Nông Nghiệp - Khí Tượng Nông Nghiệp phần 7

Chia sẻ: Qwdqwgferhrt Verbnrtjheth | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:23

Thêm vào BST

Báo xấu

71
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Với sự phát triển của các siêu máy tính, các mô hình toán học của khí quyển ngày càng đạt đến độ tinh xảo cao. Không chỉ có độ phân giải không gian và thời gian được nâng cao mà nhiều thành phần trong hệ thống khí hậu dần dần cũng được tích hợp vào mô hình: khí quyển, đại dương, sinh quyển và các tác động của con người.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nông Nghiệp - Khí Tượng Nông Nghiệp phần 7

2.4. Ð m không khí Ð m tương ñ i mi n B c bi n ñ ng khá nhi u tuỳ thu c vào t ng mùa và m i ñ a phương. B c B , th i kỳ khô hanh nh t t p trung vào các tháng XI, XII,. tr s ñ m trung bình th i gian này kho ng 80%. Th i kỳ m ư t nh t là các tháng II, III, ñ m tương ñ i ñ t t i 90%. Các tháng mùa nóng ñ m không khí trung bình bi n ñ ng xung quanh 85%. ven bi n mi n Trung, di n bi n c a ñ m khá ñ c s c do nh hư ng c a gió fohn khô nóng và mùa mưa, mùa ñông là mùa m, tr s ñ m trung bình kho ng 90%. Mùa h ñ m xu ng r t th p, ñ c bi t, tháng VI, VII ñ m không khí trung bình kho ng 75%, c c ti u trong nh ng ngày gió Lào có th ch ñ t 30%. T tháng IX tr ñi ñ m không khí l i b t ñ u tăng lên. Các t nh phía Nam, s phân hóa 2 mùa khô và m th hi n rõ r t, Nam B , Tây Nguyên hàng năm có kho ng 5 tháng ñ m trung bình dư i 80%, ñó là các tháng mùa khô t tháng XII ñ n tháng IV. Ð i l p v i mùa khô, mùa mưa 5-6 tháng ñ m vư t quá 85% kéo dài t tháng V ñ n tháng XI. Th i kỳ khô nh t vào tháng III có ñ m t 72-75%. Th i kỳ m nh t vào tháng IX (Nam B ) và tháng VII (Tây Nguyên) ñ m lên t i 86-88% (b ng 8.14). B ng 8.14. Ð m không khí tương ñ i trung bình m t s nơi (%) Ð a ñi m I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Cao B ng 79 79 80 80 79 82 84 86 83 81 81 80 L ng Sơn 78 81 84 83 81 82 84 85 84 80 78 78 Móng Cái 79 83 87 87 85 86 86 86 82 78 76 76 Hà Giang 85 84 83 82 81 84 85 86 84 83 84 85 T Nguyên 80 82 85 86 82 83 83 86 83 81 79 78 Vi t Trì 84 85 86 86 82 82 81 85 84 82 81 81 Hà N i 83 85 87 87 84 83 84 86 85 82 81 81 Ði n Biên 83 80 78 80 81 85 86 87 86 85 84 84 Sơn La 79 76 73 75 78 84 85 87 85 83 81 80 Hoà Bình 84 85 85 84 82 83 84 86 86 82 84 83 Thanh Hoá 86 88 90 88 84 82 81 85 86 84 83 83 Vinh 89 91 91 88 82 76 74 80 87 86 89 89 Ð ng H i 88 89 90 87 80 73 71 75 84 86 87 86 Hu 88 89 86 82 77 89 73 74 82 86 88 88 Kon Tum 71 68 67 73 80 85 86 87 87 82 77 74 BM Thu t 78 74 71 73 81 85 87 87 88 87 85 82 TP. HC M 72 70 70 72 79 82 83 83 85 84 80 77 Ðà L t 80 77 77 82 87 88 89 89 88 87 85 83 Ngu n: Chương trình 42A, Vi n Khí tư ng - Thu văn, Hà N i 1989. 2.5. Các hi n tư ng th i ti t a) Dông mi n B c, s ngày dông dao ñ ng t 70-100 ngày/năm, vùng nhi u dông nh t là vùng Tiên Yên - Móng Cái (100-110 ngày/năm), các tháng nhi u dông t tháng VII- VIII có t i 25 ngày/tháng. Vùng ít dông nh t là Qu ng Bình, hàng năm ch dư i 80 ngày có dông. Mùa dông B c B t tháng V-IX, Tây B c ngay t tháng IV ñã có dông. mi n Nam, s ngày dông t 40-100 ngày/năm. Khu v c nhi u dông nh t là Ð ng b ng 153 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
Nam B (TP. H Chí Minh- 138 ngày/năm, Hà Tiên 129 ngày/năm). Vùng ít dông nh t là ven bi n mi n Trung (Nha Trang 39 ngày/năm, Qui Nhơn 46 ngày/năm). Tây Nguyên cũng có ít dông hơn Nam B (Ðà L t có 52 ngày dông/năm, Pley Ku 91 ngày). Mùa dông Nam B t tháng IV-XI, Tây Nguyên t tháng III-X. b) Bão Theo th ng k 55 năm (1911-1965) trung bình hàng năm có 3,7 cơn bão ñ b vào b bi n Vi t Nam. Năm nhi u bão nh t có 11 cơn (1964), năm ít nh t ch có 1 cơn (1922, 1945 ). Mi n B c nhi u bão hơn mi n Nam. Trung bình mi n B c có 2,5 cơn/năm, mi n Nam 1,2 cơn/năm. Phân b bão t cu i tháng V và k t thúc vào cu i tháng XI, bão t p trung nhi u nh t vào tháng IX, sau ñó là tháng VIII và tháng X. Ðo n b bi n t B c B vào Thanh Hóa bão ñ n s m nh t, t tháng V ñ n tháng X, ño n b bi n Trung B t Ngh An ñ n Ba Làng An b t ñ u t tháng VII ñ n tháng X; T Ba Làng An ñ n Mũi Dinh có s chuy n bi n trong mùa bão, mãi t i tháng IX m i b t ñ u mùa bão, k t thúc vào tháng X. Vào t i b bi n Nam B , bão ch g p r t ít vào ñ u mùa gió mùa Ðông B c v i t n s nh . V cư ng ñ gió bão: v nh B c B ñã quan sát ñư c t c ñ gió t i 50m/giây (Ðài B ch Long Vĩ, ngày 30/V-1960, 9/IX-1963, Ðài Ph Li n, ngày 9/IX-1968, Văn Lý, Nam Ð nh, ngày 9/IX-1963). B ng 8.15. T n s bão ñ b vào b bi n Vi t Nam (cơn) Tháng Vùng khí h u Nă m IV V VI VII VIII IX X XI XII B c B , Thanh - 0,04 0,11 0,3 0,47 0,32 0,18 - - 1,42 Hoá (B c 1905' B) Trung Trung B 0,02 0,04 0,05 0,20 0,15 0,56 0,31 0,02 - 1,35 (1505' B - 1904' B) Nam Trung B 0,02 0,04 0,02 - - 0,07 0,31 0,31 0,05 0,82 (1504' B- 1105' B) Nam B (Nam 0,02 0,02 - - - - 0,02 0,05 0,04 0,15 1104' B) Ngu n: Ph m Ng c Toàn, Phan T t ð c, Khí h u Vi t Nam NXB KHKT 1975 b bi n Nam b , t c ñ gió bão thư ng nh hơn B c b , t c ñ c c ñ i là 30-35 m/giây (Qu ng Ngãi ngày 19/X-1971). Nhìn chung, t Trung B tr vào nh hư ng c a bão gi m ñi rõ r t, ch có 50% s năm g p gió bão trên 15m/giây. V di n mưa bão cũng có qui lu t tương t : B c B , di n mưa bão thư ng l n; Trung B do nh hư ng c a ñ a hình nên di n mưa bão ít; Nam B di n mưa nh và thư ng có các cơn bão gây mưa ít nh t. c) Gió khô nóng Khu v c b nh hư ng nhi u nh t c a gió khô nóng (gió Lào) là gi i ñ t ven bi n Trung B , vùng núi Tây B c và Ð ng b ng B c B : Trung B và Tây B c hàng năm có trên 50 ngày khô nóng (ñ m dư i 65%, nhi t ñ trên 330C), Ð ng b ng B c B có t 25-30 ngày/năm. Nhìn chung, ñ i ña s các ngày khô nóng t p trung vào kho ng tháng IV - V Tây B c, tháng V- VI B c B và tháng VII-VIII Trung B . 154 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
B ng 8.16. Các ñ c trưng khí h u trung bình năm m t s nơi Nhi t ñ (0C) ð a ñi m N ng (gi ) Mưa (mm) ð m (%) B c hơi (mm) Lai Châu 1833,1 23,0 2066,1 82 895,6 Sơn La 1986,6 21,0 1444,3 80 884,1 M c Châu 1905,0 18,5 1559,9 85 895,7 Lào Cai 1588,4 22,9 1764,4 86 815,8 Yên Bái 1407,9 22,7 2106,9 87 678,2 T.Quang 1559,0 22,9 1641,4 84 760,3 Cao B ng 1568,9 21,6 1442,7 81 1020,1 Vi t Trì 1642,0 23,3 1663,0 83 977,3 Móng Cái 1633,0 22,7 2749,0 83 973,0 Hà N i 1464,6 23,5 1676,2 84 989,1 Hưng Yên 1668,7 23,2 1728,9 85 878,6 Thái Bình 1654,9 23,2 1804,7 86 971,0 Thanh Hoá 1668,0 23,6 1744,9 85 820,7 VInh 1556,6 23,9 1944,3 85 954,3 Hu 1893,6 25,2 2867,7 83 1000,0 Ðà N ng 2096,9 25,7 2044,5 82 1122,7 Nha H 2787,5 27,1 794,0 75 1656,0 Plei Ku 2377,0 21,8 2272,1 80 1136,7 BM Thu t 2480,3 23,7 1773,0 82 1631,5 Ðà L t 2318,5 18,3 1729,6 84 898,2 TP HCM 2408,8 27,1 1931,0 78 1686,3 Cà Mau 2212,1 26,7 2365,7 84 835,5 Ngu n: Chương trình 42A, Vi n Khí tư ng - Thu văn, Hà N i 1989. Như v y, mùa gió khô, nóng có s xê d ch ch m d n t Tây sang ðông và t B c xu ng Nam phù h p v i quy lu t ho t ñ ng c a gió mùa mùa h . S ngày gió khô nóng x y ra m t s ñ a ñi m như sau: Lai Châu: tháng IV-13,6 ngày; tháng V- 17,4 ngày, tháng VI - 6,1 ngày tháng VII- 3,6 ngày, tháng VIII - 6,6 ngày Hà N i: tháng IV-0,1 ngày; tháng V- 6,3 ngày, tháng VI - 9,1 ngày tháng VII- 6,6 ngày, tháng VIII - 2,9 ngày Vinh: tháng IV-2,0 ngày; tháng V- 5,3 ngày, tháng VI - 9,9 ngày tháng VII - 10,6 ngày, tháng VIII - 5,0 ngày Ð ng H i: tháng IV-2,0 ngày; tháng V- 6,1 ngày, tháng VI - 11,0 ngày tháng VII - 9,9 ngày, tháng VIII - 6,6 ngày Gió khô, nóng gi m d n t i khu v c Qu ng Nam, Qu ng Ngãi vì phía Tây có nhi u r ng r m; nhưng l i ho t ñ ng m nh lên khu v c Bình Ð nh, Phú Yên. d) Sương mu i Khu v c b nh hư ng c a sương mu i là các t nh mi n B c. Ð ng b ng B c B có xác su t x y ra sương mu i 1 l n trong 10-15 năm. Ð i ña s sương mu i x y ra vào tháng I, vùng núi phía B c sương mu i có kh năng xu t hi n nhi u, 3 - 5 năm xa ra 1 l n. Tuy nhiên, có th i kỳ sương mu i xu t hi n 1 ñ t t i 10 ngày li n, gây thi t h i nghiêm tr ng ñ i v i s n xu t nông nghi p. 155 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
