phuâ húåp cho viïåc phuåc vuå caác bïånh nhên HIV dûúng tñnh vaâ bïånh nhên AIDS taåi àö thõ laâ nhûäng ngûúâi coá khaã nùng rúâi khoãi nhaâ mònh. Sau naây trong quaá trònh bïånh tiïën triïín, bïånh nhên ñt coá khaã nùng ài laåi hún, an dûúäng àûúâng vaâ dõch vuå chùm soác bïånh nhên têån thïë laâ nhûäng biïån phaáp thay thïë vúái chi phñ thêëp cho viïåc chùm soác bïånh nhên nöåi truá taåi möåt bïånh viïån tuyïën trïn. Tuy nhiïn, nhûäng cú súã nhû vêåy laåi tûúng àöëi hiïëm hoi taåi caác nûúác àang phaát triïín, cho nïn biïån phaáp thay thïë chñnh cho bïånh viïån laâ sûå chùm soác taåi gia. Loaåi chùm soác taåi gia naâo laâ coá hiïåu quaã nhêët? Möåt cöng trònh phên tñch phñ cuãa taám chûúng trònh chùm soác taåi gia úã Dam-bi-a phaát hiïån rùçng nhûäng chûúng trònh naâo àûúåc bùæt àêìu tûâ cöång àöìng thò coá hiïåu quaã hún vaâ àúä töën keám hún nhiïìu so vúái caác chûúng trònh bùæt àêìu tûâ bïånh viïån (Chela vaâ nhûäng taác giaã khaác 1994; Martin, Van Praag, vaâ Msiska 1996). Giaã àõnh rùçng bïånh nhên AIDS trung bònh seä töìn taåi àûúåc saáu thaáng vúái bêët kyâ loaåi hònh chùm soác naâo, caác lúåi ñch cuãa viïåc chùm soác cêìn phaãi àûúåc ào lûúâng bùçng nhûäng sûå giaãm búát vïì chi phñ nùçm viïån; giaãm búát viïåc ài laåi àïën bïånh viïån cho bïånh nhên vaâ nhûäng ngûúâi chùm soác bïånh nhên; nêng cao sûå haâi loâng vaâ sûå dïî chõu cuãa bïånh nhên; caác lúåi ñch phuå àöëi vúái cöång àöìng, vñ duå nhû nêng cao hiïíu biïët vïì nhûäng caách phoâng ngûâa AIDS vaâ giaãm búát kyâ thõ vúái nhûäng ngûúâi HIV dûúng tñnh. Do nghiïn cûáu phaát hiïån ra rùçng nhûäng bïånh nhên naâo tiïëp nhêån sûå chùm soác taåi gia àaä giaãm búát viïåc vaâo viïån trûúác khi ài àïën caái chïët àûúåc coá hai ngaây maâ thöi, chi phñ cho caác chûúng trònh chùm soác taåi gia do bïånh viïån khúãi xûúáng khoaãng 312 àö la (6 thaáng nhên vúái 2 chuyïën thùm khaám bïånh nhên vúái 26 àö la cho möîi chuyïn thùm khaám) thò àaä cao hún nhiïìu so vúái khoaãn tiïët kiïåm 14,50 àö la vïì viïån phñ (2 ngaây nhên vúái 7,25 àö la). Mùåt khaác caác chi phñ cuãa saáu thaáng chùm soác taåi nhaâ do cöång àöìng khúãi xûúáng trung bònh úã mûác 26 àö la, ñt hún möåt phêìn mûúâi cuãa chi phñ cuãa chûúng trònh do bïånh viïån khúãi xûúáng, vaâ coá thïí hêìu nhû biïån giaãi àûúåc chó cêìn dûåa trïn cú súã giaãm búát sûã duång bïånh viïån thöi. Sûå khaác nhau túái mûúâi lêìn vïì chi phñ giûäa caác chûúng trònh chùm soác taåi gia do bïånh viïån khúãi xûúáng vaâ do cöång àöìng khúãi xûúáng laâ do chi phñ lúán hún cho ài laåi vaâ cho thúâi gian laâm viïåc cuãa caán böå nhên viïn laâm trong caác chûúng trònh dûåa vaâo bïånh viïån. Vñ duå, vaâo möåt ngaây nhêët àõnh möåt àöåi y taá àûúåc àaâo taåo cuãa bïånh viïån chó coá thïí thùm khaám àûúåc tûâ böën àïën taám bïånh nhên maâ thöi, möåt phêìn tû trong söë hoå xa nhaâ khi töëp y taá túái. Kïët quaã laâ töëp y taá cuãa bïånh viïån trung bònh daânh khoaãng hai giúâ àöìng höì trïn àûúâng ài àïí coá àûúåc khoaãng mûúâi lùm phuát khaám bïånh nhên. Ngûúåc laåi, caác àöåi laâm taåi cöång àöìng chó ài vaâi phuát vaâ lûu laåi chöî bïånh nhên trung bònh hai giúâ. Nïëu nhû chi phñ thêëp cuãa chûúng trònh chùm soác taåi gia do cöång àöìng khúãi xûúáng taåi Dam-bi-a coá thïí khaái quaát hoaá àûúåc cho caác böëi caãnh khaác, thò coá thïí noái rùçng sûå chùm soác nhû vêåy coá thïí àûúåc taâi trúå búãi caác bïånh nhên, gia àònh vaâ cöång àöìng cuãa hoå. Quaã thûåc, caác chûúng trònh cuãa Dam-bi-a do cöång àöìng khúãi xûúáng hoaåt àöång töët búãi vò coá sûå höî trúå maånh meä cuãa nhûäng ngûúâi tònh nguyïån tûâ caác cöång àöìng súã taåi. Do caác lúåi ñch cuãa chûúng trònh bao göìm caã caác lúåi ñch cöng cöång vïì viïåc nêng cao nhêån thûác vïì phoâng ngûâa HIV vaâ giaãm búát sûå kyâ thõ, cho nïn chñnh phuã coá thïí coá vai troâ trong viïåc taâi trúå caác chûúng trònh nhû vêåy, ñt nhêët cho túái khi maâ caác lúåi ñch caá nhên cuãa caác chûúng trònh naây àöëi vúái gia àònh bïånh nhên àûúåc nhêån thûác àêìy àuã àïí caác gia àònh vaâ cöång àöìng tûå mònh höî trúå cho nhûäng chûúng trònh nhû vêåy. Taåi nhûäng núi coá caác chûúng trònh nhùçm taåo thuêån lúåi cho nhûäng ngûúâi ngheâo tiïëp cêån vúái dõch vuå chùm soác y tïë, chuáng cêìn phaãi àûúåc múã röång àïí 163
bao göìm caác chûúng trònh chùm soác taåi gia do cöång àöìng khúãi xûúáng coá sûã duång caác tiïu chñ xeát àuã àiïìu kiïån tûúng tûå. Nhûäng lûåa choån chñnh saách y tïë khoá khùn trong möåt dõch bïånh AIDS nghiïm troång Phêìn trïn àaä mö taã taác àöång cuãa AIDS àöëi vúái caá nhên nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV vaâ cho thêëy rùçng viïåc chûäa trõ haån chïë àöëi vúái caác triïåu chûáng vaâ caác bïånh cú höåi, àùåc biïåt laâ khi thûåc hiïån möåt phêìn búãi caác chûúng trònh chùm soác taåi gia àònh do cöång àöìng àïì xûúáng, coá thïí chùm soác vò tònh thûúng vúái chi phñ khaá thêëp. ÚÃ phêìn naây, yïu cêìu duy trò caác chi phñ thêëp caâng trúã nïn roä raâng khi chuáng ta múã röång phaåm vi tûâ caá nhên möåt ngûúâi nhiïîm HIV sang caác nhu cêìu chùm soác y tïë cho têët caã moåi ngûúâi úã möåt quöëc gia. Àïí hiïíu sêu hún nhûäng lûåa choån àûúåc mêët khoá khùn coá liïn quan, trûúác hïët chuáng ta phaãi ûúác tñnh àûúåc phaåm vi taác àöång cuãa AIDS àöëi vúái khu vûåc y tïë, vaâ sau àoá múái thaão luêån xem caác chñnh saách cuãa chñnh phuã coá thïí giaãm nheå taác àöång àoá nhû thïë naâo. HIV/AIDS aãnh seä hûúãng àïën khu vûåc y tïë nhû thïë naâo AIDS seä aãnh hûúãng àïën khu vûåc y tïë theo 2 hûúáng: laâm tùng caác yïu cêìu vïì chùm soác y tïë vaâ laâm giaãm chêët lûúång chùm soác y tïë hiïån coá vúái chi phñ hiïån haânh. Tûác laâ möåt söë ngûúâi coá kïët quaã HIV êm tñnh, nïëu khöng coá cùn bïånh naây, thò àaä khöng phaãi laâm loaåi xeát nghiïåm àoá, vaâ töíng chi phñ cho chùm soác sûác khoeã seä tùng lïn, xeát caã vïì söë tuyïåt àöëi cuäng nhû theo tyã lïå töíng saãn phêím quöëc dên2. Laâm tùng caác yïu cêìu chùm soác y tïë. Hêìu hïët nhûäng ngûúâi mùæc bïånh AIDS laâ nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác. Nïëu khöng coá cùn bïånh AIDS thò nhoám tuöíi tûâ 15 àïën 50 naây chó chiïëm tûâ 10 àïën 20% töíng söë ngûúâi chïët úã caác nûúác àang phaát triïín. Nhûng nhûäng tûã vong naây laåi thûúâng taåo ra möåt tyã lïå khöng cên xûáng trong töíng caác nhu cêìu Baãng 4.3. Tûã vong trïn 1.000 ngûúâi do nhiïîm HIV vúái tyã lïå cöë àõnh. Tyã lïå hiïån nhiïîm HIV Thúâi gian trung võ tûâ khi nhiïîm àïën khi chïët (%) 10 nùm 5 nùm 0 0 0 5 5,3 11,1 10 10,5 22,2 15 15,8 33,3 20 21,1 44,4 30 31,6 66,7 50 52,6 111,1 100 105,3 222,2 Ghi chuá: Tyã lïå tûã vong úã cöåt 2 vaâ 3 àûúåc ûúác tñnh bùçng caách nhên tyã lïå hiïån nhiïîm cuãa cöåt 1 vúái 20 (2M-1), trong àoá M laâ thúâi gian trung bònh tûâ khi nhiïîm bïånh àïën khi chïët. Cöng thûác tñnh naây giaã àõnh 1 tònh traång dõch bïånh öín àõnh trong àoá tyã lïå nhiïîm múái laâ cöë àõnh vaâ 1 tyã lïå 1/(2M) cuãa nhûäng ngûúâi nhiïîm trong 1 nùm cöë àõnh chïët trong möîi möåt 2M caác nùm sau àoá. Nïëu khögn coá HIV, tyã lïå tûã vong laâm cú súã trïn 1.000 ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác (tûâ 15 àïën 50) nùçm trong khoaãng tûâ 0,8% úã caác nûúác cöng nghiïåp vaâ lïn àïën 5% úã möåt söë vuâng thuöåc Cêån Xa-ha-ra. 164
