Những vấn đề của Văn học đại chúng: So sánh tiểu thuyết Feuilleton ở Nam Bộ trước 1945 và tiểu thuyết chương hồi

NHỮNG VẤN ĐỀ CỦA VĂN HỌC ĐẠI CHÚNG:<br /> SO SÁNH TIỂU THUYẾT FEUILLETON Ở NAM BỘ TRƯỚC 1945<br /> VÀ TIỂU THUYẾT CHƯƠNG HỒI<br /> PHAN MẠNH HÙNG*<br /> TÓM TẮT<br /> Tiểu thuyết Nam Bộ ra đời gắn với sự phát triển của báo chí. Do vậy phần lớn các tác<br /> phẩm xuất hiện dưới dạng feuilleton. Tiểu thuyết feuilleton mang những đặc tính xã hội giống<br /> tiểu thuyết chương hồi: bình dân, đại chúng. Về phương diện nghệ thuật, chúng có sự gặp gỡ ở<br /> việc chú trọng xây dựng cốt truyện tự sự, các thủ pháp mô tả nhân vật… Đặc biệt trong tiểu<br /> thuyết Nam Bộ đầu thế kỷ XX có sự thẩm thấu của dạng thức feuilleton và chương hồi và rất hấp<br /> dẫn đại chúng. Từ những vấn đề đã đặt ra, chúng tôi cho rằng văn học đại chúng phải trở thành<br /> đối tượng quan trọng của các nhà nghiên cứu.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> The issues of mass literature: a comparative study of pre-1945 novel – feuilleton<br /> and the novel of chinese classical style (zhanghui xiaoshuo) in southern vietnam<br /> <br /> The formation of southern Vietnam novel was closely connected with the development of<br /> press and newspaper, for this reason, most of novels was feuilletonistic. Novel-feuilleton was<br /> closed to traditional novel of Chinese style (zhanghui xiaoshuo), because both tended to<br /> describing social side of common people. In poetic regard, both feuilleton and zhanghui<br /> xiaoshuo paid attention to plot and and character description. There were mixed forms of novelfeuilleton and zhanghui xiaoshuo, which very much attracted common readers in literature of<br /> Southern Vietnam in the early 20th century. Therefore, we assume that the mass literature should<br /> be an important subject for studies.<br /> <br /> *<br /> *<br /> <br /> *<br /> <br /> Văn học đại chúng (Mass literature) ngày càng đóng một vai trò quan trọng trong xã<br /> hội hiện đại. Văn học đại chúng có mục đích giải trí, phục vụ một lớp người bình dân,<br /> chiếm đa số trong xã hội. Văn học đại chúng, theo nghĩa rộng bao gồm nhiều thể loại:<br /> tiểu thuyết, truyện tranh, thi ca bình dân, kịch bản phim truyền hình,… gắn liền với sự<br /> phát triển của các phương tiện truyền thông như báo chí, phim ảnh. Trong đó tiểu thuyết<br /> là thể loại chủ lực của văn học đại chúng.<br /> *<br /> <br /> 1<br /> <br /> Theo Từ điển thuật ngữ văn học, văn học đại chúng: “Còn gọi là văn học thông tục.