Trong m t s trư ng h p, tuy h t sương không ñóng băng nhưng có nhi t ñ r t th p ñó là sương giá. Sương giá có t n su t xu t hi n nhi u hơn sương mu i. 3. PHÂN VÙNG KHÍ H U VI T NAM D a theo ñi u ki n t nhiên, khí h u Vi t Nam ñư c chia thành 7 vùng khác nhau. M i vùng l i ñư c chia ra các ti u vùng tuỳ theo ñi u ki n ñ a hình. 3.1. Vùng khí h u ðông B c Gi i h n t sư n ðông B c dãy Hoàng Liên Sơn t i biên gi i Vi t Trung và bi n ðông, g m các t nh vùng ðông B c và Vi t B c. ð c ñi m chung c a vùng khí h u này là hàng năm có 2 mùa nóng, l nh rõ r t : Mùa nóng (mùa h ) t tháng IV ñ n tháng IX , mùa l nh (mùa ñông) t tháng X ñ n tháng III năm sau. Mùa l nh có th xem là trư ng h p d thư ng c a khí h u nhi t ñ i, biên ñ dao ñ ng các y u t khá l n, gây khó khăn cho s n xu t và ñ i s ng. Vùng khí h u ðông B c bao g m các ti u vùng sau ñây : a) Ti u vùng ven bi n Qu ng Ninh : G m d i ñ t h p ven bi n ñư c gi i h n b i cánh cung ðông Tri u. ð cao ñ a hình t 2 ñ n 500m (k c các ñ o như Cái B u, Cô Tô, Vĩnh Th c …). Khí h u chia làm 2 mùa. Mùa ñông : Ch u nh hư ng c a gió mùa ðông B c t r t s m, mùa ñông thư ng kéo dài và k t thúc mu n. Nhi t ñ tháng l nh nh t dư i 15oC, nhi t ñ t i th p tuy t ñ i là 1oC, có trên 4 tháng nhi t ñ t < 200C. Mùa h : Mát d u, nhi t ñ cao nh t tuy t ñ i 39oC. ðây cũng là mùa mưa, lư ng mưa thư ng r t l n, m i năm trung bình ñ t trên 2000mm (trung tâm mưa l n Móng Cái có lư ng mưa t 2500mm - 3000mm). Thư ng g p bão ñ u mùa v i t n su t l n nh t vào tháng VI ñ n tháng VIII. Th i kì t i ưu sinh thái kéo dài kho ng 8 tháng. b) Ti u vùng khí h u Cao - L ng : G m vùng máng trũng và lòng ch o Cao - L ng có ñ cao t 200 - 500m. ð a hình ph c t p, xen k v i các thung lũng là ñ i bát úp v i các dãy núi th p như M u Sơn, Ngân Sơn. Mùa ñông : Do ñi u ki n ñ a hình hình cánh cung, gió mùa ðông B c nh hư ng t r t s m. Mùa ñông thư ng kéo dài t i trên 5 tháng. Nhi t ñ tháng l nh nh t t = 13 - 150C, s ngày nhi t ñ dư i 150C chi m t 120 ñ n 150 ngày. Nhi t ñ t i th p tuy t ñ i là 00C. ðây là vùng l nh và khô nh t ñ t nư c ta. ð m không khí t 75 - 80%, lư ng mây nh , ñ n ng l n. ki u hình th i ti t mưa phùn thư ng r t hi m (dư i 30 ngày trong c mùa). Mùa h : Nhi t ñ th p do nh hư ng c a ñ cao ñ a hình. S ngày mưa, m không nhi u l m, lư ng mưa ch ñ t t 1276 - 1736 mm. ðôi khi th i ti t ch u nh hư ng c a bão nhưng t n su t gi m, s c gió y u. S gi n ng trung bình ñ t 180 - 200 gi /tháng. ðây là vùng khí h u tương ñ i thu n l i có th phát tri n chăn nuôi và tr ng tr t. H th ng cây tr ng g m các lo i cây ch u l nh mùa ñông và cây ch u nóng mùa hè. c) Ti u vùng khí h u Vi t B c : ðây là vùng khí h u có ñ a hình ph c t p, các dãy núi cao xen k v i các tri n sông h p, ch y theo nhi u hư ng khác nhau. ð cao ñ a hình t 100 - 500m, Cá bi t, có m t s ñ nh núi cao như Phu luông (2985m). Khí h u vùng Vi t B c có 2 mùa nóng l nh tư ng t như ñ ng b ng nhưng ñ m không khí quanh năm thư ng cao hơn, ít ch u nh hư ng c a bão và gió khô nóng. Do nh hư ng 156 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
c a ñ a hình ph c t p nên s phân hoá nhi t ñ tương ñ i l n. Mùa ñông : Nhi t ñ th p hơn vùng ñ ng b ng B c B t 1 - 20C do ñ cao ñ a hình. ð dài mùa ñông cũng khá, dài hơn vùng ñ ng b ng t 1 - 3 tháng (ñ cao trên 1500m h u như không có mùa h ). Nhi t ñ t i th p tuy t ñ i là 00C, m t vài nơi có tuy t như Sa Pa, B o Hà. S ngày có nhi t ñ t < 150C chi m 30 - 60% t ng s ngày trong mùa l nh. ð m thư ng trên 85%, h u như không có ki u hình th i ti t khô hanh trong các tháng ñ u mùa l nh. Các thàng I, II, III mưa phùn r rích, r t ít có ngày n ng. Mùa h : Kéo dài t tháng IV - VIII, ñ m không khí khá cao, ít nóng. Nhi t ñ cao nh t tuy t ñ i là 41,20C (Văn Ch n). Lư ng mưa và s ngày mưa ñ u tăng so v i vùng ñ ng b ng. M t s trung tâm mưa l n như B c Quang, Sa Pa … ( lư ng mưa trên 4000mm/năm ). ð c bi t, trong mùa h vùng Vi t B c tương ñ i nhi u dông nhi t (có kho ng trên 100 ngày/năm), mưa ñá có t 1 - 3 ngày/năm. V m t sinh h c, ti u vùng Vi t B c có khí h u ít thu n l i do ñ m cao, dao ñ ng ch ñ nhi t l n. 3.2. Vùng khí h u Ð ng b ng và Trung du B c b : Là vùng châu th có ñ cao ñ a hình 2 - 30 m. Khí h u mang tính ch t nhi t ñ i, gió mùa. Khí h u ñư c chia thành 2 mùa rõ r t là mùa l nh (t tháng X ñ n tháng IV năm sau) và mùa nóng (t tháng IV ñ n tháng IX). Mùa ðông: tương ñ i l nh, tuy nhiên nhi t ñ ñã cao hơn vùng Ðông B c m t cách ñáng k (n n nhi t ñ cao hơn 1 - 30C). S ngày có nhi t ñ dư i 150C có kho ng t 40 - 50 ngày. Th i kỳ l nh kéo dài kho ng 3 tháng, t p trung vào tháng I. Nhi t ñ t i th p tuy t ñ i là 20C. Mùa l nh phân bi t 2 n a mùa rõ r t: Th i kỳ l nh khô t tháng X ñ n tháng XII, th i kỳ l nh m t tháng I ñ n tháng III. Th i kỳ l nh, khô: là th i kỳ ch u nh hư ng c a kh i không khí c c ñ i xu t phát t trung tâm khí áp cao Xibiri th i theo hư ng B c, b bi n tính qua l c ñ a Trung Qu c, ñ m không khí gi m xu ng dư i 75%. Th i kỳ l nh, m: là th i kỳ ch u nh hư ng c a kh i không khí c c ñ i xu t phát t trung tâm khí áp cao Xibiri th i qua bi n Nam Trung Hoa, b bi n tính nên mang theo nhi u hơi nư c, ñ m không khí cao (85 - 99%). Th i ti t thư ng nhi u mây, có mưa phùn r rích, ít n ng, nh t là vùng ven bi n. Mùa H : N n nhi t ñ tương ñ i cao, nhi t ñ trung bình các tháng t 25 - 280C, nhi t ñ cao nh t tuy t ñ i là 43 0C. S ngày có nhi t ñ trên 35 0C chi m kho ng 8 - 10 ngày. T n su t nh ng ngày khô nóng c c ñoan (th i ti t gió Lào: t > 350C, RH < 50%) là 10 -15%. ðây cũng là mùa mưa ðB và TDBB, lư ng mưa trung bình 1500 - 1800mm. Bão thư ng ho t ñ ng m nh, chi m t n su t 5% s ngày trong c mùa, t p trung vào các tháng VII, VIII, IX. Khí h u ðB và TDBB tương ñ i thu n l i ñ i v i s n xu t và ñ i s ng. Quanh năm ñ u có th phát tri n chăn nuôi, tr ng tr t và nuôi tr ng h i s n. 3.3. Vùng khí h u Tây B c Bao g m các cao nguyên và núi th p Tây B c, gi i h n t sư n Tây Nam c a dãy Hoàng Liên Sơn ñ n biên gi i Vi t - Lào. Ðây là vùng c c Tây c a T qu c. Do ñi u ki n ñ a hình, khí h u ít ch u nh hư ng c a gió mùa Ðông B c. Mùa H dài hơn các vùng khác do ho t ñ ng c a h th ng phía Tây m nh. Vùng khí h u Tây B c ñư c chia thành 2 ti u vùng khí h u như sau: 157 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