chùm soác y tïë (Over, Ellis, vaâ Solon 1992; Sauerborn, Berman, vaâ Nougtara 1996). Hún nûäa, vò möåt söë nghiïn cûáu cho rùçng nhûäng ngûúâi lúán tuöíi mùæc bïånh AIDS trûúác khi tûã vong sûã duång dõch vuå y tïë nhiïìu hún nhûäng ngûúâi chïët vò caác nguyïn nhên khaác vaâ thêåm chñ caã nhûäng ngûúâi mùæc bïånh keáo daâi, cho nïn tyã lïå tùng vïì yïu cêìu chùm soác y tïë cho nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác mùæc bïånh AIDS dûúâng nhû vûúåt quaá tyã lïå tùng vïì tûã vong cuãa hoå do AIDS gêy ra. Do hai nhên töë trïn, úã möåt nûúác coá ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác sûã duång 1/4 toaân böå dõch vuå y tïë trûúác khi chuyïín sang bïånh AIDS thò tyã lïå tùng vïì nhu cêìu chùm soác y tïë vöën coá cuãa àöëi tûúång naây seä laâm tùng toaân böå caác nhu cêìu vúái tyã lïå ñt nhêët laâ 1/4. Chùèng haån, tyã lïå tûã vong cuãa ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác do AIDS tùng 40% seä laâm tùng töíng söë nhu cêìu chùm soác y tïë ñt nhêët laâ 10%, tuy rùçng tyã lïå tûã vong chó tùng tûâ 4 àïën 8%3. Nïëu caác bïånh nhên AIDS sûã duång caác liïåu phaáp chöëng retroviruát thò nhu cêìu vïì y tïë coân tùng lïn rêët nhiïìu. Töíng nhu cêìu chùm soác y tïë tùng nhû thïë naâo tuyâ thuöåc vaâo sûå tùng lïn cuãa tyã lïå tûã vong cuãa ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác, vaâ àiïìu àoá laåi phuå thuöåc vaâo mûác àöå hiïån nhiïîm HIV vaâ thúâi gian trung bònh tûâ khi nhiïîm HIV àïën khi tûã vong (baãng 4.3). Tyã lïå hiïån nhiïîm öín àõnh 5% trong söë ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác seä laâm tùng tyã lïå tûã vong haâng nùm vaâo khoaãng 5 ngûúâi/1000 ngûúâi nïëu thúâi gian trung bònh tûâ khi nhiïîm àïën khi chïët laâ 10 nùm, hoùåc khoaãng 10 ngûúâi/1000 ngûúâi nïëu thúâi gian trung bònh tûâ khi nhiïîm àïën khi chïët laâ 5 nùm4. Tyã lïå hiïån nhiïîm 30% nhû úã Lu-xa-ca, Dam-bi-a seä laâm tùng söë ngûúâi chïët lïn trong khoaãng tûâ 30 àïën 60 ngûúâi/1000 ngûúâi tuyâ theo khoaãng thúâi gian tûâ khi nhiïîm àïën khi chïët. ÚÃ vuâng Cêån Xa-ha-ra cuãa chêu Phi, núi tyã lïå tûã vong úã nhoám tuöíi naây àaä laâ 5/1000 ngûúâi trûúác khi coá dõch AIDS, thêåm chñ chó cêìn 5% söë ngûúâi nhiïîm HIV cuäng àaä laâm cho tyã lïå tûã vong úã ngûúâi lúán laâ 1/1000, cuäng vúái mûác àöå lêy nhiïîm HIV nhû trïn seä laâm tùng tyã lïå tûã vong úã ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác lïn gêëp 5 hoùåc 10 lêìn. Vúái caác thöng söë trïn, bïånh dõch naây seä laâm tùng yïu cêìu vïì y tïë lïn bao nhiïu? ÚÃ möåt nûúác coá 1/4 söë ngûúâi lúán coá yïu cêìu chùm soác y tïë trûúác thúâi kò AIDS, vúái tyã lïå hiïån nhiïîm HIV öín àõnh trong ngûúâi lúán tuöíi laâ 5%, vúái thúâi gian trung bònh tûâ khi nhiïîm HIV àïën khi chïët laâ 10 nùm, vaâ vúái tyã lïå tûã vong cú súã úã ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác laâ 5/1000 thò bïånh dõch naây seä laâm tùng 26% caác yïu cêìu àöëi vúái moåi loaåi dõch vuå chùm soác y tïë5. Nïëu tyã lïå hiïån nhiïîm cao hún, thúâi gian tûâ luác nhiïîm bïånh àïën khi chïët ngùæn hún, hoùåc tyã lïå tûã vong cú súã úã ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác thêëp hún, thò tyã lïå tùng vïì yïu cêìu chùm soác y tïë seä tùng lïn tûúng ûáng. Möåt yïëu töë quan troång sau cuâng coá thïí laâm tùng nhu cêìu chùm soác y tïë laâ baão hiïím y tïë. Baão hiïím coá thïí dûúái daång tû nhên hay chûúng trònh baão hiïím do chñnh phuã quaãn lyá, hoùåc thöng thûúâng hún laâ chùm soác y tïë thöng qua thuïë noái chung. Vò möåt phêìn caác chi phñ y tïë thûúâng do möåt hay nhiïìu caác hònh thûác baão hiïím trïn chi traã nïn tiïìn maâ caác bïånh nhên phaãi chi traã cho chùm soác y tïë thûúâng chó chiïëm möåt phêìn nhoã. Do baão hiïím cho pheáp caác bïånh nhên sûã duång nhiïìu dõch vuå y tïë hún khaã nùng cuãa hoå, noá laâm tùng caác yïu cêìu vïì chùm soác sûác khoeã úã bêët kïí mûác àöå bïånh têåt naâo; do àoá laâm tùng thïm cún söët vïì giaá caã chûäa bïånh cuãa möåt dõch bïånh AIDS. Vñ duå, nïëu phêìn chi phñ cho y tïë do caác bïånh nhên traã (tûác laâ tyã lïå àöìng baão hiïím) laâ 25% thò hoå seä giaãm töëi àa laâ 1/4 viïåc sûã duång dõch vuå trûúác viïåc chi phñ tùng nïëu hoå phaãi traã toaân böå söë chi phñ tùng àoá. Laâm giaãm viïåc cung cêëp caác dõch vuå chùm soác y tïë: Ngoaâi viïåc laâm tùng caác yïu cêìu y tïë, AIDS seä laâm giaãm cung cêëp y tïë hiïån coá vúái chi phñ hiïån haânh theo 3 hûúáng. Phaåm vi cuãa caác aãnh hûúãng naây, àûúåc thaão luêån úã phêìn dûúái àêy, noái chung seä röång hún úã caác nûúác ngheâo nhêët vúái mûác àöå bïånh dõch cao nhêët. 165
AÃnh hûúãng àêìu tiïn vaâ lúán nhêët laâ laâm tùng caác chi phñ àïí duy trò mûác àöå an toaân àöëi vúái caác quy trònh àiïìu trõ hiïån haânh. Thêåm chñ nïëu khöng coá AIDS thò caác bïånh viïån vaâ caác traåm xaá úã caác nûúác ngheâo coá thïí gêy ruãi ro vïì sûác khoeã. Kim tiïm vaâ caác duång cuå y tïë khaác khöng phaãi luác naâo cuäng àûúåc tiïåt truâng, caác phoâng bïånh thûúâng quaá àöng bïånh nhên vaâ khöng thoaáng khñ, vaâ nhên viïn y tïë thò thiïëu gùng tay cao su vaâ coá núi thiïëu caã xaâ phoâng. Nïëu khöng coá caác ngên haâng maáu hiïån àaåi, viïåc truyïìn maáu coá thïí laâm ngûúâi nhêån maáu nhiïîm bïånh viïm gan B. Vúái tònh traång nhû vêåy, caác bïånh truyïìn nhiïîm lêy lan nhanh choáng; möåt söë chûáng bïånh, trong àoá thûúâng laâ viïm phöíi, coá thïí dêîn àïën tûã vong. Tuy nhiïn, trûúác khi coá HIV, caác bïånh lêy nhiïîm àûúåc phaát hiïån taåi bïånh xaá hay bïånh viïån hiïëm khi gêy tûã vong cho caác bïånh nhên chûa úã vaâo tònh traång nguy kõch6. Do AIDS tùng rêët lúán sûå ruãi ro cho caác bïånh nhên àang theo caác quy trònh àiïìu trõ hiïån taåi, chó viïåc duy trò mûác àöå an toaân àaä coá trûúác khi coá HIV cuäng àaä àoãi hoãi phaãi tùng cûúâng àiïìu kiïån vïå sinh vaâ saâng loåc maáu, maâ caã hai viïåc naây àïìu laâm tùng chi phñ cho y tïë. ÚÃ caác nûúác coá thu nhêåp tûâ trung bònh àïën thu nhêåp cao, núi viïåc saâng loåc maáu vaâ vö truâng caác duång cuå tiïm luön laâ tiïu chuêín, taác àöång cuãa AIDS chó giúái haån úã chöî laâ laâm tùng thïm chi phñ cho 1 xeát nghiïåm HIV böí sung thïm vaâo caác xeát nghiïåm hiïån haânh, sûã duång gùng tay cao su vaâ mùåt naå trong caác trûúâng húåp trûúác àêy khöng sûã duång. ÚÃ nhûäng nûúác ngheâo, trûúác khi coá AIDS, núi viïåc saâng loåc maáu vaâ vö truâng kim tiïm khöng àûúåc thûåc hiïån thò caác nguöìn lûåc cêìn àïí duy trò chêët lûúång dõch vuå y tïë trûúác nguy cú cuãa dõch bïånh AIDS naây laâ rêët lúán. Chùèng haån, ngên saách haâng nùm chi cho cú quan Dõch vuå Truyïìn maáu cuãa U-gan-àa, àûúåc thaânh lêåp àïí àöëi phoá vúái AIDS vaâ àaáp ûáng caác yïu cêìu cuãa toaân böå hïå thöëng y tïë quöëc gia cuãa nûúác naây vïì maáu saåch, ûúác tñnh vaâo khoaãng 1,2 triïåu àö la, bao göìm chi àêìu tû vaâ chi thûúâng xuyïn. Khoaãn naây chiïëm khoaãng 2% toaân böå caác chi phñ cho y tïë cöng cöång vaâ chiïëm khoaãng 1% trïn toaân böå caác chi phñ y tïë cuãa toaân quöëc (Uyã ban Chêu Êu 1995 a). Bêët chêëp caác khoaãn chi phñ to lúán tiïìm taâng cho viïåc saâng loåc maáu, HIV àaä cuãng cöë maånh meä luêån cûá cho möåt vai troâ cuãa chñnh phuã trong viïåc àaãm baão cung cêëp maáu an toaân. Tuy vêåy, khöng coá lyá do thuyïët phuåc cho viïåc chñnh phuã bao cêëp toaân böå caác chi phñ cho dõch vuå (cung cêëp maáu, ND) naây vö thúâi haån (xem khung 4.1). Saâng loåc maáu vaâ caãi tiïën caác thuã tuåc lêëy maáu seä baão vïå àûúåc caã ngûúâi hiïën maáu vaâ ngûúâi nhêån maáu. Tuy nhiïn, do söë ngûúâi hiïën vaâ söë ngûúâi nhêån noái chung khöng coá liïn quan àïën àöëi tûúång coá quan hïå tònh duåc khöng àûúåc baão vïå vúái nhiïìu baån tònh khaác cho nïn möåt ngûúâi bõ lêy nhiïîm khi cho hay nhêån maáu khöng coá khaã nùng gêy lêy nhiïîm cho nhiïìu ngûúâi. Do vêåy, úã caác nûúác àang phaát triïín, núi chi phñ àïí xêy dûång möåt hïå thöëng cung cêëp maáu an toaân rêët cao, viïåc saâng loåc maáu khöng nùçm trong söë caác phûúng phaáp tiïëp cêån coá hiïåu quaã vïì chi phñ nhùçm ngùn chùån möåt bïånh dõch lan truyïìn qua àûúâng tònh duåc (xem khung 4.2). Àïí chùæc chùæn, saâng loåc maáu vaâ àiïìu kiïån vïå sinh caãi thiïån seä giuáp ngùn sûå lan truyïìn cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm khaác ngoaâi AIDS. Caác biïån phaáp àoá cuäng laâm giaãm caác ruãi ro nghïì nghiïåp do AIDS vaâ caác bïånh khaác gêy ra cho caác caán böå y tïë, vaâ do vêåy cuäng giuáp laâm giaãm caác chi phñ böí sung cêìn àïí giaãi quyïët caác ruãi ro àoá - möåt vêën àïì maâ chuáng töi seä nïu úã phêìn dûúái. Möåt tñnh toaán kyä lûúäng vïì têët caã caác chi phñ baão vïå caác bïånh nhên khöng bõ nhiïîm HIV thöng qua saâng loåc maáu cêìn phaãi tñnh àïën caác lúåi ñch böí sung naây, maâ caác söë liïåu vïì chuáng laåi khöng coá. Tuy nhiïn, dûúâng nhû ngay caã khi caác lúåi ñch naây àûúåc tñnh àïën thò caác chi phñ coân laåi cho loåc maáu vaâ caãi thiïån àiïìu kiïån vïå sinh àïí baão vïå bïånh nhên khoãi HIV/AIDS vêîn seä laâm tùng àaáng kïí chi phñ àún võ cuãa caác dõch vuå y tïë. 166