<br /> Bộ phận văn học giải trí và giáo huấn được in với số lượng lớn, phổ biến từ cuối thế kỷ<br /> XIX và nhất là thế kỷ XX... Cơ sở tư tưởng của văn học đại chúng là chủ nghĩa thực<br /> dụng. Cơ sở xã hội của văn học đại chúng là chính sách nhượng bộ đối với lớp thị dân<br /> tầm thường: dùng phương tiện sản xuất hàng loạt để nuôi dưỡng tâm lý tiêu dùng, làm<br /> nguội lạnh tính công dân tích cực của quần chúng. Văn học đại chúng không có quan hệ<br /> trực tiếp với lịch sử văn học như là nghệ thuật ngôn từ, nhưng nó là một thành tố của quá<br /> trình văn học thế kỷ XIX – XX... Điểm mấu chốt của văn học đại chúng là làm cho người<br /> ta được can dự vào văn hóa hiện đại dưới dạng lược gọn, nó đưa ra một thế phẩm cho sự<br /> thỏa thuận thẩm mĩ. Thi pháp của nó là rập khuôn nhất là cách tả chân dung và tâm lý<br /> nhân vật, ở vần thơ và cốt truyện...” (1).<br /> Bàn về Tiểu thuyết đại chúng và đại chúng văn học, nhà phê bình Kiều Thanh Quế<br /> (1914-1947) cho rằng: “Đại chúng là bao gồm tất cả hạng dân tầm thường trong một<br /> nước… Tiểu thuyết ngày nay cũng nằm trong văn học đại chúng. Tiểu thuyết của đại<br /> chúng không thiên trọng về lối phô diễn cầu kỳ. Tánh chất, giá trị của nó là giản dị, đẹp<br /> và thật: dùng rất ít lời văn mà tả nên bức tranh linh hoạt đầy thi vị. Đó là yếu tố của đại<br /> chúng văn học… Tiểu thuyết đại chúng không vị nghệ thuật mà vị nhân sinh. Vị nghệ<br /> thuật là chú trọng ở lời văn. Vị nhân sinh là chú trọng ở hứng thú. Đại chúng là hạng<br /> người lao khổ, cả ngày vất vả với sống còn. Một khi được thảnh thơi mó đến quyển tiểu<br /> thuyết họ không cần gì hơn được tìm trong ấy một vài hứng thú, để qua những giờ nhàn<br /> rỗi vô vị. Tiểu thuyết đại chúng hiện có mấy loại: 1. Trinh thám tiểu thuyết, 2. Lịch sử<br /> tiểu thuyết, 3. Võ hiệp tiểu thuyết, 4. Diễm tình tiểu thuyết, 5. Phiêu lưu tiểu thuyết, 6.<br /> Giáo dục tiểu thuyết, 7. Xã hội tiểu thuyết” (2). Nhà phê bình cũng cho biết thêm những<br /> loại tiểu thuyết vừa kể trên ở Âu Mỹ đều có đủ, đặc biệt là ở nước Anh. Đồng thời Kiều<br /> Thanh Quế xếp các tiểu thuyết của Thế Lữ, Phạm Cao Củng vào loại trinh thám; tiểu<br /> thuyết Phú Đức vào loại võ hiệp; tiểu thuyết của Nguyễn Triệu Luật, Phan Trần Chúc,<br /> Lan Khai vào loại lịch sử; tiểu thuyết của Song An, Khái Hưng, Nhất Linh vào loại diễm<br /> tình; tiểu thuyết của Vũ Trọng Phụng, Lê Văn Trương vào loại xã hội. Những ý kiến của<br /> Kiều Thanh Quế cho thấy sự ảnh hưởng của tiểu thuyết đại chúng phương Tây đến nền<br /> tiểu thuyết Việt Nam. Và có lẽ Kiều Thanh Quế đã tiếp nhận được các đánh giá phẩm<br /> bình của các nhà nghiên cứu phê bình phương Tây để vận dụng vào trường hợp Việt<br /> Nam. Tiếc rằng, trong đánh giá xếp loại, nhà nghiên cứu chỉ thiên về các tác giả đất Bắc.