a) Ti u vùng Nam Tây B c Bao g m ph n núi và cao nguyên phía Nam t ñèo Pha Ðin ñ n Hoà Bình. Ð cao ñ a hình 500 - 1000m. Gió mùa Ðông B c ch thâm nh p theo thung lũng sông Ðà, nhi t ñ ñã nâng cao thêm m t cách ñáng k so v i vùng ñ ng b ng và trung du B c B . Khí h u mang tính ch t nhi t ñ i l c ñ a. Mùa ñông: N n nhi t ñ th p do ñ cao ñ a hình. Ð dài th i kỳ l nh x p x vùng Ð ng b ng B c B . Nhi t ñ t i th p tuy t ñ i là 00C, s ngày có nhi t ñ dư i 150C kho ng 70 - 90 ngày vùng th p, 100 - 120 ngày vùng cao. Biên ñ nhi t ñ ngày ñêm l n hơn 11 -12 0C. Ð m không khí vùng này tương ñ i th p, mùa ñông ít có ki u hình th i ti t mưa phùn, nhi u n ng. T n su t sương mu i thư ng r t cao, m t s nơi có t n su t cao như Sơn La (2,6 ngày/năm), Cò Nòi (2,9 ngày/năm), M c Châu (5,1 ngày/năm). Mùa ñông thư ng k t thúc s m hơn vùng Ð ng b ng B c B . Mùa H : Kéo dài t tháng IV ñ n tháng IX. Khí h u ít nóng, nhi t ñ trung bình tháng cao nh t 26 - 270C. It g p nh ng ngày có nhi t ñ trên 35 0C. Nhi t ñ t i cao tuy t ñ i là 430C. Mùa h thư ng ch u nh hư ng c a gió Tây khô, nóng (T >33 0C, RH < 70%). S ngày khô nóng toàn mùa chi m kho ng 25 -30 ngày. Lư ng mưa vùng Nam Tây B c ít hơn vùng ñ ng b ng B c B nhưng s ngày mưa l i nhi u hơn. M t s nơi có lư ng mưa r t th p như Sông Mã, Yên Châu. ðây là nh ng trung tâm ít mưa c a nư c ta. Mùa H ít b nh hư ng c a bão nhưng có nhi u giông và mưa ñá. Như v y khí h u vùng Nam Tây B c có ñ m thích h p, nhi u n ng, ñ i l p nhi t ñ gi a 2 mùa không l n. Ðây là nh ng m t thu n l i ñ i v i s n xu t nông nghi p. b) Ti u vùng B c Tây B c: Gi i h n t ñèo Pha Ðin ñ n biên gi i Vi t - Lào. Ð cao ñ a hình t 300 - 900 m, ñ a hình xen k gi a ñ i núi và thung lũng h p. Khí h u mang ñ c ñi m nhi t ñ i l c ñ a, nh hư ng c a gió mùa ch th hi n trong mùa mưa. Mùa Ðông: Nhi t ñ tương ñ i cao, thung lũng ði n Biên có n n nhi t ñ cao hơn vùng Ð ng B ng và Trung du B c B 2 -3 0C. ñ dài mùa l nh ch kho ng 3 tháng là XII, I, II. Nh ng ngày nhi t ñ dư i 15 0C ít g p (kho ng 15 - 20 ngày). Càng lên cao nhi t ñ càng th p, ñ cao 700 -900 m có t i trên 50 ngày nhi t ñ dư i 15 0C. Nhi t ñ t i th p tuy t ñ i là 1 0C. S ngày x y ra sương mu i kho ng 2 -12 ngày/năm. (Sìn H - 11,9 ngày/năm, Tam ðư ng 2,1 ngày/năm). Mùa ñông khô ráo, nhi u n ng. Mùa H : Thư ng ñ n s m hơn Ð ng b ng và Trung du B c B do h th ng gió mùa Tây Nam ho t ñ ng m nh, ngay t tháng III ñã có th i ti t khô nóng, ñ c bi t là các vùng th p như Ði n Biên. Lư ng mưa trung bình kho ng 2000 mm, M t s nơi có mưa l n như Sìn H (2800mm), Tam ðư ng (2700mm), Mư ng Tè (2500mm) .Giông x y ra 10 - 12 l n/tháng. Nhìn chung khí h u B c Tây B c có nhi u h n ch do nhi t ñ bi n ñ ng m nh, sương mu i và gió lào hay x y ra. S n xu t nông nghi p g p r t nhi u khó khăn. 3.4. Vùng khí h u B c Trung B Vùng khí h u B c Trung B g m các t nh ven bi n mi n Trung t Thanh Hóa ñ n ñèo H i Vân. Ð c ñi m chung c a khí h u là s phân hoá mùa theo ch ñ mưa, m r t rõ r t. nh hư ng c a gió mùa mùa Ðông ñã suy y u d n. Trong mùa H , gió Lào nh hư ng m nh t o nên m t th i kỳ khô nóng ñ u mùa khá nghiêm tr ng. Do ñi u ki n ñ a hình, khí h u phân hoá các ti u vùng khác nhau. 158 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
a) Ti u vùng Khu 4 cũ: Gi i h n ñ a lý t dãy Tam ði p vào t i ðèo Ngang, bao g m ñ a ph n 3 t nh Thanh Hoá, Ngh An và Hà Tĩnh. ð a hình d c tho i t phía Tây v Bi n ðông. ð cao t 2 - 700 m. Khí h u mang tính ch t chuy n ti p. Mùa ðông: nh hư ng c a gió mùa c c ñ i ñã suy y u m t cách ñáng k . N n nhi t ñ ñư c nâng lên rõ r t so v i ðB và TDBB, cao hơn t 1 - 20C. ð dài th i kỳ l nh cũng rút ng n t n a tháng ñ n 2 tháng. S ngày có nhi t ñ dư i 150C t 35 ñ n 50 ngày, nhi t ñ t i th p tuy t ñ i là 2 0C. Sương mu i v n có kh năng x y ra nhưng v i t n s khá th p: Quỳ H p t n s sương mu i là 0,7 ngày/năm; Tây Hi u là 0,8 ngày/năm. Th i ti t mùa ðông ch u nh hư ng c a v nh B c B nên thư ng hay có sương mù và mưa phùn. Th i kỳ khô hanh ñ u mùa không rõ r t. Mùa h : Thư ng ñ n s m hơn vùng ðB và TDBB, nhi t ñ trung bình cũng cao hơn t 0,5 ñ n 10C. Nhi u ngày có gió Tây khô, nóng v i nhi t ñ trên 350C, ñ m dư i 70%. T n s xu t hi n gió Lào khô nóng kho ng 20 - 30 ngày, t p trung vào tháng VI , VII. Nhi t ñ t i cao tuy t ñ i là 430C. ð c ñi m n i b t trong mùa h là có m t th i kì khô nóng ñ u mùa, lư ng mưa r t th p kèm theo gió Lào. N a sau mùa h lư ng mưa ñ t ng t tăng lên, nhi t ñ h th p. Vinh lư ng mưa tháng VII là 131mm, tháng IX tăng lên 457mm, tháng X là 372mm; Hà Tĩnh tháng VII lư ng mưa là 151mm, tháng IX tăng lên 526mm, tháng X là 427mm. Trong mùa h , bão thư ng ñ b t p trung vào các tháng VIII , IX , X . Trong vùng có m t s trung tâm mưa l n B c ðèo Ngang (Kỳ Anh có lư ng mưa >3000mm), Bái Thư ng (>2000mm). Vùng Mư ng Xén (Ngh An) là trung tâm ít mưa, lư ng mưa ch ñ t 3000 mm/năm, Hu 3000 mm/năm, Bà Nà >5000 mm/năm) ð m không khí cao, trung bình ñ t 83 - 85%. Bão ho t ñ ng nhi u và tương ñ i s m (t p trung vào tháng IX, tháng X). Giông hàng năm có kho ng 60 - 80 ngày, t p trung vào mùa H . • Ho t ñ ng c a gió Lào tương ñ i gay g t ph n phía B c, gi m d n phía Nam ñèo H i Vân. Nhi t ñ trung bình năm 24 - 260C, t ng nhi t ñ 9000 - 95000C. Mùa ðông: Nhi t ñ trung bình ñ t t i 22 -230C, s ngày có nhi t ñ dư i 200C r t ít. Nhi t ñ t i th p tuy t ñ i 130C vùng ñ ng b ng và 100C mi n núi. Mùa ðông cũng chính là mùa mưa, b t ñ u t tháng VIII ñ n tháng I năm sau. Hai tháng có lư ng mưa cao nh t là tháng X và XI, lư ng mưa trung bình 500 - 600 mm/tháng. T ng lư ng mưa c năm khá l n. Trung tâm Bà Nà (ðà N ng) có lư ng mưa lên t i 4000 - 5000 mm/năm. Ch ñ mưa ti u vùng này bi n ñ ng r t nhi u, lư ng mưa hàng năm chênh l ch so v i trung bình lên t i hàng nghìn mm. Mùa H : Kéo dài t tháng II ñ n tháng X. Mùa H r t nóng, ñ ng b ng có trên 4 tháng nhi t ñ trung bình trên 280C. Tháng nóng nh t là tháng VII có nhi t ñ trung bình 29,50C. 159 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
Nhi t ñ t i cao tuy t ñ i 420C, biên ñ nhi t ñ kho ng 80C. Lư ng mưa mùa h khá th p, trung bình ch ñ t 20 - 80 mm/tháng. Hi n tư ng khô nóng c c ñoan (gió Lào) khá nhi u, t p trung vào các tháng VI, VII, VIII. ð m t i th p tuy t ñ i là 25 - 30%. S gi n ng trung bình 1600 - 1800 gi /năm, có tháng ñ t t i trên 180 gi /tháng. 