Khung minh hoaå 4.1. Vai troâ cuãa chñnh phuã trong viïåc àaãm baão maáu saåch Dõch bïånh HIV/AIDS àaä laâm gia tùng têìm quan troång cuãa maáu saåch. Trong khi lêy nhiïîm phöí biïën nghiïm troång nhêët maâ möåt söë ngûúâi nhêån truyïìn maáu trûúác àêy phaãi súå do maáu chûa àûúåc saâng loåc laâ bïånh viïm gan B – cùn bïånh ñt gêy tûã vong vaâ lan truyïìn chó trong 2,5% caác ca truyïìn maáu khöng qua saâng loåc. Hiïån nay úã möåt söë nûúác, ngûúâi nhêån maáu àang chõu möåt ruãi ro laâ 1/4 söë ca truyïìn laâ bõ nhiïîm HIV (Emmanuel, Töí chûác Y tïë Thïë giúái, trñch trong Fransen, thöng tin caá nhên). Do hêåu quaã cuãa HIV/AIDS, viïåc truyïìn maáu cêìn cho thuã thuêåt phêîu thuêåt hay sinh àeã úã möåt nûúác àang phaát triïín caách àêy 10 nùm coá thïí vöën laâ cöng viïåc thûúâng nhêåt nay àoâi hoãi phaãi coá sûå àaãm baão vïì maáu saåch cuäng an toaân nhû nhau. Vai troâ cuãa chñnh phuã trong viïåc cung cêëp maáu an toaân laâ gò? Deåp vêën àïì àoái ngheâo sang möåt bïn - vêën àïì àaä àûúåc àïì cêåp trong phêìn lúâi cuãa saách, coá thïí xaác àõnh 5 lyá do àïí cho chñnh phuã bao cêëp, hoùåc nïëu khöng thò cuäng àoáng vai troâ trong viïåc cung cêëp maáu, laâ: (1) ngùn chùån sûå lan truyïìn HIV sang nhûäng ngûúâi nhêån maáu; (2) ngùn sûå lan truyïìn trong caác baån tònh cuãa nhûäng ngûúâi nhêån maáu; (3) traánh khöng àïí bêët chúåt xaãy ra trong cöång àöìng sûå ruãi ro vïì sûác khoeã do nguyïn nhên maáu truyïìn khöng àûúåc saâng loåc; (4) àaãm baão möåt lúåi thïë kinh tïë nhúâ quy mö lúán cho möåt dõch vuå ngên haâng maáu; vaâ (5) traánh khoá khùn maâ möåt cöng dên coá thïí gùåp khi nhêån àõnh vïì chêët lûúång cuãa möåt ngên haâng maáu. Trong khi möåt ngên haâng maáu coá chêët lûúång cao seä hiïín nhiïn coá hiïåu quaã trong viïåc ngùn chùån truyïìn maáu nhiïîm viruát, vaâ do vêåy cuäng ngùn khöng cho caác bïånh viïån gêy cho nhûäng ngûúâi nhêån maáu bõ nhiïîm viruát, viïåc naây, baãn thên noá khöng coá nghôa laâ chñnh phuã cêìn àoáng vai troâ trong cung cêëp maáu saåch. Deåp caác cên nhùæc tûâ thûá (2) àïën thûá (5) sang möåt bïn thò viïåc cung cêëp maáu saåch cuäng coá têìm quan troång nhû laâ cung cêëp kim tiïm saåch, böng bùng saåch, vaâ caác baân tay saåch cuãa caác y taá khi thay bùng cho bïånh nhên. Bêët kyâ lêåp luêån naâo cho sûå taâi trúå cuãa chñnh phuã àïí àaãm baão chêët lûúång, bao göìm caã àiïìu kiïån vïå sinh cùn baãn àöëi vúái bïånh viïån, àïìu coá thïí aáp duång cho vêën àïì maáu saåch. Nïëu moåi ngûúâi thûâa nhêån yá kiïën rùçng chùm soác úã bïånh viïån laâ yïu cêìu cùn baãn cêìn àûúåc sûå bao cêëp lúán cuãa chñnh phuã thò yá kiïën àoá cuäng aáp duång cho vêën àïì maáu saåch. Tuy nhiïn, nïëu ngûúâi ta cho rùçng khöng coá möåt lyá do roä raâng uãng höå viïåc chùm soác chûäa bïånh hún laâ caác nhu cêìu cú baãn khaác nhû quêìn aáo, nhaâ cûãa vaâ nûúác saåch thò maáu saåch seä phaãi nhêån àûúåc ñt trúå cêëp cuãa chñnh phuã nhû laâ caác dõch vuå y tïë chûäa bïånh khaác. Nhûng ngay caã nhûäng ai tin rùçng hêìu hïët caác dõch vuå chûäa bïånh nhêån ñt trúå cêëp àïìu thûâa nhêån rùçng viïåc àiïìu trõ caác bïånh lêy nhiïîm mang laåi caác taác àöång ngoaåi vi tñch cûåc, vaâ do vêåy cêìn àûúåc trúå cêëp. Àiïìu naây àûa chuáng ta àïën àaánh giaá cên nhùæc thûá hai. Giaã àõnh rùçng nhûäng ngûúâi nhêån maáu bõ lêy nhiïîm àûúåc bònh phuåc sau liïåu trònh chûäa trõ vaâ sau àoá bùæt àêìu coá hoaåt àöång tònh duåc, thò viïåc ngùn sûå lêy nhiïîm cuãa hoå coá thïí ngùn hoå khöng gêy lêy nhiïîm sang nhûäng ngûúâi khaác. Nhûäng taác àöång ngoaåi vi tñch cûåc naây lúán nhû thïë naâo? Àöëi vúái 1 nûúác laâ U-gan-àa, khung 4.2 cho thêëy 1 chûúng trònh coá hiïåu quaã cao ngùn chùån 517 trûúâng húåp lêy nhiïîm thûá phaát nùm 1994 àaä chi phñ têån 1.684$ cho möîi trûúâng húåp. Tuy chi phñ naây thêëp hún rêët nhiïìu so vúái chi phñ àiïìu trõ suöët àúâi cho 1 bïånh nhên nhiïîm HIV úã 1 nûúác cöng nghiïåp, con söë ûúác tñnh naây laâ hoaân toaân coá lyá. Do vêåy, viïåc ngùn chùån caác trûúâng húåp lêy nhiïîm thûá phaát toã ra khöng àuã àïí biïån minh sûå trúå cêëp cuãa chñnh phuã cho toaân böå caác chi phñ cuãa chûúng trònh, tuy rùçng khoaãn àoá thïí hiïån sûå bao cêëp tûâng phêìn. Cên nhùæc thûá (3) vaâ (4) àïìu cuâng noái àïën caác lêåp luêån mang tñnh kinh tïë thûúâng duâng àïí biïån minh cho caác àêìu tû cuãa chñnh phuã vaâo cú súã haå têìng. Sûå tùng àöåt ngöåt nhûäng ruãi ro do truyïìn maáu laâ möåt cuá söëc àöëi vúái hïå thöëng y tïë, quaá nhanh àöëi vúái caác caá nhên vaâ caác cú súã tû nhên àïí coá thïí coá nhûäng thu xïëp ngay viïåc loåc maáu. Laâ ngûúâi baão hiïím cuöëi cuâng trûúác nhûäng thay àöíi mang tñnh thaãm hoaå àöëi vúái möi trûúâng, chñnh phuã àoáng vai troâ höî trúå xaä höåi àiïìu chónh thñch ûáng vúái caác chi phñ múái cao hún vaâ tñnh phûác taåp cuãa cöng taác y tïë trûúác sûå coá mùåt cuãa bïånh AIDS. Hún nûäa, nhû 167
thïí hiïån úã hònh khung 4.1, möåt dõch vuå truyïìn maáu mang laåi nhûäng lúåi thïë kinh tïë nhúâ quy mö lúán. Vò chó cêìn möåt cú súã truyïìn maáu duy nhêët cuäng coá thïí phuåc vuå toaân böå caác nhu cêìu trong nûúác maâ khöng laâm mêët ài lúåi thïë kinh tïë nhúâ quy mö, nïn noá àûúng nhiïn àoáng vai troâ laâ cú súã àöåc quyïìn maâ khöng súå bõ caånh tranh àïí àaãm baão chêët lûúång dõch vuå vúái giaá caã thêëp nhêët. Cú súã àoá coá thïí bõ eáp phaãi lêëy giaá cao hún so vúái chi phñ biïn tïë àïí buâ àùæp caác chi phñ, vaâ coá thïí lêëy giaá cao hún caác chi phñ trung bònh nhùçm thu àûúåc lúåi nhuêån töëi àa. Cuäng nhû caác cú súã àiïån lûåc vaâ caác cöng ty àöåc quyïìn tûå nhiïn khaác, coá möåt lyá leä àaä xaác àõnh tûâ lêu cho viïåc chñnh phuã can thiïåp àïí àiïìu chónh, nïëu khöng súã hûäu vaâ vêån haânh chuáng, trong nhûäng böëi caãnh nhû vêåy. Tuy nhiïn, böëi caãnh naây khöng biïån minh cho viïåc bao cêëp 100% cho maáu. Cên nhùæc thûá (5) noái vïì viïåc cöng chuáng khöng coá khaã nùng àaánh giaá àûúåc chêët lûúång cuãa möåt ngên haâng maáu. Lêåp luêån naây khöng chó riïng àöëi vúái caác dõch vuå truyïìn maáu búãi vò bïånh nhên cuäng khoá coá thúâi gian àïí àaánh giaá chêët lûúång caác thaây thuöëc cuãa hoå(1). Tuy nhiïn, ngûúâi bïånh coá thïí choån trong nhiïìu thêìy thuöëc nhûng do vêën àïì lúåi thïë kinh tïë nhúâ quy mö lúán hoå khöng coá sûå lûåa choån caác ngên haâng maáu. Chñnh phuã vaâ nhên dên khöng nïn cho rùçng bêët kyâ möåt cöng ty àöåc quyïìn naâo, duâ saãn xuêët àiïån nùng hay cung cêëp caác dõch vuå ngên haâng maáu, hay duâ “vò lúåi nhuêån” hay “phi lúåi nhuêån”, khöng nhêët thiïët laâ phuåc vuå töët nhêët lúåi ñch cuãa nhên dên. Trong trûúâng húåp nhû vêåy, coá lêåp luêån cêìn thaânh lêåp möåt höåi àöìng àiïìu tiïët àïí dõch vuå truyïìn maáu chõu traách nhiïåm trûúác àoá(2). Ban naây bao göìm àaåi diïån cuãa caác cú súã y tïë, cuãa chñnh phuã vaâ ngûúâi bïånh, vaâ cêìn àûa ra caác baáo caáo thûúâng niïn vïì chêët lûúång cuãa dõch vuå ngên haâng maáu. Vaâ caác baáo caáo àoá phaãi àûúåc phöí biïën röång raäi trïn baáo chñ. Toám laåi, vai troâ thñch húåp cuãa chñnh phuã trong taâi trúå cho viïåc cung cêëp maáu trûúác hïët phuå thuöåc vaâo quan àiïím cuãa moåi ngûúâi vïì mûác àöå taâi trúå cuãa chñnh phuã cho caác dõch vuå chûäa bïånh. Luêån cûá cho caác dõch vuå chûäa bïånh naây múã röång aáp duång trûåc tiïëp cho caã viïåc cung cêëp maáu. Söë lûúång caác ca lêy nhiïîm thûá phaát ngùn chùån àûúåc do maáu àûúåc saâng loåc coá leä khöng phaãi laâ lêåp luêån coá sûác maånh vïì sûå bao cêëp cuãa chñnh phuã. Mùåc dêìu vêåy, coá möåt yá kiïën maånh meä cho rùçng chñnh phuã phaãi khúãi sûå vaâ nuöi dûúäng möåt dõch vuå ngên haâng maáu nhû laâ möåt “ngaânh non treã” àûúåc trúå cêëp trûúác khi bùæt noá phaãi chõu nhûäng khoá khùn vïì thu xïëp vïì taâi chñnh cho phêìn coân laåi cuãa hïå thöëng chùm soác y tïë. Cuöëi cuâng, do lúåi thïë kinh tïë nhúâ quy mö lúán coá xu hûúáng laâm cho ngên haâng maáu trúã thaânh àöåc quyïìn úã hêìu hïët caác nûúác, caác dõch vuå ngên haâng maáu cêìn phaãi àùåt dûúái sûå giaám saát nghiïm ngùåt vïì quy chïë. Hònh khung 4.1. Chi phñ cho möåt àún võ maáu truyïìn úã U-gan-àa 168