<br /> Nguyễn Nam Trân trong Tổng quan lịch sử văn học Nhật Bản, chương Văn học đại<br /> chúng Nhật Bản hiện đại cho biết: “Từ điển Kôjien của Nhật định nghĩa văn học đại<br /> chúng như một hình thức đối lập với văn học thuần túy và nhắm quần chúng độc giả bình<br /> dân. Trong loại này có thể kể đến các loại tiểu thuyết lịch sử, tiểu thuyết trinh thám<br /> (người Nhật gọi là tantei tức “thám trinh”, suiri hay suy lý, deduction), tiểu thuyết kiếm<br /> hiệp, tiểu thuyết tình cảm có tính chất gia đình hay yếu tố khôi hài” (3). Nguyễn Nam Trân<br /> đã khảo sát văn học đại chúng Nhật Bản ở các thể loại: tiểu thuyết lịch sử, tiểu thuyết tân<br /> thời, tiểu thuyết trinh thám và suy luận, tiểu thuyết khoa học giả tưởng. Trong quan niệm<br /> của ông, văn học đại chúng có nghĩa định lượng hơn định tính, nhằm chỉ một lớp người<br /> khá thuần nhất về mặt văn hóa, không có đặc tính gai cấp và hầu như cấu thành bởi lớp<br /> người trung lưu, chiếm đa số trong xã hội Nhật giai đoạn kỹ nghệ hóa.<br /> 2<br /> <br /> Các nhà nghiên cứu Trung Quốc đã dùng khái niệm “văn học thông tục” hay “tục<br /> văn học” để chỉ bộ phận văn học có tính bình dân, đại chúng, đối lập với bộ phận văn học<br /> chính thống bác học. Về thể loại, văn học thông tục Trung Quốc bao gồm: dân ca, ca dao,<br /> truyền thuyết, truyện cười, câu đố, khúc, các loại tiểu thuyết thông tục, giảng sử, thoại<br /> bản, v.v…<br /> Như vậy, văn học đại chúng có những vấn đề lý luận và thực tiễn đáng chú ý sau:<br /> Thứ nhất, văn học đại chúng ra đời và phát triển gắn liền với các loại phương tiện<br /> truyền thông đại chúng, phục vụ những cá nhân ở đô thị. Ở phương Đông, văn học đại<br /> chúng phát triển từ cội nguồn văn học dân gian, cùng với sự lớn mạnh của các đô thị và<br /> thể loại quan trọng là tiểu thuyết thông tục, trong đó tiểu thuyết chương hồi có một vị trí<br /> hết sức quan trọng.<br /> Thứ hai, văn học đại chúng có các đặc điểm đáng chú ý là viết về cuộc sống đời<br /> thường, trình bày đơn giản, hướng đến người đọc rộng lớn và có tính chất giải trí.<br /> Thứ ba, văn học đại chúng là một thành tố của quá trình văn học và khó có thể phân<br /> định rạch ròi ranh giới giữa văn học thuần túy và văn học đại chúng. Vấn đề xác định<br /> những tác phẩm nào thuộc về văn học đại chúng, loại nào thuộc văn học thuần túy và loại<br /> nào có tính chất trung gian là cần thiết trong nghiên cứu đánh giá nhưng không mấy dễ<br /> dàng. Môi trường văn học đại chúng có ưu thế lan tỏa, dễ tạo nên sự nổi tiếng đã khuyến<br /> khích nhiều tác giả thuộc dòng văn chương thuần túy ghé qua. Cũng có tác giả viết văn<br /> chương đại chúng nhưng nhờ tài năng nghệ sĩ, tác phẩm lại trở thành văn chương thuần<br /> túy và theo thời gian trở thành cổ điển. Do vậy, công việc viết văn học sử không chỉ đề<br /> cập đến những tác phẩm thuộc dòng văn chương thuần túy mà cần chú ý đền dòng văn<br /> chương đại chúng.<br /> *<br /> Văn học Nam Bộ cuối thế kỷ XIX – 1945 xuất hiện dòng văn chương đại chúng bên<br /> cạnh văn chương thuần túy. Văn chương Nam Bộ buổi đầu gắn với sự ra đời của báo chí.