3.5. Vùng khí h u Nam Trung B Gi i h n ñ a lý t ðà N ng t i Ninh Thu n, Bình Thu n. Khí h u tương ñ i khô, h n. Nhi t ñ quanh năm khá cao, chênh l ch gi a các tháng không nhi u l m. Vùng này cũng có th phân bi t 2 ti u vùng khí h u rõ r t. a) Ti u vùng ðà N ng - Khánh Hòa. Bao g m ph n nam t nh ðà N ng, toàn b t nh Qu ng Nam, Qu ng Ngãi, Bình ð nh, Phú Yên và Khánh Hoà, kéo dài t i v nh Cam Ranh. • S phân hoá nhi t ñ gi a các tháng không rõ r t, không có tháng nào nhi t ñ th p dư i 230C. Chênh l ch gi a tháng nóng nh t và tháng l nh nh t ch kho ng 5 - 60C. • ðây là vùng ít mưa, lư ng mưa trung bình 1300 - 1700mm. Mùa mưa ng n, kéo dài t tháng IX ñ n tháng XII, s ngày mưa kho ng 110 ngày. Th i kì ít mưa kéo dài 8 tháng t tháng I ñ n tháng VIII, lư ng mưa trung bình th i kỳ này ch ñ t 50 - 60 mm/tháng. • ð m không khí th p, trung bình dư i 80%. Nhi u n ng, c năm có kho ng 2000 - 2200gi . Bão thư ng ñ n mu n, t p trung vào tháng X, XI. Gió Lào khá gay g t v i ñ m trung bình dư i 70% (tuy m c ñ ñã gi m hơn so v i vùng Qu ng Bình, Qu ng Tr ), t p trung vào 3 tháng VI, VII, VIII. ð c bi t, nh ng ngày có gió Lào nghiêm tr ng thì ñ m không khí ch ñ t 20 - 25%, t > 35oC. • Nhi t ñ trung bình năm là 26,5oC, nhi t ñ t i cao tuy t ñ i là 40oC. ð dài th i kì nóng kho ng 8 tháng, t tháng I - VIII. b) Ti u vùng c c Nam Trung B . Bao g m toàn b t nh Ninh Thu n và m t ph n t nh Bình Thu n v i ñ c ñi m ñ a hình h t s c ñ c bi t, b che khu t b i m t vòng cung núi, ch n các lu ng gió trong c 2 mùa. Tình tr ng khô h n x y ra nghiêm tr ng. Lư ng mưa trung bình năm ch ñ t t 700 - 800mm (Phan Rang - 653mm), ch có 3 tháng lư ng mưa vư t 100m/tháng, ñây là vùng khô h n nh t ñ t nư c ta. S ngày mưa trung bình 50 - 70 ngày. ð m không khí th p hơn 80%, th i kì r t khô kéo dài t tháng I ñ n tháng III, ñ m xu ng dư i 75%. Di n bi n ch ñ nhi t tương t như ph n phía B c (Khánh Hoà). S gi n ng có kho ng 2300 - 2400gi /năm. Trong ñó 4 tháng kéo dài t tháng I ñ n tháng IV s gi n ng ñ t trên 230 gi /tháng. 3.6. Vùng Khí h u Tây Nguyên a) Ti u vùng B c Tây nguyên. G m các cao nguyên Kontum, Playku , ð k L k, ñ cao ñ a hình t 500 - 1000m. Phía B c là m t vùng núi cao thu c dãy Trư ng Sơn, kh i núi Kontum có ñ cao l n hơn 2000 mét, ñ nh Ng c Linh cao 2598m. ð a ph n cao nguyên ðăk Lăk ch cao t 300 - 600 m, ñ nh Chư Pha cao 922m. Khí h u nhi t ñ i núi cao, ít phân hoá theo mùa, ch ñ nhi t d u hoà. Nhưng s phân hoá l i ch th hi n trong ch ñ mưa, m. 1. Nhi t ñ trung bình năm 24 - 250C (gi m xu ng ñ cao cao hơn). T ng nhi t ñ năm là 160 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
87000C ( ñ cao 500m), 77000C ( ñ cao 1000m). vùng th p có 3 tháng nhi t ñ trung bình dư i 22oC và 3 - 4 tháng nhi t ñ trên 25oC (ñó là các tháng III, IV, V, VI). Tháng IV có nhi t ñ trung bình là 27oC, nhi t ñ t i cao tuy t ñ i 39 - 40oC. Có 3 tháng nhi t ñ trung bình dư i 22oC ( các tháng XII, I, II), tháng l nh nh t là tháng XII (21oC). Nhi t ñ t i th p tuy t ñ i là 9 - 100C. Biên ñ nhi t ñ ngày ñ t t 9 - 11oC, biên ñ l n nh t kho ng 12 - 15oC, t p trung vào tháng I, II, III. 2. B c Tây Nguyên là vùng mưa khá nhi u và lư ng mưa thay ñ i tuỳ t ng vùng. Khu v c mưa nhi u như Pleyku, Yaput ( 2500 - 3000mm). Khu v c ít mưa như Buôn Ma Thu t, Kontum (1700 - 1800mm). Lư ng mưa trung bình c vùng kho ng 1800 - 2000mm, s ngày mưa t 130 - 150 ngày. Mùa mưa kéo dài t tháng V ñ n tháng X. Thàng mưa nhi u nh t là tháng VII, trung bình ñ t 300 - 400 mm/tháng. Mưa thư ng t p trung vào 4 tháng (VI, VII, VIII, IX). 3. Th i kì ít mưa kéo dài 6 tháng, t tháng XI ñ n tháng IV. Mưa ít nh t là tháng giêng, lư ng mưa ch 1 - 2mm. ð m không khí trung bình năm 80 - 85%. Th i kì m nh t là các tháng mùa mưa, ñ m trên 80%. Th i kì khô h n vào các tháng mùa khô (t tháng XI - IV), ñ m không khí dư i 75%, tháng III ñ m xu ng dư i 70%. 4. S gi n ng lên t i 2000 - 2200 gi /năm. Gió tương ñ i thoáng, mùa ñông có hư ng th nh hành là ðông - B c, mùa hè có hư ng th nh hành là Tây, Tây - B c. Giông B c Tây nguyên không nhi u l m, toàn năm có kho ng 50 - 90 ngày giông, t p trung vào ñ u và cu i mùa hè. Sương mù thư ng d y và ch m tan vào mùa l nh. a) Ti u vùng Nam Tây Nguyên. Bao g m toàn b vùng núi và cao nguyên Lang - Biang, Gi - Ring - Mơ - Nông, ñ cao ñ a hình là 800 - 1500m. ð nh núi cao nh t là Chư - Yang - Shin - 2405m. V khí h u, khác bi t so v i b c Tây Nguyên ch y u m t s ñi m sau ñây : • N n nhi t ñ th p hơn t 2 - 4oC do ñ a hình cao hơn. • Lư ng mưa ít hơn, trung bình ch t 1600 - 2000mm. • Bi n trình năm c a các y u t khí h u mang dáng d p c a d ng xích ñ o v i 2 c c ñ i và 2 c c ti u, g n gi ng v i khí h u Nam B . • Nhi t ñ các tháng dao ñ ng r t ít, ch kho ng 3 - 40C. Nhi t ñ trung bình năm 20 - 21oC vùng th p (800 - 1000m ). T ng nhi t ñ 7500 - 7700oC. Ch có kho ng 3 tháng nhi t ñ xu ng dư i 20oC ( XII, I, II). Tháng l nh nh t là tháng XII, nhi t ñ t 18 - 19oC. Tháng nóng nh t là các tháng t tháng IV ñ n tháng VIII, nhi t ñ ñ t ñư c t 21 - 22oC. Nhi t ñ t i th p tuy t ñ i 4 - 5oC, t i cao tuy t ñ i không quá 33oC. Biên ñ nhi t ñ ngày ñêm khá l n, t 10 - 11oC ( l n nh t là trong mùa khô). Lư ng mưa phân b không ñ u, phía Tây cao nguyên Gi - Ring , Mơ - Nông và B c Lang - Biang lư ng mưa ñ t kho ng 2400 - 2800mm. Ph n ñông Gi - Rinh , Mơ - Nông và Nam Lang - Biang lư ng mưa ch ñ t kho ng 1600 - 2000mm. S ngày mưa tương ñ i nhi u, trung bình t 150 - 160 ngày trong toàn mùa. ð y là vùng có s ngày mưa l n nh t nư c ta. • Mùa mưa kéo dài t tháng IV ñ n tháng XI, k t thúc mu n hơn B c Tây Nguyên. Lư ng mưa phân b khá ñ ng ñ u, có 2 c c ñ i nh vào tháng V và tháng X. Th i kì ít mưa tương ñ i ng n, ch 4 hay 5 tháng, t tháng XII ñ n tháng IV. Hi n tư ng khô h n ít tr m tr ng hơn vùng B c Tây Nguyên. ð m không khí trung bình là 83 - 84%. B n tháng mùa khô kéo dài t tháng I ñ n tháng IV ñ m dư i 80%. Tuy v y, m t s nơi có ñ m t i th p tuy t ñ i xu ng khá th p, ch 10 - 15% (ðà L t - 3%) • S gi n ng ít hơn vùng B c Tây Nguyên, trung bình kho ng 1700 - 2000 gi /năm. Giông hàng năm có 50 - 70 ngày, ch y u x y ra trong mùa mưa. Cũng có nhi u sương mù ch m tan vào mùa l nh như vùng B c Tây Nguyên. 161 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
3.7. Vùng khí h u Nam B Bao g m toàn b ñ ng b ng Nam B và m t ph n c c Nam Trung B . ð cao ñ a hình t 0 - 200m. Châu ð c, Hà Tiên l t có m t s dãy núi th p như Núi Con Voi. Khí h u Nam B mang ñ y ñ nh ng nét ñi n hình c a n n khí h u nhi t ñ i, gió mùa, g n gi ng ñ c ñi m c a khí h u xích ñ o. Khí h u r t n ñ nh trong c ch ñ nhi t và ch ñ mưa m. • N n nhi t ñ cao và h u như không phân hoá theo mùa, nhi t ñ trung bình năm là 26 - 27oC. Không có tháng nào nhi t ñ xu ng dư i 25oC, chênh l ch gi a tháng nóng nh t và tháng l nh nh t không ñáng k , ch kho ng 3 - 3,5oC. Bi n trình năm c a nhi t ñ có 2 c c ñ i vào tháng IV, tháng VIII và 2 c c ti u vào tháng XII, tháng VII. T ng nhi t ñ ñ t ñư c 9500 - 10000oC. Tháng có nhi t ñ th p nh t là tháng I, trung bình 25 - 26oC, riêng mi n ðông 19 - 20oC. Nhi t ñ t i th p tuy t ñ i 14 - 150C ( mi n ðông 120C ). Th i kì có nhi t ñ cao là các tháng III, IV, VIII, trung bình là 27,5 - 28,5oC, tháng IV là tháng nóng nh t nhi t ñ trên 28oC. Nhi t ñ t i cao tuy t ñ i 38 - 39oC, mi n ðông 40oC. Nhìn chung ch ñ nhi t Nam B tương ñ i d u hơn so v i mi n Trung. Biên ñ nhi t ñ ngày ñêm khá cao, kho ng 9 - 10oC, biên ñ l n nh t x y ra vào các tháng mùa khô. • ð m không khí Nam B trung bình ñ t 82%, th p nh t là 20 - 25%. S gi n ng khá nhi u, trên 2000gi /năm. Mùa khô có s gi n ng trên 200 gi /tháng. Gió mùa ðông th nh hành hư ng ðông, ðông - B c, mùa hè th nh hành hư ng Tây và Tây - Nam. Nam B là vùng có nhi u giông nư c ta, m i năm trung bình có t 100 - 140 ngày giông, tháng nhi u giông nh t là tháng VI có trên 20 ngày giông. Bão r t ít g p. Theo th ng