Nguöìn: UÃy ban chêu Êu 1995a, trang 94. Trõ giaá danh nghôa àûúåc àöíi ra àö la giaá hiïån haânh theo tyã giaá 1,2 àö la cho 1ECU vaâ sau àoá chuyïín sang àö la giaá nùm 1994 sûã duång chó söë giaá haâng tiïu duâng cuãa Myä. (1) Thöng tin luön luön phên böí khöng àïìu giûäa möåt cöng ty saãn xuêët vaâ baán maáu vúái bïånh viïån, thêìy thuöëc vaâ bïånh nhên laâ nhûäng ngûúâi duâng maáu. (2) Mùåc dêìu bïånh nhên phaãi chõu möåt phêìn nhû nhau chi phñ biïn tïë cuãa möåt àún võ maáu nhû trong trûúâng húåp chûäa caác bïånh khöng truyïìn nhiïîm khaác, khöng thïí cho rùçng ngûúâi cho maáu phaãi àûúåc traã tiïìn maáu. Caác quan saát cuãa Richard Titmuss (1972) vïì lúåi ñch cuãa viïåc hiïën maáu tûå nguyïån àûúåc thêëy sûã duång úã nhiïìu hoaân caãnh quöëc gia khaác nhau. Khung minh hoåa 4.2. Chi phñ phoâng chöëng lêy nhiïîm HIV thûá phaát nhúâ loåc maáu úã U-gan-àa Hiïåu quaã chi phñ cuãa viïåc loåc maáu trong phoâng chöëng lêy nhiïîm HIV nhû thïë naâo? Möåt cêu traã lúâi cho vêën àïì naây coá thïí tòm thêëy trong kïët quaã hoaåt àöång cuãa Dõch vuå Truyïìn maáu cuãa U-gan- àa (UBTS) nùm 1993. Àûúåc giao nhiïåm vuå cung cêëp maáu saåch cho Cam-pa-la nùm 1991, àïën nùm 1993 UBTS àaä coá khaã nùng phuåc vuå caã nûúác. Trong nùm àoá, dõch vuå truyïìn maáu àaä àûúåc cung cêëp cho 20.156 bïånh nhên trong caã nûúác vúái chi phñ trung bònh khoaãng 38 àö la möåt àún võ, trung bònh möîi bïånh nhên cêìn 1/2 àún võ, vúái töíng söë ngên saách khoaãng 929.900 àö la. Baãng khung 4.2 phên tñch lúåi ñch phoâng chöëng HIV cuãa loaåi hònh dõch vuå naây, cho thêëy dõch vuå goáp phêìn ngùn chùån viïåc lêy nhiïîm HIV trong khoaãng 1863 ngûúâi àûúåc truyïìn maáu coân söëng soát. Nhûng àïí àaánh giaá taác àöång ngoaåi vi tñch cûåc cuãa chûúng trònh naây, tûâ àoá lyá giaãi cho viïåc trúå cêëp cuãa chñnh phuã, chuáng ta cêìn vûúåt ra ngoaâi khuön khöí lêy nhiïîm sú phaát àïí xem xeát tònh hònh lêy nhiïîm thûá nhêët. Nhûäng treã em bõ nhiïîm do truyïìn maáu chûa chùæc coá khaã nùng söëng lêu hún àïí tiïëp tuåc truyïìn bïånh sang nhûäng ngûúâi khaác, nhûng möåt söë ngûúâi lúán àaä àuã tuöíi vaâ trúã nïn bùæt àêìu coá hoaåt àöång tònh duåc àïí tham gia vaâo caác haânh vi tònh duåc nguy cú sau khi truyïìn maáu nïëu hoå coân söëng. Vò rêët nhiïìu trong söë nhûäng ngûúâi naây thûúâng öëm rêët nùång, chûúng trònh nghiïn cûáu àaánh giaá dûå tñnh rùçng möîi caá nhên trong söë nhûäng ngûúâi naây chó coá 50% cú höåi truyïìn HIV sang möåt ngûúâi khaác (European Commission 1995). Do vêåy, töíng söë trûúâng húåp nhiïîm HIV thûá phaát àûúåc ngùn chùån laâ 415(1). Nïëu toaân böå luêån cûá cho möåt dõch vuå cung cêëp maáu laâ ngùn ngûâa nhûäng lêy nhiïîm thûá phaát naây thò hiïåu quaã chi phñ cuãa dõch vuå naây laâ 929.900 àö la chia cho 415 hay 2.240 àö la àöëi vúái möîi trûúâng húåp lêy nhiïîm thûá phaát àûúåc ngùn chùån. Nïëu U-gan-àa coá möåt hïå thöëng cung cêëp maáu öín àõnh, chi phñ phoâng chöëng viïåc lêy nhiïîm 415 trûúâng húåp seä chó coân 319.894 àö la hay 771 àö la möîi trûúâng húåp. Con söë nhoã hún rêët nhiïìu naây vêîn coân laâ quaá lúán so vúái chi phñ phoâng chöëng lêy nhiïîm thûá phaát theo nhûäng caách khaác (xem khung minh hoaå 2.6). Bêët kyâ möåt lêy nhiïîm thûá phaát àûúåc ngùn ngûâa thöng qua caác caách trïn phaãi àûúåc cöång thïm vaâo söë 415 àïí tñnh töíng lúåi ñch ngoaåi vi cuãa chûúng trònh. (1) Caác taác giaã chó ra rùçng tham vêën nhûäng ngûoâi cho maáu coá thïí ngùn chùån caác lêy nhiïîm sú phaát thïm (European Commission 1995). 169
Baãng khung 4.2. Hiïåu quaã truyïìn maáu traánh lêy nhiïîm HIV, U-gan-àa, 1993. Lúåi ñch Hiïåu quaã truyïìn maáu Treã em Ngûúâi lúán Töíng Bïånh nhên truyïìn 11.515 8.614 20.156 Bïånh nhên dûå kiïën chïët nïëu khöng truyïìn 5.758 3.898 9.656 Bïånh nhên truyïìn maáu nhûng vêîn chïët 3.801 2.592 6.393 Söë tûã vong coá thïí ngûâa àûúåc 1.957 1.296 3.253 Söë trûúâng húåp nhiïîm HIV sú phaát 1.033 830 1.863 Söë trûúâng húåp nhiïëm HIV thûá phaát 0 415 415 Nguöìn: Dûåa trïn kïët quaã thu àûúåc tûâ Dõch vuå Truyïìn maáu Uganda theo bao scaáo taåi Beal, Bontinck vaâ Fransen (1992); European Commission (1995a); vaâ Fransen (1997, trao àöíi caá nhên). Nhên töë thûá hai laâm giaãm viïåc cung cêëp caác dõch vuå y tïë vúái giaá nhêët àõnh laâ úã söë lûúång cuãa caác caán böå y tïë khi hoå bõ nhiïîm HIV. Cuäng nhû nhûäng ngûúâi lúán tuöíi khaác, caán böå y tïë cuäng coá thïí bõ nhiïîm do quan hïå tònh duåc hay sûã duång duång cuå tiïm chñch khöng tiïåt truâng. Hoå cuäng gùåp phaãi thïm möåt ruãi ro nûäa laâ bõ nhiïîm trong khi laâm viïåc; tuy nhiïn, loaåi ruãi ro naây noái chung nhoã hún rêët nhiïìu so vúái loaåi ruãi ro do quan hïå tònh duåc. Do àoá liïåu tyã lïå tûã vong do AIDS trong söë caác nhên viïn y tïë cao hún hay thêëp hún dên thûúâng phuå thuöåc chuã yïëu vaâo taác àöång cuãa thu nhêåp, giaáo duåc, àõa võ xaä höåi àöëi vúái caác haânh vi tònh duåc. Hai nghiïn cûáu tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi laâm cöng taác y tïë úã chêu Phi cho thêëy rùçng caác baác sô vaâ y taá ñt nhêët coá khaã nùng nhiïîm bïånh nhû nhûäng ngûúâi khaác (Mann vaâ caác taác giaã khaác 1986; Buve vaâ caác taác giaã khaác 1994). Nïëu àiïìu naây cuäng àuáng úã caác núi khaác, möåt àêët nûúác vúái tyã lïå hiïån nhiïîm HIV úã mûác 5%, möîi nùm seä coá tûâ 0,5 àïën 1% caán böå y tïë chïët vò bïånh AIDS; möåt nûúác coá 30% tyã lïå hiïån nhiïîm bïånh seä mêët ài 3 àïën 7% caán böå y tïë vò dõch bïånh. Sûå mêët maát tûâ tûã vong vò AIDS naây coá thïí laâm gia tùng àaáng kïí chi phñ trong lônh vûåc y tïë. Vñ duå, nïëu chi phñ lao àöång chiïëm möåt nûãa töíng chi phñ y tïë, àaâo taåo vaâ tuyïín choån caán böå thay thïë àoâi hoãi möåt khoaãn chi tiïu möåt lêìn bùçng lûúng möåt nùm cuãa caán böå, do àoá mêët ài 7% caán böå y tïë seä laâm tùng töíng chi phñ trong khu vûåc y tïë lïn 3,5%. AIDS laâm giaãm cung cêëp caác dõch vuå y tïë theo caách thûá ba thöng qua nhûäng ruãi ro maâ noá gêy ra cho nhûäng ngûúâi laâm cöng taác y tïë. Mùåc duâ hêìu hïët nhûäng ngûúâi laâm cöng taác y tïë bõ nhiïîm bïånh vò quan hïå tònh duåc, nhûng trong möåt xaä höåi vúái tyã lïå bïånh nhên HIV dûúng tñnh cao, cöng taác chùm soác y tïë seä trúã nïn nguy hiïím hún so vúái möåt xaä höåi khöng coá HIV. Möåt söë sinh viïn àaáng ra seä trúã thaânh baác sô hay y taá vò vêåy seä choån nhûäng ngaânh nghïì thay thïë, trûâ phi hoå àûúåc buâ àùæp vúái möåt mûác thuâ lao cao cho nhûäng ruãi ro naây. Möåt cuöåc khaão saát gêìn àêy trong söë caác sinh viïn ngaânh y vaâ y taá úã Myä cho thêëy AIDS thûåc sûå àaä laâm giaãm sûác cuöën huát cuãa nhûäng chuyïn ngaânh coá nhiïìu khaã nùng phaãi tiïëp xuác vúái caác bïånh nhên HIV dûúng tñnh (Bernstein, Rabkin vaâ Wolland 1990; Mazzullo vaâ nhûäng taác giaã khaác 1990). Vêën àïì naây coá nguy cú nghiïm troång hún úã nhûäng nûúác bõ dõch bïånh hoaânh haânh nùång, úã àoá tyã lïå hiïån nhiïîm HIV cao hún rêët nhiïìu vaâ gùng tay cao su cuäng nhû caác trang bõ baão höå khaác thûúâng rêët khan hiïëm. Taåi Dam-bi-a, möåt söë y taá àaä yïu cêìu möåt mûác thuâ lao àùåc biïåt àïí buâ vaâo nhûäng ruãi ro cao trong nghïì nghiïåp do HIV gêy ra (Buve vaâ caác taác giaã khaác). Quy mö tùng chi phñ caán böå y tïë chûa àûúåc ûúác tñnh. Nhû àaä lûu yá úã trïn, tùng cûúâng 170
àïì phoâng trong caác bïånh viïån vaâ traåm xaá coá thïí giaãm chi phñ naây. Nhûng vò con ngûúâi phaãn ûáng vúái nhûäng ruãi ro maâ hoå nhêån thûác àûúåc nhiïìu hún laâ nhûäng ruãi ro thûåc tïë, viïåc tùng cûúâng cöng taác àïì phoâng coá thïí taåo ra rêët ñt aãnh hûúãng àöëi vúái yïu cêìu àoâi tùng mûác thuâ lao. Do àoá, dûúâng nhû roä raâng laâ nhêån thûác cuãa caác caán böå y tïë vïì ruãi ro naây seä laâm tùng chi phñ y tïë. AÃnh hûúãng chung cuãa ba kïët quaã naây - tùng chi phñ phoâng chöëng trong caác cú súã y tïë giaãm caán böå y tïë vò HIV, tùng thïm thuâ lao do caán böå y tïë àoâi hoãi àïí buâ àùæp cho hoå vò nhûäng ruãi ro cao - phuå thuöåc möåt phêìn rêët quan troång vaâo tyã lïå hiïån nhiïîm vaâ phuå thuöåc vaâo viïåc caác ngên haâng maáu hiïån àaåi vaâ tònh hònh vïå sinh hiïån taåi àaä coá chûa. Àöëi vúái möåt nûúác coá tó lïå hiïån nhiïîm laâ 5% trong söë nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác vaâ thiïëu ngên haâng maáu vaâ viïåc loåc maáu trûúác khi coá naån dõch, möåt dûå tñnh baão thuã cho rùçng chi phñ chùm soác y tïë vúáñ möåt söë lûúång vaâ chêët lûúång àõnh trûúác seä tùng lïn 10%. Dõch vuå chùm soác khan hiïëm, chi tiïu cao. Kïët húåp caã hai laåi, khi cêìu tùng vaâ cung giaãm taåo ra hai taác àöång liïn quan àïën nhau: trûúác tiïn, dõch vuå chùm soác y tïë trúã nïn khan hiïëm vaâ do àoá seä àùæt tiïìn hún; thûá hai, chi tiïu cho y tïë cuãa quöëc gia cuäng tùng. Quy mö gia tùng chi phñ cho y tïë vaâ chi tiïu ngên saách cho y tïë phuå thuöåc möåt phêìn vaâo sûå phaãn ûáng vúái giaá caã, hay “hïå söë co giaän” cuãa cêìu àöëi vúái cung trong y tïë. Àöëi vúái hêìu hïët caác loaåi haâng hoaá, giaá cao laâm giaãm cêìu, vò ngûúâi tiïu duâng chuyïín sang mua caác haâng hoaá thay thïë hoùåc boã qua khöng mua loaåi haâng hoaá dûå àõnh àoá nûäa. Quy luêåt naây cuäng xaãy ra trong lônh vûåc