<br /> Báo chí buổi đầu đã cho thấy khả năng phổ biến thông tin và giải trí vô cùng to lớn trong<br /> xã hội hiện đại. Nhiều tờ báo ở Nam Bộ đã chọn lớp người chiếm số đông trong xã hội là<br /> người lao động bình dân để phục vụ. Giá bán của một tờ báo thường lấy giá của một li cà<br /> phê sáng của một người lao động bình thường trong xã hội làm chuẩn. Nhà văn Sơn Nam<br /> cho rằng, làm báo thời kì đầu là nghệ thuật quản lí, vì toà soạn giống như một xí nghiệp,<br /> nuôi sống công nhân, người làm báo, ngoài số kí giả, nhà văn. Các báo muốn tồn tại được<br /> cần hướng đến lớp độc giả đông đảo là những người lao động bình dân ngoại trừ các tờ<br /> báo được sự bảo hộ của nhà cầm quyền phục vụ cho mục đích chính trị. Mỗi tờ báo muốn<br /> thu hút người đọc cần phải đề cập đến nhiều vấn đề thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, ưu<br /> tiên tính chất thông tin và khoa học, cách trình bày đơn giản và dễ hiểu. Lần mở lại các tờ<br /> báo thời kì đầu chúng ta không khỏi ngạc nhiên. Bên cạnh các bài biên khảo, tin tức thời<br /> sự, chiến sự, tiểu thuyết đăng nhiều kì (cả loại sáng tác và dịch), để lộn xộn bên những<br /> bài quảng cáo, rao vặt, hiếu hỉ. Dần dà, các mục tiểu thuyết (dạng feuilleton) trên báo<br /> ngày càng được chú ý trau chuốt, chăm sóc, vì đây là điểm nhấn quan trọng thu hút độc<br /> giả. Một số tờ báo về sau đã phát huy tốt điều này khi dành cho tiểu thuyết một vị trí<br /> quan trọng trên tờ báo, chẳng hạn như các tờ Phụ nữ tân văn, Lục tỉnh tân văn, Trung lập,<br /> Công luận, Bình dân, Đuốc nhà Nam. Theo Nguyễn Thị Thanh Xuân “Chúng ta đã biết,<br /> 3<br /> <br /> báo chí làm nên phê bình văn học, nhưng ở Nam Bộ đầu thế kỷ, báo chí cũng làm nên<br /> tiểu thuyết. Và như vậy, vượt ra khỏi tính chất là một phương tiện thông tin, báo chí Việt<br /> Nam lúc bấy giờ đã là một sân chơi văn học dành cho đại chúng” (4). Có điều lạ, các tiểu<br /> thuyết sau khi đã đăng báo được in lại thành sách vẫn còn thu hút độc giả.<br /> Có sự tương đồng trong quá trình hiện đại hóa văn học giữa Việt Nam và Nhật Bản<br /> khi nền văn học mới bắt đầu gắn với báo chí và thể loại chủ lực là tiểu thuyết. Tiểu thuyết<br /> feuilleton ở Nhật xuất hiện khá sớm vào những năm đầu thời Minh Trị (Meiji). Báo chí<br /> Nhật thời này được chia làm ba loại: loại đại tân văn (báo lớn) nhắm đến độc giả trí thức,<br /> nặng về chữ Hán, nội dung bình luận về chính trị, thời cuộc; loại trung tân văn (báo vừa)<br /> nhắm đến số lượng lớn độc giả trong xã hội; loại tiểu tân văn (báo nhỏ) dành cho người<br /> đọc ít học, viết bằng chữ quốc ngữ hiragana. Theo Nguyễn Nam Trân “những tiểu thuyết<br /> đăng nhiều kỳ (romans-feuilletons) trước tiên đăng trên các loại báo nhỏ nhưng sau đó đã<br /> ăn lan sang các loại báo khác khi kiểu thương mãi này chứng tỏ được độc giả ưa chuộng”<br /> (5)<br /> .