kê, trong vòng 55 năm ch có 7 cơn bão ñ b tr c ti p vào Nam B . Bão thư ng x y ra mu n và có cư ng ñ y u. Tuy nhiên có nh ng tr n bão r t l n như con bão s 5 năm 1997 gây ra nhi u thi t h i v ngư i và c a. • S phân hoá theo mùa v mưa m r t sâu s c, ph thu c vào mùa gió. Riêng lư ng mưa phân hoá theo khu v c cũng khác nhau, có th chia các ti u vùng sau: a) Ti u vùng Nam Bình Thu n: Khí h u g n gi ng ph n c c Nam Trung B , lư ng mưa khá hơn, trung bình 1000 - 1300mm, s ngày mưa là 70 - 90 ngày. Mùa mưa kéo dài t tháng V - tháng X. Tháng VII có lư ng mưa l n nh t cũng ch ñ t kho ng 200 - 250mm. b) Ti u vùng ðông Nam B : G m Bà R a - Vũng Tàu, Tây Ninh, Bình Dương, Bình Phư c, ð ng Nai, TP H Chí Minh. Mưa tương ñ i nhi u, lư ng mưa trung bình 1800 - 2000mm, s ngày mưa là 120 - 140 ngày. Mùa mưa kéo dài t tháng V ñ n tháng XI, kho ng 7 tháng. Lư ng mưa t p trung 70 - 90% trong mùa mưa và phân b khá ñ ng ñ u, trung bình ñ t 200 - 350 mm/tháng. Tháng mưa l n nh t là tháng IX ( 320 - 350mm), c c ñ i ph là tháng IV. mùa khô kéo dài kho ng 5 tháng t tháng XII ñ n tháng IV, các tháng gi a mùa ch có 1 - 2 ngày mưa nh dư i 10 mm/ngày. c) Ti u vùng Trung Nam B : G m Long An, Ti n Giang, B n Tre, ð ng Tháp, Trà Vinh, Vĩnh Long, C n Thơ. Lư ng mưa tương ñ i nh và phân b khá ñ ng ñ u, trung bình 1400 - 1500mm (Gò Công dư i 1200mm). S ngày mưa ít, 100 - 110 ngày, mùa mưa t tháng V - XI. Mưa nhi u nh t là tháng X, lư ng mưa trên 250 mm/tháng, mưa mu n hơn mi n ðông và mi n Tây. 162 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
C c ñ i ph vào tháng VII (220 - 230mm/tháng). Mùa khô kéo dài t tháng XII - IV, th i kỳ này lư ng mưa th p, tương t như mi n ðông Nam B . d) Ti u vùng Tây Nam B : G m An Giang, Kiên Giang B c Liêu, Sóc Trăng và Cà Mau. Mưa khá nhi u, lư ng mưa trung bình 2000 - 2200mm, s ngày mưa là 120 - 150 ngày. Mùa mưa kéo dài t tháng V - XI. Tháng mưa c c ñ i là tháng IX (300 - 350 mm/tháng), c c ñ i ph ñ t 300 - 320 mm/tháng x y ra vào tháng VII. Th i kì ít mưa kéo dài t tháng XII - IV, các tháng khô nh t là tháng I, II, III ( lư ng mưa trung bình dư i 30mm/tháng ). Phú Qu c có lư ng mưa l n hơn do ñ a hình cao (núi ñ o và núi con voi), trung bình 2800 - 3200mm, s ngày mưa kho ng 140 ngày. 4. CÂU H I ÔN T P 1. ð c ñi m ch ñ m t tr i vùng N i chí tuy n và nh hư ng c a chúng ñ i v i khí h u Vi t Nam ? 2. Hãy trình bày ñ c ñi m c a nh ng lo i hoàn lưu chính chi ph i khí h u Vi t Nam ? 3. Th nào là nhi u ñ ng khí quy n, Các lo i nhi u ñ ng khí quy n nh hư ng t i khí h u nư c ta ? 4. ð c ñi m ñ a hình và s phân hóa khí h u nư c ta do ñi u ki n ñ a hình như th nào ? 5. Anh, ch hãy nh n xét v ñ c ñi m ch ñ n ng và b c x c a các vùng khí h u chính Vi t Nam ? 6. Anh, ch hãy nh n xét v ñ c ñi m ch ñ nhi t và phân b nhi t ñ c a các vùng khí h u Vi t Nam ? 7. Anh, ch hãy nh n xét v ñ c ñi m ch ñ mưa, m c a các vùng khí h u chính Vi t Nam ? 8. Hãy nêu nh n xét v nh ng lo i hình th i ti t ñ c bi t nh hư ng t i s n xu t và ñ i s ng nư c ta ? 9. Hãy phân tích nh ng ñ c ñi m vùng khí h u Tây B c và s phân hóa khí h u trong ñó như th nào ? 10. Hãy phân tích nh ng ñ c ñi m chính c a vùng khí h u B c Trung B và s phân hóa khí h u trong ñó như th nào ? 11. Hãy phân tích nh ng ñ c ñi m chính c a vùng khí h u Nam Trung B và s phân hóa khí h u trong ñó như th nào ? 12. Hãy phân tích nh ng ñ c ñi m chính c a vùng khí h u Tây nguyên và s phân hóa khí h u trong ñó như th nào ? 13. Hãy phân tích nh ng ñ c ñi m chính c a vùng khí h u ð ng b ng, Trung du B c B ? 14. Hãy phân tích nh ng ñ c ñi m chính c a vùng khí h u Nam b và s phân hóa khí h u trong ñó như th nào ? 163 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
Chương IX. S BI N ð I KHÍ H U Theo quan ñi m c a T ch c khí tư ng th gi i (WMO), bi n ñ i khí h u là s v n ñ ng bên trong h th ng khí h u, do nh ng thay ñ i k t c u h th ng ho c trong m i quan h tương tác gi a các thành ph n c a nó do các ngo i l c ho c do ho t ñ ng c a con ngư i. Năm 1995, khi ñánh giá H th ng khí h u toàn c u T ch c khí tư ng th gi i (WMO) ñã chưa th ñưa ra m t v n ñ gì v bi n ñ i khí h u trái ñ t ngoài vi c k t lu n các xu th hay nh ng bi n ñ ng d thư ng v khí h u x y ra trong nh ng kho ng th i gian ng n so v i ñ ng thái hoàn lưu t ng th , chưa có nh ng xu th bi n ñ i dài h n. Năm 1998 T ch c khí tư ng th gi i (WMO) có báo cáo v xu th nóng lên v i nh ng minh ch ng v bi n ñ i khí h u dài h n. Các tài li u quan tr c ñư c v tr ng thái ñóng băng B c và Nam c c, th i gian xu t hi n băng và tan băng trên m t h ph n châu Âu nư c Nga, Ucraina, các nư c vùng Baltic, s thu h p di n tích ñóng băng trên các ñ nh núi trong th k XX và s gia tăng nhi t ñ c a ph n ñ t ñóng băng vĩnh c u… ñã cho phép kh ng ñ nh s bi n ñ i khí h u trái ñ t hi n nay. S dao ñ ng ñáng k c a khí h u hàng năm ñã phát hi n th y m t vài nơi, ñ c bi t là vùng nhi t ñ i v i s gia tăng cư ng ñ các y u t khí h u. Cũng ñã phát hi n ñư c các dòng nư c bi n và nhi t ñ nư c bi n (SSTs) ñóng vai trò l n trong các bi n ñ i khí h u. Các h th ng gió quy mô l n vùng nhi t ñ i và các dòng ch y dư i bi n kèm theo s bi n ñ i nhi t ñ nư c bi n ñã t o nên chu trình nhi u ñ ng Nam Bán c u (SO). B ng ch ng m i nh t là t n su t c a ENSO và cư ng ñ ho t ñ ng c a nó trong th i gian g n ñây gia tăng ñáng k . Ði u này có quan h t i s nóng lên trên ph m vi toàn c u t gi a th p k 70 th k trư c. Các ho t ñ ng c a con ngư i, trư c h t là vi c gia tăng ñ t nhiên li u hoá th ch và thay ñ i ñ che ph th c v t trên m t ñ t ñã d n ñ n thay ñ i thành ph n khí quy n và các tính ch t h p thu b c x c a b m t trái ñ t. 1. KHÁI NI M Khí h u trên trái ñ t hàng năm ñ u có s bi n ñ i. Có th th y s bi n ñ i này t hai m t, m t là dao ñ ng có biên ñ l n ho c nh xung quanh tr s trung bình, m t khác là bi n ñ i khí h u theo xu th d n d n tr thành x u ho c d n d n tr thành t t. Ngư i ta phân bi t 3 th i kỳ bi n ñ i khí h u trái ñ t khác nhau là bi n ñ i trong th i ñ i ñ a ch t, th i ñ i l ch s và th i ñ i hi n ñ i. Th i ñ i ñ a ch t là th i ñ i trư c khi có l ch s nhân lo i. Nghiên c u khí h u th i ñ i ñ a ch t g i là "c khí h u h c" (Paleoclimatology). Th i ñ i ñ a ch t có th i gian kéo dài g p nhi u l n 2 th i ñ i sau này, vì th s bi n ñ i c a khí h u r t l n, trong ñó l n nh t là các bi n ñ i trong th i kỳ băng hà. Khí h u Th i ñ i l ch s bi n ñ i ít hơn, có 2 trư ng phái quan ni m khác nhau v bi n ñ i khí h u th i ñ i l ch s là trư ng phái “b t bi n” và trư ng phái “bi n ñ i”. Trong th i ñ i hi n nay, khí h u ñang có nhi u bi n ñ i b t l i ñ i v i s s ng do ho t ñ ng c a con ngư i gây ra n n ô nhi m môi trư ng. 2. BI N ð I KHÍ H U TH I ð I ð A CH T 2.1. Phương pháp nghiên c u Căn c vào các ngu n tài li u gián ti p như các lo i di tích ñ ng, th c v t hoá th ch và các v t vô cơ hoá th ch phát hi n trong kh o c h c, quá trình hình thành và hình th c phong hoá c a th như ng các th i ñ i ñ a ch t. Ví d , cây g hoá th ch v i nhi u vòng tu i thân bi u th khí h u ôn ñ i bi n ñ i theo mùa, n u không có vòng tu i là khí h u r ng nhi t 164 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