y tïë, nhûng sûå phaãn ûáng vúái giaá caã hay àöå co giaän cuãa cêìu trong lônh vûåc y tïë daânh cho ngûúâi lúán thûúâng rêët nhoã, vò khöng coá möåt haâng hoaá thay thïë naâo tûúng tûå, vaâ ngûúâi ta seä bõ öëm vaâ nhûäng ngûúâi coá khaã nùng thanh toaán thûúâng muöën traã tiïìn vúái bêët cûá giaá naâo àïí khoãi bïånh. Àïí giaã thiïët, chuáng ta cho rùçng giaá tùng lïn 8% seä laâm giaãm tiïu duâng xuöëng 8%, vúái hïå söë co giaän cêìu laâ 0,8%. Giaá cao cuäng thûúâng laâm tùng cung. Tuy nhiïn, úã àêy baãn chêët cuãa khu vûåc y tïë aãnh hûúãng àïën phaãn ûáng cuãa cung. Trong möåt thúâi gian rêët ngùæn, coá leä khoaãng möåt thaáng cung coá khaã nùng thay àöíi khöng nhiïìu. Nhûng sau möåt thúâi gian daâi, cung vïì thêìy thuöëc vaâ àêìu vaâo trong lônh vûåc y tïë seä tùng àïën mûác cêìn thiïët. Trong giai àoaån trung gian, àöå khoaãng nùm nùm hoùåc hún, chuáng ta dûå tñnh cung trong y tïë seä phaãn ûáng phêìn naâo vúái cêìu tùng vaâ giaá tùng do cêìu tùng. Möåt phaãn ûáng àûúåc ghi laåi úã Ca-na-àa, Ai Cêåp, ÊËn Àöå, In-àö-nï-xi-a, vaâ Phi-li-pin laâ nhûäng thêìy thuöëc laâm viïåc trong khu vûåc cöng phaãi sùæp xïëp laåi lõch laâm viïåc vaâ daânh nhiïìu thúâi gian hún àïí laâm viïåc bïn ngoaâi khu vûåc tû nhên sau khi hoå àaä thûåc hiïån nghôa vuå àöëi vúái chñnh phuã. Hïå söë co giaän cuãa phaãn ûáng naây dûå tñnh laâ vaâo khoaãng 0,5, coá nghôa laâ cûá 10% tùng giaá seä taåo ra 5% tùng cung (Chawla 1993, 1997; Bolduc, Fortin, vaâ Fournier 1996). Chuáng ta àaä lêåp luêån trong hai phêìn trïn àêy rùçng tó lïå huyïët thanh dûúng tñnh khöng àöíi 5% úã quêìn thïí cuöëi cuâng seä laâm tùng cêìu trong y tïë lïn khoaãng möåt phêìn tû vaâ chi phñ cho y tïë vúái chêët lûúång àõnh trûúác lïn khoaãng 10%. Ruát ra möåt giaã thiïët trong phêìn naây vïì hïå söë co giaän cêìu vaâ phaãn ûáng cung, giaã àõnh rùçng bïånh nhên traã möåt nûãa chi phñ chùm soác sûác khoeã, khung 4.3 cho biïët töíng chi phñ y tïë quöëc gia, vaâ tyã troång cuäng nhû chi tiïu cuãa chñnh phuã seä tùng lïn 43%. Sûå gia tùng naây seä ñt hún úã nhûäng nûúác nhû ÊËn Àöå, trong àoá chó coá möåt phêìn nùm chi phñ y tïë àûúåc chñnh phuã thanh toaán, vaâ nhiïìu hún nûäa úã nhûäng nûúác nhû Myä Latinh vaâ Àöng Êu, trong àoá ba phêìn tû hay nhiïìu hún nûäa chi phñ àûúåc nhaâ nûúác trúå cêëp. 171
Khung minh hoaå 4.3. Ûúác tñnh aãnh hûúãng cuãa AIDS àöëi vúái khu vûåc y tïë Giaá chùm soác y tïë thûåc tïë seä tùng lïn bao nhiïu do taác àöång cuãa AIDS? Hònh khung 4.3 chó ra quy mö gia tùng coá thïí àûúåc tñnh toaân nhû thïë naâo trong möåt àêët nûúác giaã àõnh vúái hïå söë co giaän cêìu vaâ cung cho y tïë laâ 0,8 vaâ 0,5 vaâ chñnh saách cuãa chñnh phuã trúå cêëp möåt nûãa chi phñ cho y tïë. Hai àûúâng àêåm thïí hiïån khöëi lûúång cung vaâ cêìu dõch vuå chùm soác y tïë vúái mûác giaá trûúác khi coá naån dõch HIV. (Àûúâng cêìu àûúåc veä vúái hïå söë co giaän chó coá 0,4 nhùçm thïí hiïån kïët quaã trúå cêëp cuãa chñnh phuã àöëi vúái ngûúâi tiïu duâng). Hònh naây àûúåc xêy dûång nhùçm àïí cho mûác cên bùçng trïn thõ trûúâng xaãy ra úã mûác giaá 10 àún võ tiïìn tïå àöëi vúái möîi àún võ dõch vuå y tïë, taåi mûác giaá àoá, 10 àún võ y tïë àûúåc cung cêëp. Töíng chi phñ cho y tïë trong quöëc gia giaã àõnh naây seä gêëp 10 lêìn 10 hay 100 àún võ tiïìn tïå khi coá naån dõch AIDS. Bêy giúâ chuáng ta giaã thiïët möåt dõch HIV/AIDS baäo hoâa úã tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh khöng àöíi 5% trong quêìn thïí ngûúâi lúán. Lêåp luêån trong chûúng naây cho thêëy rùçng khöëi lûúång dõch vuå y tïë theo yïu cêìu úã bêët kyâ mûác giaá naâo cuäng coá khaã nùng tùng lïn 25%, trong khi àoá chi phñ mua vúái bêët kyâ khöëi lûúång naâo vúái chêët lûúång nhêët àõnh seä tùng lïn 10%. Hai aãnh hûúãng naây cuãa naån dõch AIDS àûúåc minh hoaå búãi sûå dõch chuyïín sang bïn phaãi àûúâng cêìu 25% (chuyïín sang àûúâng gaåch nöëi nghiïng tûâ trïn xuöëng) vaâ sûå dõch chuyïín lïn phña trïn cuãa àûúâng cung 10% (chuyïín sang àûúâng gaåch nöëi nghiïng tûâ dûúái lïn). AÃnh hûúãng àöëi vúái mûác giaá vaâ khöëi lûúång coá thïí àoåc àûúåc tûâ hònh naây. Giaá möîi àún võ dõch vuå y tïë seä tùng khoaãng 30%, vaâ khöëi lûúång dõch vuå àûúåc cung cêëp seä tùng khoaãng 10%. Töíng chi tiïu quöëc gia, giaá möîi àún võ nhên vúái söë lûúång àún võ seä tùng 43%, lïn túái 143 àún võ tiïìn tïå (vò 13 x 11 = 143). Hònh khung 4.3. Taác àöång cuãa 5% tyã lïå nhiïîm bïånh lïn söë lûúång vaâ giaá dõch vuå chùm soác y tïë. Ghi chuá: Àûúâng cêìu vaâ cung àûúåc xêy dûång sao cho àöå co giaän vïì giaá taåi àiïím (10, 10) laâ 0,8 vaâ 0,5 tûúng ûáng. Taác àöång cuãa AIDS àûúåc minh hoaå bùçng caách dõch chuyïín àûúâng cêìu sang phaãi 25% taåi möîi möåt giaá vaâ àûúâng cung lïn trïn 10% taåi möîi möåt chêët lûúång. Xem phêìn loäi cuãa khung àïí coá giaãi thñch vïì nhûäng giaã àõnh naây. Chuáng ta àaä thêëy rùçng bïn thanh toaán thûá ba, nhû baão hiïím hay trúå cêëp cuãa chñnh phuã cho viïåc àiïìu trõ laâm cho ngûúâi ta ñt nhaåy caãm vúái thay àöíi vïì chi phñ chùm soác y tïë. Bùçng caách giaãm hïå söë co giaän giaá cuãa cêìu, thanh toaán qua bïn thûá ba nhû vêåy seä laâm cho àûúâng cêìu döëc hún, caã trûúác vaâ sau dõch AIDS. Nhûäng bùçng chûáng thûåc tïë coá uãng höå nhûäng kïët luêån naây khöng? Mùåc duâ coá nhûäng vêën àïì àaáng kïí vïì söë liïåu, cêu traã lúâi laâ coá. Àaánh giaá sûå khan hiïëm cuãa caác dõch vuå y tïë bùçng nhûäng thay àöíi vïì giaá caã cuãa caác dõch vuå chùm soác y tïë vúái nhûäng chêët lûúång nhêët àõnh laâ vêën àïì phûác taåp búãi nhûäng khoá khùn trong viïåc xaác àõnh chêët lûúång. Àiïìu naây àùåc biïåt úã trong caác nûúác àang phaát triïín, 172
núi viïåc thiïëu söë liïåu noái chung laåi caâng nghiïm troång hún trong khu vûåc y tïë do trúå cêëp chñnh phuã vaâ caác hònh thûác phên phöëi khêíu phêìn phi giaá caã khaác. Trong nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy, giaá chùm soác y tïë thûåc tïë coá thïí tùng mùåc duâ giaá danh nghôa vêîn öín àõnh (xem khung 4.4). Hún nûäa, búãi vò khoaãng caách giûäa nhiïîm bïånh vaâ tûã vong - thúâi gian giûäa khi àaåt àûúåc möåt tyã lïå hiïån nhiïîm HIV vaâ aãnh hûúãng toaân diïån cuãa tó lïå naây àöëi vúái cung vaâ cêìu dõch vuå y tïë coá thïí phaãi àïën 10 túái 20 nùm. Vò nhûäng lyá do naây, chuáng ta khöng thïí àaánh giaá möåt caách chñnh xaác nhûäng thay àöíi sûå khan hiïëm dõch vuå y tïë trong nhûäng nûúác àang phaát triïín chó bùçng viïåc quan saát nhûäng thay àöíi giaá danh nghôa. Tuy nhiïn, chuáng ta coá thïí coá khaái niïåm möåt phêìn naâo vïì viïåc nhiïîm HIV laâm tùng giaá chùm soác y tïë thûåc tïë bùçng viïåc nghiïn cûáu xem dõch bïånh coá taåo thïm khoá khùn trong viïåc tiïëp cêån caác dõch vuå chùm soác y tïë hay khöng. Nghiïn cûáu söë liïåu tiïëp nhêån bïånh nhên cuãa caác bïånh viïån coá thïí cho chuáng ta thêëy àêy cuäng coá thïí laâ möåt khaã nùng. Khung 4.4. Giaá chùm soác y tïë thûåc tïë Möåt söë àöåc giaã coá thïí nghô rùçng giaá maâ bïånh nhên thanh toaán khöng nhêët thiïët tùng lïn àöëi vúái nhûäng nûúác maâ chñnh phuã baão àaãm chùm soác y tïë miïîn phñ. Tuy nhiïn, nhû chuáng ta coá thïí thêëy, ngay caã khi tó lïå hiïån nhiïîm HIV chó coá 5% hoùåc ñt hún, nhu cêìu chùm soác y tïë coá khaã nùng tùng nhanh hún khaã nùng chñnh phuã coá thïí cung cêëp. Khi àiïìu naây xaãy ra, caác biïån phaáp phên phöëi theo khêíu phêìn chùm soác sûác khoeã ngoaâi giaá ra seä àûúåc aáp duång. Ngûúâi dên úã caác nûúác coá chùm soác y tïë àûúåc chñnh thûác miïîn phñ rêët quen thuöåc vúái nhûäng cú chïë naây. Möåt söë hïå thöëng àûa vaâo thúâi gian chúâ àúåi. Trong khi nhûäng hïå thöëng khaác, khi möåt bïånh nhên khöng haâi loâng vúái dõch vuå y tïë úã caác cú súã y tïë cöng cöång, hoå coá thïí traã tiïìn àïí àûúåc chùm soác töët hún tûâ caác phoâng khaám tû cuãa caác baác sô. Trong nhûäng trûúâng húåp khaác, traã tiïìn thïm cho caác y taá hay ngûúâi gaác cûãa laâ àiïìu rêët cêìn thiïët àïí coá thïí tiïëp cêån dûúåc vúái dõch vuå y tïë miïîn phñ. Giaá chùm soác y tïë thûåc tïë cho ngûúâi tiïu duâng laâ giaá trõ cuãa têët caã sûå hy sinh cuãa ngûúâi tiïu duâng, vïì thúâi gian vaâ tiïìn baåc, cêìn thiïët àïí coá àûúåc dõch vuå y tïë vúái chêët lûúång nhêët àõnh. Dõch AIDS tùng giaá thûåc tïë ngay caã khi dõch vuå chùm soác y tïë àûúåc coi laâ “miïîn phñ”. Baãng 4.4. Bùçng chûáng vïì viïåc bïånh nhên HIV dûúng tñnh àêíy ra ngoaâi nhûäng ïånh nhên HIV êm tñnh Tó lïå giûúâng bïånh do bïånh nhên HIV dûúng Thaânh phöë Bïånh viïån tñnh nùçm Chiïìng Mai, Thaái Lan Tónh 50 a Kin-sa-sa, CH Cöng Gö Mama Yemo 50 Ki-ga-li, Ruan-àa Trung ûúng 60 Bujumbura, Bu-run-ài Prince Regent 70 39b Nai-rö-bi, Kï-ni-a Bïånh viïån T.W Kenyatta Cam-pa-la, U-gan-àa Bïånh vieneå Rubaga 56 a. Trûúác kia laâ Zai a b. Do Floyd vaâ Gilks phaát hiïån thêëy laâ thúâi gian nùçm viïån trung bònh laâ nhû nhau giûäa bïånh nhên HIV dûúng vaâ êm tñnh, tyã lïå HIV dûúng tñnh trïn töíng söë nhêåp viïån laâ möåt ûúác tñnh hûäu ñch tyã lïå giûúâng bïånh caác bïånh nhên HIV dûúng tñnh nùçm. Do àoá söë naây àûúåc tñnh tûâ hònh 4.2 bùçng 9,6/24,9. Nguöìn: Böën bïånh viïån àêìu tiïn, Van Praag 1996; Bïånh viïån Kenyatta, Floyd vaâ Gilks 1996; Bïånh viïån Rubaga, Tembo vaâ caác taác giaã khaác 1994. 173