<br /> Tiểu thuyết feuilleton mang những đặc tính xã hội giống tiểu thuyết chương hồi:<br /> bình dân, đại chúng. Chúng tôi coi tính chất bình dân, hướng về đại chúng của văn học là<br /> một biểu hiện của cận đại hóa. Khi văn học từ hệ hình chú trọng chủ yếu chức năng thù<br /> tạc, quà tặng chuyển sang hệ hình mới mang chức năng giải trí thuần túy hướng tới số<br /> đông. Với văn học Nam Bộ, nói riêng bộ phận tiểu thuyết, đặc tính này cho thấy tính chất<br /> hiện đại sớm.<br /> Tiến hành những so sánh giữa tiểu thuyết feuilleton ở Nam Bộ trước 1945 (6) và tiểu<br /> thuyết chương hồi (ở đây xin hiểu là những tiểu thuyết chương hồi cổ điển Trung Quốc)<br /> chúng tôi hướng đến lý giải những tương đồng và khác biệt ở góc độ loại hình: một loại<br /> là sản phẩm điển hình của văn học có tính chất thông tục của phương Đông và một loại<br /> tiêu biểu cho tính chất đại chúng trong văn học của phương Tây. Riêng ở Nam Bộ, cần<br /> tính đến một thực tế là trước khi tiếp xúc và vận dụng kỹ thuật của phương Tây thì tiểu<br /> thuyết chương hồi Trung Quốc đã trở thành hình mẫu.<br /> Dưới đây là những phác thảo sơ bộ của chúng tôi.<br /> 1. Môi trường tồn tại của tiểu thuyết và vấn đề độc giả<br /> Môi trường tồn tại của tiểu thuyết chương hồi vốn ở không gian mở như: góc chợ,<br /> bến đò. Không gian tồn tại đó tiêu biểu cho một kiểu sinh hoạt văn học cũ: kể - nghe và<br /> xem. Ở đây nảy sinh một vấn đề liên quan đến văn hóa tiền văn bản là việc mỗi lần nghệ<br /> nhân kể chuyện cũng là lúc anh ta đã tháo dỡ cấu trúc và tái cấu trúc truyện kể. Kể cả khi<br /> các thoại bản được các trí thức “điển nhã hóa” thì hình thức sinh hoạt văn chương này<br /> vẫn còn tiếp diễn. Kiểu sinh hoạt thời tiền văn bản vẫn được ưa thích có lẽ phần lớn độc<br /> giả không thể đọc sách (việc học chữ là một khó khăn, số lượng ấn bản tác phẩm chắc<br /> chắn còn hạn chế). Cũng không loại trừ một khả năng nằm trong bản chất của tự sự<br /> chương hồi vốn hấp dẫn bằng “lối kể”, và được đồng tạo tác bằng “kiểu kể”. Ở Nam Bộ,<br /> Truyện Lục Vân Tiên cuối thế kỷ XIX – đầu XX có thể là đã tồn tại theo kiểu sinh hoạt<br /> văn chương chương hồi. Tựa trên một cơ sở xã hội khác với môi trường tiểu thuyết<br /> chương hồi. Môi trường tồn tại của tiểu thuyết Feuilleton ở Nam Bộ là báo chí. Hình thức<br /> này đã dẫn đến kiểu sinh hoạt văn học mới có tích chất cá nhân: văn học gắn với hoạt<br /> 4<br /> <br /> động viết – đọc. Văn chương chịu sự chi phối rõ rệt của khuôn khổ tờ báo và hoạt động<br /> xuất bản. Nói cách khác, môi trường tồn tại của tiểu thuyết feuilleton là báo chí, gắn với<br /> một kiểu văn hóa mới: văn hóa đọc.<br /> Vấn đề người tiếp nhận của tiểu thuyết chương hồi và feuilleton cũng có nhiều điểm<br /> khá thú vị: cả hai đều hướng đến độc giả đại chúng, bình dân. Con đường phát triển của<br /> tiểu thuyết chương hồi Trung Quốc gắn liền với nhu cầu thưởng thức của công chúng<br /> bình dân, đặc biệt là tầng lớp thị dân thời Minh – Thanh. Độc giả của tiểu thuyết<br /> feuilleton ở Nam Bộ trước 1945 là đại chúng, bình dân ở đô thị có tính