ñ i; ñá vôi hoá th ch ch ng t trư c kia là khí h u nhi t ñ i, t ng th ch cao và mu i ăn bi u th khí h u khô h n, t ng tro than có th suy ñoán là khí h u m ư t. Ngoài c sinh v t, quá trình hình thành th như ng cũng là ngu n thông tin dùng ñ nghiên c u c khí h u. Cái g i là gi i ñ t sét (varved clay) ñư c hình thành trong mùa hè thì ch a các v t thô n ng chìm l ng do lư ng băng tan nhi u hơn. Ngư c l i, v mùa ñông băng tan ít nên các t ng ñ t ch có các v t nh tr m tích, h t sét cũng m n hơn. Như v y, các t ng h t to mùa hè và t ng h t nh mùa ñông xen k nhau xu t hi n trên gi i ñ t sét giúp ta tính ñư c s t ng ñ t sét và suy ñoán s năm tan băng và t c ñ tan c a các kh i băng l c ñ a. Dùng kính hi n vi quan sát ph n hoa th c v t t n t i trong các v t tr m tích r i th ng kê phân lo i cũng có th ñoán ñư c khí h u.. Phương pháp này ñư c ng d ng ñ u tiên ñ phân tích các v t tr m tích sau th i kỳ băng hà B c và Ðông Âu ñã thu ñư c k t qu r t t t. 2.2. Ð c ñi m khí h u các th i ñ i ñ a ch t Do s bi n ñ i ñ a ch t trong su t các th i ñ i kéo dài hàng tri u năm nên m i th i ñ i khí h u khác nhau r t xa. 1. Th i Thái c : Ð dày c a băng tích châu phi lên t i 500m. 2. Th i Nguyên c : Băng hà phân b r ng kh p trên th gi i. 3. Th i c sinh: ðã th y xu t hi n các ñ i khí h u trên ñ a c u, ñư c chia ra các k : K Hàn vũ, cao nguyên Si-bê-ri trư c ñây ñã có các t ng th ch cao, mu i natri, canxi, magiê, ôxit kali tr m tích. Do ñó, khí h u lúa b y gi nóng và khô. K Chí lưu, khí h u tương ñ i m, có nhi u ñ ng v t bi n nhi t ñ i, xu t hi n các ñ i khí h u khác nhau. B c M khí h u r t nóng, hình thành sa m c. Cu i k này khí h u l nh d n. K Nê Bôn, khí h u m d n lên, cho ñ n cu i k Nê Bôn khí h u tr nên khá nóng. K ñá vôi, khí h u ôn hoà và m ư t, mang tính ch t h i dương. Th c v t thi u vòng tu i thân ch ng t sinh trư ng, phát tri n thu n l i, khí h u không có mùa l nh giá ho c mùa khô h n. K Nh tuy n, khí h u khô h n kéo dài ñ n t n cu i k Nh tuy n. 4. Th i Trung sinh. Khí h u trái ñ t tr nên m áp, n a ñ u th i ñ i này khí h u nóng hơn hi n nay. K Tam tuy n, Châu Âu, Trung Qu c và B c M khí h u ñ u nóng và khô. K Chu la, châu Nam C c khí h u ôn hoà, mát m . Ph n Tây Nam châu Âu tìm ñư c di tích c a th c v t nhi t ñ i. K B ch Á, khí h u trái ñ t khá ñ ng nh t, vào th i kỳ cu i, s phân ñ i khí h u kém rõ r t, không th y d u hi u c a băng hà. 5. Th i Tân sinh. K Ð tam, s phân chia các ñ i khí h u r t rõ r t. Vào th i kỳ cu i, khí h u l nh d n t phương B c v phương Nam. K Ð t , khí h u có băng hà phân b khá r ng, nh ng nơi không có băng hà thì có lư ng mưa nhi u hơn hi n nay. 6. Khí h u h u kỳ băng hà k Ð t : Theo Pen-kơ và Bơ-rúc-ken (1909), l n rút lui sau cùng c a băng hà k Ð t trên núi An-pơ cách ñây kho ng 20.000 năm. Theo các h c gi Nga, băng hà ñã bao ph các nư c vùng bi n Ban Tích và Trung Âu kéo dài t i kho ng th i gian cách ñây t 9.000 - 10.000 năm. Sơ-nan-ñơ (R.Sernander) phân chia h u kỳ băng hà làm 4 th i kỳ sau ñây: I. Th i kỳ khí h u Boreal: khô h n , m áp, 6800 - 5000 năm TCN. II. Th i kỳ KH Ð i tây dương: m, m, 5000 - 3000 năm TCN. III. Th i kỳ khí h u Subboreal: khô h n, m áp, 3000 - 850 năm TCN. 165 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
IV. Th i kỳ ph Ð i tây dương (Subatlantic): m ư t, hơi l nh, 850 năm TCN. 2.3. Nguyên nhân bi n ñ i khí h u các th i ñ i ñ a ch t Có 3 gi thuy t chính v quá trình bi n ñ i khí h u các th i ñ i ñ a ch t, m i gi thuy t ñ u ñã ñưa ra nh ng ch ng c tin c y. Do khuôn kh giáo trình này chúng tôi xin không nêu chi ti t nh ng cơ s khoa h c c a các gi thuy t. a) Gi thuy t thiên văn. Gi thuy t này cho r ng bi n ñ i khí h u do nguyên nhân vũ tr gây nên, ñó là nh ng nh hư ng t bên ngoài ñ a c u.. Ngư i ta cho r ng, qu ñ o ñ a c u, ñ nghiêng hoàng ñ o, tâm sai c a qu ñ o và ñi m xuân phân ñã có nh ng thay ñ i l n gi a các th i ñ i ñ a ch t, do v y khí h u ñã bi n ñ i (B ng 9.1). b) Gi thuy t ñ a ch t: Bi n ñ i l c ñia v hình d ng và t l phân b h i - l c trong các th i ñ i ñ a ch t ñã gây tra bi n ñ i khí h u. Gi thuy t này cho r ng các châu l c trên trái ñ t luôn di ñ ng trư t trên m t l p ñ m n m sâu trong lòng ñ t. Vì th các châu l c thư ng có quá trình t o sơn và di chuy n gây ra bi n ñ i khí h u. c) Gi thuy t v t lý. Gi thuy t v t lý cho r ng bi n ñ i khí h u trong các th i ñ i ñ a ch t là do s thay ñ i ñ c tính phát x c a m t tr i và ñ c tính h p th b c x c a ñ a c u. Trư c ñây, thành ph n khí quy n trái ñ t khác xa hi n nay và thay ñ i r t nhi u qua các th i ñ i ñ a ch t. M t khác, s phát x c a m t tr i ñã có nh ng th i kỳ y u ñi gây ra băng hà b m t trái ñ t và nh ng th i kỳ ho t ñ ng mãnh li t gây ra khí h u khô, nóng trên b m t trái ñ t. B ng 9.1. S thay ñ i vĩ ñ m t s nơi trong các th i ñ i ñ a ch t Th i ñ i K K K K Ð a ñi m K ñá Ð Tân KÐ Hi n Nh Tam Chu B ch vôi tam sinh t nay tuy n tuy n la Á 240N 320N 420N 40 N 400N 0 380N 650N 700N 790N Spi-sư-p ch 220N 120N 280N 290N 310N 370N 540N 370N 520N I-kút-skơ 820S 690S 680S 690S 700S 580S 240S 180S 70N Cô-lôm-bô 800S 650S 600S 0 650S 610S 400S 260S 190S Ma-ña-gát-sca 65 S 780S 720S 670S 700S 700S 400S 460S 540S 320S Bô-sư 180N 200N 18 N 120N 0 110N 380N 620N 410N Niu York 0 0 640S 800S 750S 680S 530S 800S 800S 770S Núi Ai-ri-pút 60 S 3. BI N ð I KHÍ H U TH I ð I L CH S 3.1. Phương pháp nghiên c u khí h u th i ñ i l ch s Khí h u th i ñ i l ch s ñư c xác ñ nh kho ng t 4000 - 5000 năm TCN t i th k XIX. S giao thoa gi a khí h u k ñ t và khí h u th i ñ i l ch s là các th i kỳ khí h u Subboreal (3000 - 850 năm TCN) và th i kỳ khí h u ph Ð i tây dương (Subatlantic). D n 166 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
ch ng v bi n ñ i khí h u trong th i ñ i l ch s là nh ng ghi chép trong các văn kiên, nh ng ghi chép hàng ngày v tình hình th i ti t, khí h u trư c kia và s li u quan tr c b ng máy móc sau này. Nh ng k t qu nghiên c u di tích thành c An Dương ñ i nhà Ân, s sách th i ñ i Chu T n (Trung Qu c) là nh ng b ng ch ng khá tin c y trong vi c nghiên c u bi n ñ i khí h u. Tương t như v y, nh ng ghi chép trong các văn ki n l ch s v nư c l t, h n hán, bi n ñ ng c a sông, h , s hình thành các ngu n nư c, th i kỳ ñóng băng h ao, sông ngòi, eo bi n và s ti n thoái c a băng hà... c a các Qu c gia, các n n văn minh nhân lo i cũng ñã ñư c khai thác. Nh ng ghi chép v bi n ñ i m c nư c bi n Cát-spiên, th i kỳ thu ho ch nho Pháp qua nhi u th k là nh ng ch ng c r t có giá tr . G n nh t là ngu n s li u quan tr c b ng các thi t b khí tư ng th k XVIII, XIX nhi u nơi là nh ng minh ch ng xác th c dùng ñ nghiên c u bi n ñ i khí h u th i ñ i l ch s . 