Nïëu caác bïånh viïån hoaåt àöång dûúái mûác cöng suêët sûã duång trûúác khi coá dõch, hoå coá thïí tiïëp nhêån àûúåc caác bïånh nhên HIV dûúng tñnh maâ khöng àûúåc giaãm viïåc chùm soác caác khaách haâng HIV êm tñnh. Mùåc duâ khöng coá söë liïåu vïì söë giûúâng bïånh àûúåc sûã duång úã nhûäng bïånh viïån noái trïn trûúác khi coá dõch, tyã lïå giûúâng bïånh àûúåc sûã duång trong nhûäng bïånh viïån naây noái chung laâ trïn 50% ngay caã trûúác khi coá dõch8. Bùçng chûáng roä raâng nhêët cho thêëy AIDS laâm cho nhûäng ngûúâi khöng nhiïîm bïånh khoá khùn hún trong viïåc tiïëp cêån caác dõch vuå chùm soác y tïë, àûúåc ruát ra tûâ möåt nghiïn cûáu sêu taåi bïånh viïån Trung ûúng Kenyatta (KNH) - bïånh viïån trûúâng hoåc haâng àêìu úã Nai-rö- bi, Kï-ni-a. Nghiïn cûáu taåi KNH so saánh têët caã caác bïånh nhên vaâo viïån trong 22 ngaây nùm 1988 vaâ 1989 vúái têët caã caác bïånh nhên vaâo viïån trong 15 ngaây nùm 1992 (Floyd vaâ Gilks 1996). Phêìn A cuãa hònh 4.2 cho thêëy khi söë lûúång bïånh nhên vaâo viïån trung bònh möîi ngaây tùng tûâ 23 àïën 25, söë lûúång bïånh nhên HIV dûúng tñnh vaâo viïån tùng gêìn gêëp àöi, trong khi àoá söë lûúång bïånh nhên HIV êm tñnh vaâo viïån giaãm xuöëng 18%. Vò söë ngûúâi mang HIV êm tñnh trong caã bïånh viïån khöng thïí giaãm xuöëng nhiïìu nhû vêåy, bùçng chûáng naây cho thêëy rùçng dõch bïånh AIDS thûåc sûå dêîn àïën möåt söë bïånh nhên HIV êm tñnh àang bõ ngùn caãn hay khöng àûúåc nhêåp viïån. Khöng coá bùçng chûáng naâo vïì caái gò àaä xaãy ra àöëi vúái caác bïånh nhên HIV êm tñnh khöng àûúåc nhêån vaâo viïån. Nhûng söí saách trong bïånh viïån àaä cho thêëy tó lïå tûã vong trong söë nhûäng ngûúâi naây àaä tùng lïn trong hai thúâi kyâ, tûâ 14 àïën 23% (phêìn B hònh 4.2). Tyã lïå tûã vong trong söë bïånh nhên HIV dûúng tñnh khöng tùng, vaâ nhûäng chó söë khaác vïì sûå bònh àùèng trong y tïë khöng thay àöíi. Do àoá, lúâi lyá giaãi coá khaã nùng nhêët cho tó lïå tûã vong tùng trong söë caác bïånh nhên HIV êm tñnh laâ chïë àöå àõnh xuêët duâng àïí phên böí söë giûúâng bïånh ngaây caâng khan hiïëm coá taác àöång thay àöíi tyã lïå höîn húåp caác bïånh nhên HIV êm tñnh theo Hònh 4.2: Taác àöång cuãa AIDS lïn tyã lïå sûã duång vaâ tyã lïå tûã vong taåi bïånh viïån quöëc gia Kenyatta, Nai-rö-bi, 1988/89 vaâ 1992. Baãng B. Tyã lïå tûã vong taåi bïånh viïån giûä khögn thay àöíi Baãng A. Tyã lïå sûã duång tùng àöëi vúái caác bïånh nhên àöëi vúái beneåh nhên HIV - dûúng tñnh nhûn tùng 60% àöëi HIV- dûong tñnh nhûng giaãm àöëi vúái caác bïånh nhên vúái bïånh nhên HIV - êm tñnh giûäa hai nùm 1998 vaâ 1992. HIV - êm tñnh giûäa hai nùm 1988 vaâ 1992 Söë liïåu cuãa bïånh viïån quöëc gia Kenyatta vïì nhêåp viïån vaâ tûã vong cho thêëy rùçng nhu cêìu chùm soác ngûoâi nhiïîm HIV tùng lïn laâm giaãm möåt söë bïånh nhên HIV êm tñnh maâ leä ra nhûäng ngûúâi naây àûúåc chùm soác. Nguöìn: Floyd vaâ Gilkss 1996. 174
hûúáng nhûäng bïånh nhên öëm nùång hún. Duâ viïåc àõnh xuêët do nhên viïn bïånh viïån àïì ra hay laâ phaãn ûáng cuãa bïånh nhên trûúác caãm nhêån cuãa hoå àöëi vúái giaá dõch vuå thûåc tïë cao hún (khung 4.4), nhûng noá àaä loaåi ra möåt söë bïånh nhên maâ bïånh viïån coá khaã nùng cûáu söëng. Vò nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV chiïëm möåt phêìn lúán trong söë nhûäng ngûúâi mang bïånh úã möåt àêët nûúác bõ dõch taác àöång nghiïm troång, àiïìu dïî hiïíu laâ hoå seä chiïëm phêìn ngaây caâng tùng söë giûúâng bïånh vaâ tiïu töën phêìn ngaây caâng tùng nguöìn lûåc daânh cho y tïë. Têët caã caác cöng dên, duâ coá nhiïîm HIV hay khöng, seä caãm thêëy àûúåc aáp lûåc naây. Tuy nhiïn, mûác àöå chuyïín nguöìn lûåc daânh cho chùm soác y tïë khoãi caác bïånh HIV êm tñnh coá thïí àaä bõ phoáng àaåi lïn, nhû àaä xaãy ra taåi bïånh viïån Kenyatta, nïëu chñnh phuã trúå cêëp àùåc biïåt cho nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV9. Chuáng töi thaão luêån vêën àïì naây, vaâ vêën àïì röång hún nûäa, laâ trúå cêëp y tïë cuãa chñnh phuã aãnh hûúãng nhû thïë naâo àïën nhu cêìu chùm soác y tïë vaâ chi tiïu cho y tïë trong phêìn tiïëp theo. Chñnh saách giaãm nheå taác àöång túái khu vûåc y tïë Caác dõch vuå chùm soác y tïë àùæt tiïìn vaâ khan hiïëm vaâ töíng chi tiïu daânh cho y tïë tùng cao àùåt trûúác xaä höåi nhiïìu lûåa choån khoá khùn. Vò phêìn lúán chi tiïu gia tùng naây chuã yïëu àûúåc taâi trúå bùçng caác nguöìn thu tûâ thuïë, caác chñnh phuã vaâ caác cûã tri seä phaãi lûåa choån ñt nhêët theo ba hûúáng: • Àiïìu trõ bïånh AIDS hay phoâng chöëng lêy nhiïîm HIV • Àiïìu trõ bïånh AIDS hay àiïìu trõ caác bïånh khaác • Chi tiïu cho y tïë hay chi tiïu cho caác muåc tiïu khaác Sûå cêìn thiïët phaãi àûúng àêìu vúái nhûäng lûåa choån khoá khùn naây coá thïí giaãm ài phêìn naâo nïëu chñnh phuã möåt nûúác coá quyïët têm vaâ coá khaã nùng tùng nguöìn thu tûâ thuïë. Nhûng khöng mêëy nûúác coá thïí traánh àûúåc hoaân toaân nhûäng lûåa choån naây, àùåc biïåt laâ caác nûúác àang phaát triïín àang àöëi mùåt vúái möåt dõch bïånh nghiïm troång. Khöng coá khaã nùng chi traã cho moåi thûá, chñnh phuã cuãa hêìu hïët caác nûúác seä phaãi taâi trúå cho möåt söë haâng hoaá vaâ dõch vuå nhiïìu hún nhûäng thûá khaác, do àoá àem laåi lúåi ñch khöng cên àöëi cho caác nhoám cöng dên khaác nhau trong xaä höåi. Khi söë lûúång caác trûúâng húåp mùæc bïånh AIDS gia tùng, chñnh phuã coá xu hûúáng bõ gêy sûác eáp cên nhùæc hai vêën àïì thoaåt xem thêëy coá veã húåp lyá vaâ húåp tònh ngûúâi. Möåt mùåt chñnh phuã phaãi daânh möåt phêìn nhiïìu hún cho chùm soác y tïë, mùåt khaác laâ phaãi trúå cêëp àùåc biïåt àïí àiïìu trò HIV/AIDS. Nhûng khöng may, nhûäng haânh àöång nhû vêåy laåi gêy ra nhûäng hêåu quaã ngoaâi yá muöën. Vò nhûäng lyá do àûúåc àûa ra dûúái àêy, chñnh phuã caác nûúác mong muöën giaãm nheå aãnh hûúãng cuãa HIV àöëi vúái khu vûåc y tïë thò phaãi traánh àûúåc caã hai haânh àöång noái trïn. Tuy nhiïn, àiïìu àoá khöng coá nghôa laâ chñnh phuã caác nûúác khöng laâm gò àïë giuáp giaãm búát nhûäng àau khöí do HIV/AIDS mang laåi. Phêìn naây seä kïët thuác bùçng viïåc àûa ra möåt danh muåc nhûäng biïån phaáp nhiïåt thaânh vaâ coá khaã nùng chi traã àûúåc maâ chñnh phuã caác nûúác coá thïí vaâ nïn thûåc hiïån àïí giaãm nheå taác àöång cuãa dõch HIV/AIDS àöëi vúái khu vûåc y tïë. Khöng tùng töíng trúå cêëp cho khu vûåc y tïë. Möåt haânh àöång hûúãng ûáng roä raâng vaâ coá hêëp dêîn vïì chñnh trõ àöëi vúái dõch HIV/AIDS laâ tùng phêìn chia seã cuãa chñnh phuã àïí trang traãi cho caác chi phñ chùm soác y tïë, vaâ do àoá tùng töíng söë trúå cêëp cho lônh vûåc y tïë. Haânh àöång naây coá thïí coá sûác hêëp dêîn àùåc biïåt trong giai àoaån àêìu cuãa dõch, khi chó coá möåt 175