chất thuộc địa<br /> phương Tây. Cũng cần nhắc ở đây một vấn đề, có thể coi như đặc thù của Nam Bộ, đó là<br /> bên cạnh việc phát triển mạnh của tiểu thuyết feuilleton là trào lưu dịch thuật các bộ tiểu<br /> thuyết chương hồi Trung Quốc sang Việt ngữ. Thậm chí, bộ tiểu thuyết chương hồi nổi<br /> tiếng Tam quốc diễn nghĩa đã được dịch và công bố dưới hình thức feuilleton trên Nông<br /> cổ mín đàm ngay từ số thứ nhất, ra ngày 1/8/1901. Từ thực tế đó chúng ta có thể đặt vấn<br /> đề sự ảnh hưởng qua lại giữa tiểu thuyết chương hồi và tiểu thuyết feuilleton ở Nam Bộ<br /> và không loại trừ khả năng các nhà văn ở ta sử dụng tốt kĩ thuật felleton vì đã quen với kĩ<br /> thuật chương hồi.<br /> 2. Phương diện thể tài<br /> Thể tài của tiểu thuyết chương hồi được các nhà nghiên cứu thừa nhận có các<br /> phương diện: “giảng sử” tiêu biểu cho loại này có Tam quốc diễn nghĩa; “yên phấn” tiêu<br /> biểu cho loại này có Hồng Lâu Mộng; “linh quái” tiêu biểu cho loại này có Tây du ký;<br /> “anh hùng thảo dã” tiêu biểu cho loại này có Thủy hử truyện; “phúng dụ” tiêu biểu cho<br /> loại này có Nho lâm ngoại sử, v.v... Trong các bộ phận trên thì thể tài giảng sử chiếm một<br /> số lượng lớn các tác phẩm chương hồi. Đề tài “yên phấn”, “phúng dụ” xuất hiện muộn<br /> hơn gắn liền với sự lớn mạnh của tầng lớp thị dân Trung Hoa. Riêng với Hồng lâu mộng,<br /> tiểu thuyết này đã báo hiệu một nhu cầu thị hiếu thẩm mĩ mới của công chúng: chuyển từ<br /> văn hóa nghe sang văn hóa đọc.<br /> Thể tài của tiểu thuyết feuilleton Nam Bộ trước 1945 khá đa dạng nhưng tiêu biểu<br /> có: Tiểu thuyết trinh thám, tiểu thuyết võ hiệp, tiểu thuyết lịch sử, tiểu thuyết xã hội.<br /> Tiểu thuyết trinh thám feuilleton ở Nam Bộ trước 1945 có các nhà văn như Biến<br /> Ngũ Nhy (1886 - 1963) với các bộ Mật thám truyện, Kim thời dị sử (Ba Lâu ròng nghề<br /> đạo tặc, Chủ nợ bất nhơn), Phú Đức (1901 – 1970) với các bộ Châu về hiệp phố, Lửa<br /> Lòng, Non tình biển bạc, Tình trường huyết lệ…, Phi Long (? - ?) với bộ Thùng thơ bí<br /> mật. Nam Đình Nguyễn Thế Phương (1906 – 1978) lại chuyên viết tiểu thuyết về vụ án<br /> với các bộ Túy hoa đình, Vô oan trái, Chén thuốc độc... Nhà văn Nguyễn Thế Phương<br /> đồng thời cũng là phóng viên pháp luật. Trong những nhà văn viết trinh thám feuilleton<br /> thì Phú Đức là nhà văn tiêu biểu nhất: số lượng tác phẩm lớn, bán chạy và sự nổi tiếng.<br /> “Chúng ta chưa có điều kiện để trả lời câu hỏi: ai là người đầu tiên đăng tiểu thuyết<br /> feuilleton trên báo Việt Nam, nhưng chúng ta có thể khẳng định, Phú Đức là một trong<br /> những người thành công nhất với tiểu thuyết feuilleton. Vậy nếu không có báo chí, chưa<br /> hẳn đã có một Phú Đức. Và ngược lại Phú Đức cũng làm sôi động báo chí một thời” (7).<br /> Phú Đức khiến người ta nghĩ đến kiểu nhà văn chuyên nghiệp của phương Tây.<br /> <br /> 5<br /> <br />