3.2. M t s k t qu nghiên c u v bi n ñ i khí h u th i ñ i l ch s . a) Các k t qu nghiên c u Nh ng k t qu nghiên c u v bi n ñ i khí h u th i ñ i l ch s c a nhi u tác gi có th chia làm 2 trư ng phái lý thuy t khác nhau: 1. Thuy t b t bi n cho r ng trong th i ñ i l ch s không có bi n ñ i khí h u rõ r t. B ng nh ng minh ch ng thuy t ph c v th i kỳ tan băng các sông, h vùng B c Âu, th i kỳ thu ho ch nho và m t s lo i cây khác Pháp (b ng 9.2 và b ng 9.3)… ngư i ta cho r ng không có bi n ñ i khí h u trong th i ñ i l ch s . Trư ng phái này cho r ng nh ng dao ñ ng c a khí h u c a vùng này hay vùng khác ch là nh ng thay ñ i bình thư ng trong các chu kỳ dao ñ ng c a khí h u. B ng 9.2. Ngày tan băng trên các sông, h thu c B c Âu qua các th i kỳ H Ma-la-rơ Sông Nê-va Sông Ðôn-na 1753 - 1822, ngày 26 -.IV 1713 - 1792, ngày 9 -.IV 1530 - 1752, ngày 25 - III 1823 - 1892, ngày 25 -.IV 1793 - 1862, ngày 8 - IV 1753 - 1852, ngày 26 - III B ng 9.3. Th i ñi m thu ho ch nho qua các th k Dijion, Pháp Th k Ngày thu h ach r Th k Ngày thu h ach r XIV 25/X XVII 25/X XV 25/X XVIII 29/X XVI 28/X XIX 30/X 2. Thuy t bi n ñ i cho r ng trong th i ñ i l ch s có bi n ñ i khí h u rõ r t. Thuy t này có 2 trư ng phái khác nhau là Bi n ñ i tr c ti n và Bi n ñ i m ch ñ ng. Nh ng ngư i theo phái Bi n ñ i tr c ti n cho r ng, khí h u bi n ñ i ch theo m t hư ng nh t ñ nh; Nh ng ngư i theo phái Bi n ñ i m ch ñ ng cho r ng, trong th i ñ i l ch s khí h u có bi n ñ i d ng sóng luân chuy n, t khí h u m, l nh bi n thành khí h u khô, m, ho c t khí h u khô, m bi n thành khí h u m, l nh. b) Các lo i chu kỳ c a bi n ñ i khí h u th i ñ i L ch s Theo k t qu nghiên c u c a các nhà khoa h c th y r ng, khí h u trái ñ t trong th i ñ i l ch s ñã bi n ñ i theo nh ng chu kỳ rõ r t. 1. Chu kỳ 3 - 4 năm: Braak C. nh n th y có chu kỳ bi n ñ i c a khí áp, Berlage nh n th y chu kỳ này trên vòng tu i c a th c v t, T Nghĩa Bình (TQ) nh n th y chu kỳ qua lư ng 167 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
giáng th y.... 2. Chu kỳ 11 năm: Vilet (1951) nh n th y chu kỳ c a nhi t ñ , Meldrum C. nh n th y qua chu kỳ c a xoáy thu n, Thanvensunpin (1921) nh n th y chu kỳ ñóng băng trên h Sufan (Nh t B n)... B ng 9.4. Bi n ñ i khí h u t sau Công nguyên ñ n th k XIX Năm Châu Âu Châu Á B cM Châu Phi 0 Như hi n nay Mưa nhi u hơn hi n Gi ng hi n nay Sông Nin có nay nư c lũ l n 100 Hơi khô Mưa nhi u Tương ñ i khô 200 Mưa nhi u 300 Khô h n Khô h n Mưa nhi u 400 M c nư c bi n Cát- Khô h n Mưa nhi u spiên h th p 15 Inch 500 Tương ñ i khô Khô h n Mưa nhi u Mưa nhi u 600 Hơi khô Lư ng mưa tăng Tương ñ i khô Tương ñ i khô 700 Khô, m Mưa nhi u Mùa khô k t Khô h n thúc 900 Lư ng mưa tương M c nư c bi n Cát - Mưa khá nhi u Mưa khá nhi u ñ i nhi u spiên tăng cao 29 Inch 1000 Tương ñ i khô Trung qu c khô h n Khô h n Tương ñ i khô 1100 Tương ñ i l nh, Khô, m c bi n Cát - Mưa nhi u R t khô Lư ng mưa l n spiên h th p 14 Inch 1200 Mưa nhi u, gió to Khô Khô Mưa nhi u 1300 Băng hà ti n Mưa nhi u, m c nư c Mưa nhi u Mưa nhi u tri n, khô bi n Cát - spiên cao. 1400 Khí h u có tính Trung qu c khô h n. Khô h n Mưa nhi u ch t h i dương 1500 Khí h u có tính Mưa nhi u, m c nư c Khô h n Mưa nhi u, ch t l c ñ a. bi n Cát - spiên tăng Lư ng mưa ñ t Băng hà ti n tri n cao 16 Inch c cñ i r t nhanh 1600 Băng hà ti n tri n Mưa nhi u M c nư c Lư ng mưa Tương ñ i khô r t nhanh bi n Cát - spiên tăng khá nhi u cao 15 Inch 1700 Tây Âu khô h n. G n gi ng hi n nay Mưa nhi u Tương ñ i khô Tác d ng c a băng hà l n nh t 1800 L nh, mưa tương M c nư c bi n Cát - Mưa nhi u Tương ñ i khô ñ i nhi u spiên khá cao 1900 Băng hà rút ñi r t M c nư c bi n Cát Tương ñ i khô Khô h n nhanh. spiên h th p 3. Chu kỳ 16 năm: Wagner A. (1928) nh n th y chu kỳ qua nhi t ñ Vien, Enge (1930) nh n th y chu kỳ này qua lư ng giáng th y Rome (Italy)... 4. Chu kỳ 35 năm: Bruckener E. nh n th y chu kỳ c a nhi u y u t như lư ng mưa, nhi t ñ ..., Richter E. cho r ng s ti n thoái c a băng hà trên núi Anpơ x y ra theo chu kỳ này... 168 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
4. BI N ð I KHÍ H U TH I ð I NGÀY NAY 4.1. Khí quy n - nhân t quan tr ng gây ra bi n ñ i khí h u T thu nguyên sơ ñ n ngày nay, khí quy n trái ñ t ñã tr i qua nhi u giai ño n bi n ñ i thành ph n và c u t o, ngày nay khí quy n trái ñ t bao g m h n h p các ch t khí có n ng ñ khác nhau. Kh i lư ng khí quy n ư c tính kho ng 5,15 x 1015 t n (Sytnick, 1985). Các ñám cháy r ng và ñ t nhiên li u hoá th ch th i ra khói, tro, b i và các ch t gây ô nhi m khí quy n như HF, SO2, CFC, CO, CO2 … S phát th i các ch t khí ñ c vào không khí ñã tác ñ ng ñ n ñ i s ng ñ ng, th c v t và con ngư i, làm phương h i t i các công trình xây d ng và ñ c bi t là làm bi n ñ i khí h u trái ñ t. Như chung ta ñã bi t, n u không có không khí nhi t ñ trên b m t trái ñ t vào ban ngày s tăng lên r t cao và ban ñêm s gi m xu ng r t th p do không có s h p thu các dòng b c x chi u t i và b c x ph n x . Nhi u hành tinh khác không có không khí cũng có biên ñ nhi t ñ r t r ng,.m i s s ng ñã không th t n t i. Lư ng cacbonic ñư c th c v t c ñ nh hàng năm trên ph m vi toàn c u kho ng 4,9.1013kg. Trong m t ngày th c v t h p th CO2 b t ñ u t lúc m t tr i m c do ñó ban ngày lư ng CO2 gi m th p còn oxy tăng lên và ñ t ñ n c c ñ i vào bu i chi u. S trao ñ i CO2 cũng x y ra gi a ñ i dương và khí quy n vì ñ i dương ch a lư ng CO2 l n hơn 50 l n so v i khí quy n. ð i dương vì th ñóng vai trò ñi u ch nh n ng ñ CO2 trong khí quy n. CO2 có kh năng h p th b c x sóng dài do ñó làm cho nhi t ñ không khí không quá l nh v ban ñêm. Hi n nay do ho t ñ ng c a con ngư i mà hàm lư ng CO2 trong khí quy n ngày càng tăng gây nên "hi u ng nhà kính", nhi t ñ không khí không ng ng tăng lên.. 4.2. Các ngu n gây ô nhi m không khí a) Ngu n g c t nhiên • Núi l a: phun th i vào không khí nham th ch nóng nhi u khói, b i giàu sunfuadioxit, sunfit h u cơ, mêtan và nh ng lo i khí khác. • Cháy r ng: phát th i cacbon monoxit (CO), cacbon ñioxit (CO2) và tro b i. • Quá trình phân hu ch t h u cơ: phát th i amôniac, mêtan, oxit nitơ (N2O, NO) và CO2... • S m sét: gây ra hi n tư ng ñi n phân Nitơ (N2) làm xu t hi n axit nitric (HNO3).. • Bão b i: gió m nh tung b i cát vào không khí. • Sóng bi n: tung b t nư c mang theo mu i bi n lan truy n vào không khí. b) Ngu n nhân t o Theo th ng kê Liên Hi p Qu c (1991), các nư c công nghi p phát tri n có s dân ch chi m 1/4 dân s th gi i nhưng m c tiêu th năng lư ng năm 1970 l n g p 7 l n, năm 1980 kho ng 4 l n và năm 1990 kho g 3 l n so v i các nư c ñang phát tri n. Hàng năm lư ng phát th i vào khí quy n trên toàn th gi i r t l n, s li u th ng kê 1992 c a Liên h p Qu c ñư c trình bày b ng 9.5. 4.3. Các tác nhân gây hi u ng nhà kính a) Cacbon ñioxit và monoxit (CO2 và CO) : Theo Hoffman và Wells (1987) trong cu c cách m ng công nghi p, lư ng CO2 s tăng lên g p hai l n vào gi a th k XXI. Trong khí quy n lư ng CO2 ư c tính có kho ng 711x109 t n (0,033%), trao ñ i hàng năm v i sinh quy n trên c n kho ng 56 x 109 t n và nh n kho ng 169 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