söë ñt ngûúâi bõ öëm vò bïånh AIDS. Lêåp luêån naây cuäng coá cú súã vïì mùåt kinh tïë: noá seä buâ laåi sûå chïnh lïåch do khu vûåc tû nhên khöng thïí cung cêëp baão hiïím y tïë úã caác nûúác ngheâo. Tuy nhiïn, tùng trúå cêëp àöëi vúái chùm soác chûäa bïånh laâm tùng cêìu àöëi vúái möåt khaã nùng cung haån heåp. Kïët quaã laâ, caã giaá vaâ töíng chi tiïu àïìu gia tùng vúái möåt mûác lúán hún so vúái sûå gia tùng riïng cuãa trúå cêëp, hay so vúái sûå gia tùng nhu cêìu do dõch bïånh noái riïng mang laåi, hay thêåm chñ caã hai. Khi nhiïìu ngûúâi bõ öëm vò bïånh AIDS, aãnh hûúãng naây seä roä raâng hún khi chi tiïu cho chùm soác y tïë ngaây caâng tùng; khi dõch trúã nïn nghiïm troång, gaánh nùång àöëi vúái ngên saách cuãa chñnh phuã seä laâm cho chñnh phuã khöng thïí duy trò àûúåc. Àïí hiïíu àûúåc nhûäng thay àöíi vïì mûác àöå trúå cêëp cuãa chñnh phuã aãnh hûúãng àïën taác àöång cuãa dõch àöëi vúái khu vûåc y tïë nhû thïë naâo, chuáng töi trûúác hïët phaãi xem xeát mûác àöå chñnh phuã àaä trúå cêëp cho y tïë. Sau àoá, lêëy ÊËn Àöå laâm vñ duå, chuáng töi dûå baáo taác àöång cuãa möåt dõch àang lan röång túái mûác trúå cêëp cuãa chñnh phuã hiïån taåi vaâ mûác trúå cêëp gia tùng. Nhû chuáng ta seä thêëy, tùng töíng trúå cêëp cho y tïë seä laâm cho dõch aãnh hûúãng rêët nhanh àïën khu vûåc y tïë. Hêìu hïët caác chñnh phuã taâi trúå möåt phêìn lúán chi tiïu cho khu vûåc y tïë. Phêìn coân laåi bao göìm nhûäng khoaãn thanh toaán khaác cuãa caác nhaâ baão hiïím tû nhên vaâ têët caã caác khoaãn thanh toaán “tûâ tuái ngûúâi bïånh” (trûåc tiïëp - ND) taåi caác cú súã tû nhên vaâ caác cú súã àûúåc chñnh phuã trúå cêëp, duâ laâ truyïìn thöëng hay hiïån àaåi. Töíng trúå cêëp trung bònh khaác nhau rêët nhiïìu, nhûng thûúâng laâ tùng lïn theo GDP. Nhû coá thïí thêëy trong hònh 4.3, nhûäng nûúác ngheâo nhêët, vúái mûác thu nhêåp bònh quên àêìu ngûúâi khoaãng 600 àö la, thûúâng trúå cêëp khöng quaá möåt nûãa chi phñ cho y tïë, trong khi nhûäng nûúác coá thu nhêåp cao hún trúå cêëp khoaãng ba phêìn tû chi phñ naây. Nùm 1990 taåi ÊËn Àöå, chñnh phuã àaä trúå cêëp khoaãng 21% töíng chi tiïu cho y tïë, möåt tó Hònh 4.3: Tyã lïå Nhaâ nûúác trong chi tiïu cho y tïë úã möåt söë nûúác theo nhoám thu nhêåp, caác nùm khaác nhau, 1990-1997 Ghi chuá: Àûúâng giûäa trong möîi möåt ö chó phêìn trung võ àûúåc trúå cêëp, àónh vaâ àaáy cuãa ö laâ tyã lïå phêìn trùm thûá 75 vaâ 25, vaâ hai “chên” laâ tyã lïå trúå cêëp töëi thiïíu vaâ töëi àa. Nguöìn: Söë liïåu cuãa NHTG. 176
Hònh 4.4: Taác àöång mö phoãng cuãa möåt dõch AIDS nghiïm troång lïn chi tiïu y tïë, ÊËn Àöå, 1990-2000 Ghi chuá: Dûå baáo theo khung 4.3 giaã àõnh laâ àöå co giaän cêìu vïì chùm soác y tïë laâ 0,8 vaâ cung laâ 0,5. Nïëu àöå co giaän cêìu úã ÊËn Àöå nhoã hún vaâ àöå co giaän cung cao hún nhûäng giaã àõnh trïn, têët caã taác àöång lïn chi tiïu seä tûúng ûáng nhoã hún. Nguöìn: Ellis, Alm; vaâ Gupta 1997; tñnh toaán cuãa caác taác giaã. lïå thêëp so vúái caác nûúác coá thu nhêåp thêëp khaác. Àûúâng dûúái àaáy trong hònh 4.4 laâ àûúâng dûå baáo chi tiïu cho y tïë cuãa chñnh phuã nïëu ÊËn Àöå khöng coá dõch AIDS vaâ tiïëp tuåc daânh 6% cuãa GDP àang tùng öín àõnh cho y tïë, trong àoá chñnh phuã tiïëp tuåc taâi trúå 21%. Trong phûúng aán cú baãn naây, chi tiïu cuãa chñnh phuã ÊËn Àöå cho y tïë tùng tûâ 3,2 tó àö la nùm 1991 àïën 8 tó àö la nùm 2010. Àûúâng thûá hai tûâ dûúái lïn thïí hiïån sûå gia tùng chi tiïu cho y tïë cuãa chñnh phuã nïëu tyã lïå hiïån nhiïîm tiïëp tuåc tùng cho àïën nùm 2000, khi àoá mûác trúå cêëp tuåt xuöëng úã mûác öín àõnh laâ 5%. Àoá laâ sûå gia tùng tó lïå hiïån nhiïîm àaä àûúåc thêëy úã caác nûúác nhû Dam-bi-a vaâ Böët-xoa-na, nhûäng nûúác maâ caác biïån phaáp phoâng chöëng têåp trung chûa àûúåc thûåc hiïån ngay giai àoaån àêìu cuãa dõch. Kïët quaã úã ÊËn Àöå laâ sûå gia tùng chi tiïu cuãa chñnh phuã cho y tïë lïn khoaãng möåt phêìn ba vaâo nùm 2010, tûâ 8 tó lïn àïën 10,5 tó. Àiïìu gò seä xaãy ra nïëu ÊËn Àöå tûâ nùm 1990 àaä tùng trúå cêëp cho y tïë lïn àïën khoaãng 50%, mûác trúå cêëp àûúåc thêëy úã nhiïìu nûúác Myä Latinh? Hai àûúâng biïíu diïîn trïn cuâng trong hònh 4.4 thïí hiïån aãnh hûúãng cuãa mûác àöå trúå cêëp cao àöëi vúái chi tiïu. Ngay caã khi khöng coá dõch, chi tiïu tùng hún gêëp ba, àïën 11 tyã nùm 1991 laâ do tùng gêëp àöi phêìn trúå cêëp cuãa chñnh phuã cho phêìn chi tiïu hiïån taåi, kïët húåp vúái nhu cêìu àûúåc khuyïën khñch do trúå cêëp cao. Sûå gia tùng tyã lïå chi tiïu cho y tïë trong GDP seä laâm cho chi tiïu cho y tïë tùng lïn àïën 27 tó àö nùm 2010 (àûúâng thûá ba tûâ dûúái lïn). Bêy giúâ chuáng ta laåi giaã sûã naån dõch AIDS nghiïm troång àïën mûác àaåt 5% tó lïå hiïån nhiïîm öín àõnh HIV nùm 2000. Àûúâng thûá tû tûâ dûúái lïn trong hònh 4.4 cho chuáng ta thêëy: chi tiïu cho y tïë nùm 2010 seä tùng lïn àïën 39 tó àö. Do àoá, khöng chó taâi trúå tùng gêëp ba lêìn chi tiïu cho y tïë nhû chuáng ta coá thïí dûå àoaán àûúåc, maâ noá coân laâm cho ngên saách daânh cho AIDS dïî bõ bêët öín, thïm 12 tó àö (43% trong söë 27 tó) chûá khöng phaãi chó 2,5 tó àö (31% trong söë 8 tó) trong chi tiïu cho y tïë cuãa chñnh phuã. Nhûäng cún söëc do chi tiïu lúán vò dõch AIDS seä taåo ra sûác eáp àöëi vúái ngên saách y tïë, àùåc 177
biïåt úã nhûäng nûúác bùæt àêìu coá naån dõch úã thúâi àiïím coá mûác trúå cêëp cao. Vñ duå, tó lïå nhiïîm bïånh úã Mï-hi-cö dûå tñnh múái chó laâ 0,4% nùm 1994 vaâ nûúác naây múái chó trúå cêëp 49% chi phñ àiïìu trõ bïånh AIDS, so vúái 76% trúå cêëp cho àiïìu trõ caác bïånh khaác, AIDS àaä ngöën mêët 1,2% ngên saách cho y tïë. Ngûúåc laåi, Tan-da-ni-a àaä duy trò mûác trúå cêëp àiïìu trõ bïånh AIDS dûúái 28% àïí phuâ húåp vúái mûác maâ nhaâ nûúác trúå cêëp cho àiïìu trõ caác bïånh khaác. Kïët quaã laâ, mùåc duâ tó lïå hiïån nhiïîm múái chó coá 5%, cao hún Mï-hi-cö mûúâi lêìn, tó lïå chi tiïu cho AIDS trong söë töíng chi tiïu y tïë chó laâ 3,5%, nhiïìu hún Mï-hi-cö coá ba lêìn. Mùåc duâ thaão luêån vïì thiïët kïë hïå thöëng taâi chñnh y tïë vûúåt ra ngoaâi nöåi dung cuãa cuöën saách naây, bùçng chûáng cho thêëy rùçng nhûäng nûúác coá dõch úã giai àoaån sú khai hay giai àoaån têåp trung, nhû ÊËn Àöå, cêìn thêån troång cên nhùæc, khöng chó nhûäng hêåu quaã tûác thúâi vïì ngên saách khi coá thïm sûå cam kïët taâi trúå naâo cho viïåc chùm soác chûäa bïånh, maâ coân phaãi cên nhùæc sûå nhên röång nhûäng hêåu quaã naây seä xaãy ra nïëu naån dõch AIDS tiïëp tuåc lan traân. Àiïìu cêìn thêån troång laâ chó xem xeát tùng taâi trúå hay baão hiïím cuãa chñnh phuã cho chùm soác y tïë cuâng vúái nhûäng chûúng trònh phoâng chöëng tñch cûåc giuáp cho nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn bïånh coá thïí tûå baão vïå àûúåc mònh vaâ baão vïå nhûäng ngûúâi khaác. Tyã lïå trúå cêëp bònh àùèng duâ úã bêët kyâ tònh traång HIV naâo. Möåt phaãn ûáng thûúâng thêëy thûá hai trong khu vûåc y tïë àöëi vúái dõch HIV/AIDS laâ àûa ra möåt mûác trúå cêëp khaác phuå thuöåc vaâo viïåc ngûúâi àûúåc chùm soác coá bõ nhiïîm HIV hay khöng. Àùåc biïåt úã nhûäng nûúác àang coá dõch àang úã trong giai àoaån sú khai, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV àïìu coá nguy cú bõ phên biïåt àöëi xûã, do àoá haån chïë khaã nùng tiïëp cêån caác dõch vuå chùm soác y tïë hay phaãi traã giaá cao hún. Tuy nhiïn khi dõch bïånh tiïën triïín thïm, chñnh phuã phoâng bõ sûác eáp trúå cêëp àùåc biïåt cho àiïìu trõ HIV/AIDS. Phêìn naây chó ra vai troâ cuãa chñnh phuã trong viïåc haån chïë sûå phên biïåt àöëi xûã trong chùm soác y tïë àöëi vúái nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV vaâ sau àoá xem xeát hêåu quaã cuãa viïåc trúå cêëp ûu àaäi hún cho àiïìu trõ HIV. Trúå cêëp àiïìu trõ AIDS khaác nhau rêët nhiïìu giûäa nûúác naây vúái nûúác khaác. Hònh 4.5 Hònh 4.5: Tyã lïå phêìn trùm chi tiïu liïn quan túái AIDS vaâ töíng chi tiïu chûäa trõ taâi trúå búãi chñnh phuã quöëc gia, böën nûúác vaâ thaânh phöë Sao Paulo, Bra-xin 1994. Chñnh phuã thûúâng cung cêëp caác mûác àöå bao cêëp cho Y tïë khaác nhau tuây thuöåc vaâo liïåu bïånh nhên coá bõ nhiïîm HIV hay khöng. Nguöìn: Taâi liïåu tham khaão, Shepard vaâ nhûäng ngûúâi khaác, 1996 178
giúái thiïåu nhûäng söë liïåu vïì tyã lïå chi tiïu cho y tïë cuãa chñnh phuã cho AIDS so vúái töíng chi tiïu nùm 1994. Ba trong söë nùm nûúác naây, tó lïå trúå cêëp àiïìu trõ AIDS khaác nhau möåt caách àaáng kïí so vúái töíng chi tiïu cho y tïë. Vñ duå, mùåc duâ Mï-hi-cö taâi trúå möåt khoaãn haâo phoáng 49% töíng chi phñ àiïìu trõ AIDS, tó lïå naây vêîn ñt hún mûác 76% töíng chi tiïu cho y tïë. Bra- xin vaâ Thaái Lan trúå cêëp chùm soác bïånh AIDS úã mûác cao hún rêët nhiïìu so vúái caác bïånh khaác, trong khi àoá, Tan-da-ni-a vaâ Cöët-ài-voa taâi trúå àiïìu trõ AIDS vaâ cho töíng chi tiïu chùm soác y tïë vúái mûác nhû nhau. Thaânh kiïën chöëng laåi nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV/AIDS thïí hiïån dûúái nhiïìu hònh thûác, tûâ viïåc loaåi trûâ caác loaåi thuöëc àiïìu trõ AIDS khoãi danh saách àûúåc chñnh phuã taâi trúå àïën viïåc tûâ chöëi thùèng khöng cung cêëp caác dõch vuå y tïë. Coá rêët nhiïìu giai thoaåi vïì viïåc phên biïåt àöëi xûã nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV trong chùm soác y tïë. Trong möåt söë bïånh viïån, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV àûúåc àûa vaâo möåt khoa àùåc biïåt vaâ sau àoá bõ laãng traánh búãi nhûäng nhên viïn y tïë súå haäi. Trong möåt söë bïånh viïån khaác, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV àûúåc yïu cêìu phaãi traã thïm tiïìn mua gùng tay cao su hay thuï phoâng riïng. Àöëi vúái caác trûúâng húåp khaác, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV bõ tûâ chöëi àiïìu trõ caác bïånh thöng thûúâng khaác coá leä búãi vò caác baác sô vaâ y taá lêìm tûúãng rùçng khöng thïí laâm gò àûúåc àïí giuáp möåt ngûúâi nhiïîm HIV/ AIDS. Sûå àöëi xûã phên biïåt nhû vêåy laâ khöng cöng bùçng, khöng theo nguyïn tùæc cuãa nghïì y vaâ phi àaåo àûác. Hún nûäa, àöëi xûã phên biïåt chó ra sûå thiïëu kiïën thûác vïì nhiïìu caách khaác nhau nhû àaä noái úã trïn, àiïìu trõ khöng töën keám nhûäng triïåu chûáng vaâ nhûäng bïånh cú höåi coá khaã nùng keáo daâi vaâ nêng cao maång söëng cuãa nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV/AIDS. Chñnh phuã àoáng möåt vai troâ quan troång trong viïåc àaâo taåo nhên viïn ngaânh y nhùçm xoaá boã moåi sûå phên biïåt àöëi vúái caác bïånh nhên nhiïîm HIV. Song coá möåt àiïìu cuäng bêët cöng khöng keám vaâ cuäng khöng coá hiïåu quaã khi chñnh phuã trúå cêëp möåt phêìn lúán chi phñ chùm soác caác bïånh nhên HIV hún caác bïånh nhên khaác. Ngoaâi vêën àïì ngheâo àoái ra, vêën àïì seä àûúåc àïì cêåp àïën trong phêìn tiïëp theo cuãa chûúng naây, coá ba caách biïån minh viïåc chñnh phuã trúå cêëp chùm soác y tïë: (1) àoá laâ möåt biïån phaáp khuyïën khñch nhûäng ngûúâi nhiïîm bïånh tòm caách chûäa bïånh vaâ traánh truyïìn bïånh sang cho nhûäng ngûúâi khaác, (2) laâ hònh thûác baão hiïím y tïë cho toaân thïí dên cû, moåi ngûúâi tham gia bùæt buöåc thöng qua thuïë, (3) laâ sûå höî trúå cuãa chñnh phuã àöëi vúái möåt loaåi “haâng hoaá cöng ñch” hay “nhu cêìu cùn baãn”. Chûa coá sûå àiïìu trõ naâo cho thêëy coá thïí giaãm àûúåc tó lïå nhiïîm bïånh thöng qua quan hïå tònh duåc vúái ngûúâi nhiïîm HIV (xem khung 4.5). Àiïìu trõ AZT cho nhûäng phuå nûä coá thai nhiïîm HIV cho thêëy coá khaã nùng giaãm viïåc lêy bïånh khi sinh, nhûng vêîn quaá töën keám àïí coá thïí àûúåc coi laâ möåt phûúng phaáp phoâng ngûúâi lêy nhiïîm thûá phaát úã nhûäng nûúác ngheâo (xem khung 4.6). Trûâ trûúâng húåp bïånh viïm phöíi maâ, viïåc àiïìu trõ cêìn àûúåc trúå cêëp úã têët caã caác nûúác, hêìu hïët caác bïånh cú höåi úã nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV chó coá thïí truyïìn sang nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV khaác cuäng bõ öëm tûúng tûå. Do àoá, giaã thiïët àiïìu trõ nhûng bïånh naây trïn cú súã àoá laâ bïånh truyïìn nhiïîm khöng coá sûác thuyïët phuåc cao. Nïëu trúå cêëp cuãa chñnh phuã àûúåc coi laâ möåt hònh thûác thanh toaán baão hiïím, tiïu chñ hiïåu quaã yïu cêìu phaãi coá möåt tyã lïå àöìng baão hiïím cao hún (tûác laâ trúå cêëp ñt hún) trong bêët kyâ trûúâng húåp naâo bïånh nhên phaãn ûáng maånh vúái giaá caã11. Phêìn thûá nhêët cuãa chûúng naây cho thêëy rùçng thuöëc vaâ dõch vuå y tïë àiïìu trõ AIDS coá thïí töën möåt khoaãn tiïìn rêët lúán, mùåc duâ chó coá möåt söë loaåi hònh àiïìu trõ rêët töën keám coá taác duång keáo daâi möåt chuát cuöåc söëng cuãa bïånh nhên vaâ bïånh têåt, chûá khöng caãi thiïån chêët lûúång cuöåc söëng cuãa hoå. Do àoá, xeát vïì tñnh hiïåu quaã, khi muåc tiïu laâ haån chïë sûå gia tùng chi tiïu khi coá baão hiïím, bïånh nhên AIDS chó àûúåc trúå cêëp phêìn naâo ñt hún chûá khöng phaãi cao hún. Khaã nùng cuöëi cuâng coi àiïìu trõ AIDS laâ möåt nhu cêìu cùn baãn, khoá coá thïí giaãi thñch úã nhûäng nûúác ngheâo, núi chi phñ cú höåi cuãa viïåc àiïìu trõ möåt ngûúâi lúán mùæc bïånh AIDS laâ phaãi boã chi tiïu tiïm 179
Khung 4.5. Liïåu phaáp chöëng retroviruát coá phaãi laâ biïån phaáp phoâng lêy nhiïîm qua àûúâng tònh duåc hiïåu quaã hay khöng? Cho maäi àïën gêìn àêy, liïåu phaáp chöëng retroviruát (ARV) múái àûúåc coi laâ möåt caách phoâng lêy nhiïîm qua àûúâng tònh duåc búãi vò nhûäng loaåi thuöëc hiïån coá àïí àiïìu trõ HIV/AIDS khöng coá taác duång nhiïìu trong viïåc phoâng chöëng lêy nhiïîm. Phaát hiïån nùm 1997 rùçng chêët ûác chïë enzim vaâ liïåu phaáp sûã duång ba loaåi thuöëc (triple drug) coá thïí kòm chïë HIV dûúái mûác thûã maáu nhaåy nhêët coá thïí phaát hiïån ra HIV, cho ngûúâi ta möåt hy voång rùçng nhûäng thuöëc naây coá thïí chùån sûå lan truyïìn cuãa HIV vaâ ngoaâi ra coân coá thïí keáo daâi möåt caách àaáng kïí cuöåc söëng cuãa bïånh nhên. Tuy nhiïn, ngay caã khi àiïìu naây trúã thaânh sûå thûåc, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách khi quyïët àõnh trúå cêëp cöng cöång cêìn phaãi cên nhùæc rùçng 10.000 hay 20.000 àö la chi phñ àïí àiïìu trõ cho möåt bïånh nhên coá thïí phoâng àûúåc nhiïìu trûúâng húåp khaác nïëu chi tiïu têåp trung phoâng chöëng trong nhûäng nhoám ngûúâi coá nguy cú cao. Hún nûäa, chuáng ta àaä thêëy trong Chûúng 1 rùçng ngay caã khi chuáng ta khöng chi cho liïåu phaáp chöëng retroviruát, chi tiïu hiïån nay àïí àiïìu trõ möåt bïånh nhên AIDS àaä coá thïí trang traãi chi tiïu möåt nùm hoåc tiïíu hoåc cho mûúâi hoåc sinh úã nhûäng nûúác àang phaát triïín. Àöëi vúái nhûäng nûúác rêët ngheâo, chi phñ cao hún àïí àiïìu trõ chöëng retroviruát coá thïí trang traãi chi tiïu àûúåc möåt nùm hoåc cho 400 hoåc sinh. Vò lyá do naây, ngay caã khi chi phñ àiïìu trõ chöëng retroviruát àûúåc chûáng minh coá taác duång giaãm tyã lïå nhiïîm bïånh qua àûúâng tònh duåc vaâ ngay caã khi giaá caã giaãm xuöëng rêët nhiïìu, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vêîn phaãi cên nhùæc rêët thêån troång trûúác khi tiïën haânh trúå cêëp. vacxin cho tûâ 100 àïën 200 treã em, hoùåc theo nhû hònh 1.8, tûúng àûúng vúái 10 treã em ài hoåc úã trûúâng tiïíu hoåc. Do àoá, khöng coá luêån cûá kinh tïë naâo coá thïí giaãi thñch cho tyã lïå trúå cêëp cao hún cho AIDS. Khuyïën nghõ chñnh saách naâo coá thïí àûúåc ruát ra tûâ hai quan saát naây? Möåt haânh àöång thêån troång, hiïåu quaã vaâ cöng bùçng laâ àùåt taâi trúå chùm soác sûác khoeã cho HIV/AIDS ngang bùçng vúái caác bïånh khaác. Viïåc àiïìu trõ caác bïånh coá khaã nùng lêy nhiïîm àùåc biïåt cho nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV, nhû bïånh viïm phöíi hay caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc cuäng cêìn àûúåc taâi trúå tûúng àöëi cao nhùçm haån chïë khaã nùng lêy nhiïîm sang nhûäng ngûúâi khaác. Nhûäng vêën àïì sûác khoeã cuãa bïånh nhên nhiïîm HIV cuäng nïn àûúåc taâi trúå úã mûác àöå tûúng tûå nhû mûác àöå àûúåc aáp duång giaãi quyïët caác bïånh lêy nhiïîm khaác. Giaã sûã Bra-xin taâi trúå möåt phêìn ba chi phñ y tïë (theo hònh 4.5, chó thêëy viïåc naây àang laâm úã Sao Paulo) vaâ tyã lïå nhiïîm bïånh trong söë nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV vaâ nhûäng ngûúâi chûa nhiïîm laâ tûúng àûúng, chñnh saách naây seä khiïën cho Bra-xin phaãi giaãm trúå cêëp àiïìu trõ chöëng retroviruát tûâ 100% xuöëng coân möåt phêìn ba. Tûúng tûå, Thaái Lan seä phaãi giaãm trúå cêëp àiïìu trõ chöëng retroviruát tûâ 100% xuöëng coân 20%. Mï-hi-cö mùåt khaác seä nêng taâi trúå cho caác bïånh nhên AIDS lïn mûác tûúng àûúng vúái caác bïånh nhên khaác. Vaâo giûäa nùm 1997, dûúâng nhû khöng möåt nûúác naâo trong söë nhûäng nûúác trïn tuên thuã àuáng theo khuyïën nghõ naây. Bra-xin vaâ Mï-hi-cö vêîn ài theo chñnh saách trûúác àêy vúái phêìn trúå cêëp nhiïìu hún daânh cho àiïìu trõ AIDS úã Bra-xin vaâ ñt hún úã Mï-hi-cö. Chi 108 triïåu àö la cho àiïìu trõ chöëng retroviruát nùm 1996, Bra-xin dûå àoaán chi tiïu nhiïìu hún gêëp böën lêìn nhû vêåy cho nùm 1997 (Chequar 1997). Thaái Lan gêìn àêy àaä bùæt àêìu thûã nghiïåm khaã nùng taâi trúå bònh àùèng cho viïåc àiïìu trõ bïånh AIDS cuäng nhû caác bïånh khaác, nïëu khöng phaãi laâ bònh àùèng àöëi vúái tûâng bïånh nhên. Nùm 1996, Böå Y tïë cuãa Thaái Lan àaä nhêån thêëy rùçng, khi söë lûúång bïånh nhên gia tùng, chñnh saách taâi trúå 100% àiïìu trõ chöëng retroviruát vaâ thuöëc cho caác bïånh cú höåi khaác chùèng bao lêu seä tiïu töën toaân böå ngên saách cêëp cho Chûúng trònh Phoâng chöëng AIDS Quöëc gia (Prescott vaâ caác taác giaã khaác 1996). Kïët quaã laâ chñnh phuã sûãa laåi chñnh saách àiïìu trõ chöëng retroviruát miïîn phñ chó aáp duång vúái phuå nûä coá thai mang HIV dûúng tñnh, àïí coá thïí baão vïå chöëng laåi sûå lêy bïånh tûâ meå 180