5 x 109 t n do ñ t cháy nhiên li u hoá th ch. Ð i dương ch a kho ng 580 x 109 t n CO2 l p nư c m t và kho ng 38.400 x 109 t n l p gi a và l p sâu hơn. Trao ñ i cacbonic gi a m t bi n và khí quy n hàng năm kho ng 90 x 109 t n/năm. Theo Smith (1984), hàng năm trên trái ñ t phát th i kho ng 6,0x108 t n CO (riêng M - 65x106 t n). B ng 9.5. S lư ng các tác nhân ô nhi m nhân t o trên toàn th gi i năm 1992 Ðơn v : Tri u t n Tác nhân ô nhi m chính Ngu n gây ô nhi m Cacbon CO Bi SOx NOx Hydro 0.8 7.3 1. Giao thông v n t i 58.1 1.2 15.1 - Ôtô ch y xăng 53.5 0.5 0.2 13.8 6.0 - Ôtô ch y d u diezel 0.2 0.3 0.1 0.4 0.5 - Máy bay 2.4 0.0 0.0 0.3 0.0 - Tàu ho và các lo i khác 2.0 0.4 0.5 0.6 0.8 1.7 8.1 0.7 8.8 2. Ð t nhiên li u 22.2 - Than 0.7 7.4 18.3 0.2 3.6 - D u, xăng 0.1 0.3 3.9 0.1 0.9 - Khí ñ t t nhiên 0.0 0.2 0.0 0.0 4.1 -G ,c i 0.9 0.2 0.0 0.4 0.2 3. S n xu t công nghi p 8.8 6.8 6.6 4.2 0.2 4. X lý ch t th i r n 7.1 1.0 0.1 1.5 0.5 8.8 5. Ho t ñ ng khác 15.3 0.5 3.8 1.6 - Cháy r ng 6.5 6.1 0.0 2.0 1.1 - Ð t các s n ph m nông nghi p 7.5 2.2 0.0 1.5 0.3 - Ð t rác th i b ng than 1.1 0.4 0.5 0.2 0.2 - Hàn ñ t xây d ng 0.2 0.1 0.0 0.1 0.0 b) Clorofluorocacbon (còn g i là CFC): CFCl11 ho c CFCl3 và CFCl2 ho c CF2Cl2 (tên g i kinh doanh là Freon 12 ho c F12), ñó là nh ng ch t thông d ng c a CFC, chúng có th d ng sol khí và không sol khí. D ng sol khí thư ng làm t n h i t ng ôzôn. Do có s báo ñ ng v môi trư ng, các nư c phát tri n ñã b t ñ u h n ch s d ng d ng sol khí c a CFC, nhưng d ng không sol khí thì v n ti p t c ñư c s n xu t và ngày càng tăng v s lư ng. CFC có tính n ñ nh cao và không b phân hu . Có nh ng gi thi t cho r ng, n u như s phát th i CFC hi n nay hoàn toàn ñư c ch m d t thì cũng ph i c n kho ng 100 năm n a m i phân hu h t lư ng CFC hi n có. c) Mêtan (CH4): Ngu n gây ô nhi m chính c a CH4 là các quá trình sinh h c, ví d như s lên men ñư ng ru t c a loài ñ ng v t móng gu c, s phân gi i k khí ñ t ng p nư c. CH4 b oxi hoá t o thành hơi nư c t ng bình lưu gây hi u ng nhà kính m nh hơn nhi u so v i hi u ng tr c ti p c a CH4. Theo Hoffman và Wells (1987) thì hi n nay hàng năm trên toàn th gi i khí quy n thu nh n kho ng 400 ñ n 765 x 109 kg CH4. d) Nitơ oxit (N2O): Theo s li u c a cơ quan vũ tr M (NASA) thì t l tăng N2O hàng năm kho ng t 0,2% - 0,3%.. Hoffman và Wells (1987) cho bi t lư ng N2O phát th i vào khí quy n do phân 170 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
gi i các h p ch t h u cơ, phân khoáng và nh ng quá trình t nhiên khác chi m t l 70 - 80%, ñ t cháy nhiên li u kho ng 20 - 30%. e) Khói quang hoá Nguyên t oxy sinh ra do s n ph m quang hoá t NO2 dư i s xúc tác c a b c x m t tr i l i tác d ng v i các hyñrocacbon ho t hoá (mêtan, êtan, tôluen...). T t c các ch t này ñ u ñư c sinh ra t quá trình ñ t cháy nhiên li u hoá th ch hay ph ph m th c v t. K t qu là nitơ ñioxyt m t ñi, nitơ oxit ñư c sinh ra, ôzôn tích lu l i và m t s ch t ô nhi m th sinh khác ñư c t o thành như focmanñehyt, anñehyt và peroxyaxetyl nitrat, h n h p này g i là Pan (C2H3O5N). T p h p t t c các ch t trên hình thành khói quang hoá. Khói quang hoá có th làm ch t ngư i. Luân ðôn, tháng 12/1952 khói quang hoá làm ch t 3-4 nghìn ngư i. Ð i v i con ngư i Pan gây ra các b nh như cay và ñau nhói m t, ho, ñau ñ u, m t m i, suy hô h p, viêm ph i, khô c h ng. ð i v i th c v t, Pan gây x m lá, phá ho i t bào lá, h n ch quá trình quang h p, phá h y ch t l c l p, ñ c bi t ñ i v i cây thu c lá, ñ u Hà Lan, khoai tây và nho. 4.4. Hi u ng nhà kính (green house effect). Khi khí quy n b ô nhi m, hàm lư ng các ch t khí thay ñ i, không khí ch a nhi u CO2, CO, NO2, CH4, b i, hơi nư c… là nh ng ch t h p thu nhi u b c x làm khí quy n nóng lên g i là hi u ng nhà kính. Nhi t ñ Trái ñ t tăng lên là nguyên nhân làm tan l p băng bao ph 2 c c và trên các ng n núi cao làm cho m c nư c bi n dâng cao. Theo d ñoán c a các nhà khoa h c thì n u n ng ñ CO2 trong khí quy n tăng g p ñôi, nhi t ñ trung bình m t ñ t tăng lên kho ng 3,60C. H i ngh Rio De Janeiro (3/6/1992) ñã ch ra r ng, trong 30 năm t i n u không ngăn ch n ñư c "hi u ng nhà kính" thì m c nư c bi n s dâng lên kho ng 1,5 - 3,5 mét. S li u quan tr c cho th y, trong kho ng th i gian t 1885 ñ n 1940, nhi t ñ trung bình b m t trái ñ t ñã tăng lên kho ng 0,50C. Sau năm 1940, s nóng lên c a toàn Trái ñ t có xu hư ng gi m b t, riêng B c Âu và B c M nhi t ñ v n ti p t c tăng t năm 1940 ñ n 1980, ít nh t kho ng 0,110C. Theo T ch c Khí tư ng qu c t (WMO) thì nhi t ñ Trái ñ t ñã tăng lên g n 0,40C trong vòng 134 năm tr l i ñây. Trong h i th o Châu Âu, các nhà nghiên c u khí h u cho r ng nhi t ñ c a Trái ñ t s tăng lên 1,5 - 4,50C vào năm 2050 do "hi u ng nhà kính". Bi n ñ i khí h u có tác ñ ng sâu s c t i các h sinh thái t nhiên và xã h i, ñ c bi t là nh ng ho t ñ ng nông nghi p, s d ng ngu n nư c. Trong vòng hai ngàn năm trư c, nhi t ñ c a Trái ñ t ñã t ng tăng lên 4 - 50C do nh ng thay ñ i sâu s c trong r ng, h và thu v c.. nhưng ch có tác ñ ng nh ñ n loài ngư i vì dân s th p, phương th c s ng còn ñơn gi n, nhu c u c a con ngư i còn nh . Hi n nay, con ngư i là nhân t ch ñ o c a sinh quy n, nh ng ho t ñ ng c a con ngư i c n ph i cân nh c ñ h n ch ñ n m c t i ña "hi u ng nhà kính". Hi u ng nhà kính s gây ra nh ng nh hư ng chính như sau: 1. Tác ñ ng ñ n r ng: s nóng lên c a Trái ñ t d n ñ n nh ng thay ñ i l n các loài th c v t, cân b ng quang h p - hô h p b nh hư ng.. 2. Tác ñ ng ñ n cây tr ng: hi u ng nhà kính có tác ñ ng khác nhau ñ i v i cây tr ng, lúa mì và ngô có th b các stress m ñ do quá trình b c thoát hơi nư c tăng. M t khác, nhi t d tăng s làm gia tăng s phá ho i c a sâu b nh. 3. Tác ñ ng ñ n ñ t và ngu n nư c: nhi t ñ tăng lên d n t i ch ñ thu văn cũng thay ñ i, mùa hè kéo dài, quá trình r a trôi mi n khí h u ôn ñ i s tăng lên. 4. Tác ñ ng ñ n s c kho con ngư i: Nhi u lo i b nh t t s xu t hi n khi th i ti t bi n ñ i, d ch b nh như t , cúm, viêm ph i, b nh ngoài da cũng gia tăng.. 171 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------
4.5. Suy thoái t ng ôzôn Ôzôn (O3) là lo i khí hi m l p không khí g n m t ñ t nhưng t p trung thành l p dày t ng bình lưu t 25 km ñ n kho ng 40 km. L p ôzôn trên cao r t có ích vì nó làm nhi m v như m t b ph n l c và h p th các b c x t ngo i t m t tr i chi u xu ng. Nh ng tia t ngo i nguy hi m có tác ñ ng ñ n ADN, gây ñ t bi n t bào và ung thư. L p ôzôn n kh năng h p thu các tia t ngo i ñã tr thành tác nhân b o v s s ng trên m t ñ t. B c x M t tr i chi u xu ng trái ñ t dư i d ng sóng ñi n t v i m t ph bư c sóng r t r ng. gi i h n ngoài c a khí quy n (ñ cao cách m t ñ t kho ng 3000km) b c x m t tr i g m các tia gamma, rơn ghen, t ngo i, tia nhìn th y, h ng ngo i và các sóng ñi n (sóng TV, rañiô). T ng ñi n ly có tác d ng h p th sóng c c ng n (bư c sóng nh hơn 0,099µ). Kh năng h p thu các tia t ngo i có bư c sóng t 0,20 - 0,39µ c a l p ôzon di n ra theo các bư c sau: khí ôzôn t nhiên ñư c hình thành do các tia t ngo i chi u vào các phân t oxi (O2), phân tách thành các nguyên t (O), các nguyên t oxi l i ti p t c hoá k t h p v i các phân t oxi khác ñ hình thành ôzôn (O3) theo ph n ng: O2 + B c x t ngo i = O + O O + O2 = O3 Ôzôn h p th b c x t ngo i có th b phân hu . O3 + B c x t ngo i = O2 + O Ccác ch t ô nhi m như Clorofluorocacbon (CFC), mêtan (CH4), các khí nitơ oxit (N2O, NO) có kh năng thúc ñ y ph n ng phân h y ôzôn thành oxi. Trong t nhiên CFC xâm nh p m t cách ch m ch p vào t ng ôzôn c a khí quy n, ti p xúc v i các tia t ngo i r i xúc ti n phân hu ôzôn gi i phóng ra CFClO. CFCl + O3 = CFClO + O2 CFClO ti p t c hoá h p v i phân t ôzôn khác t o thành 2 phân t oxi và gi i phóng 1 nguyên t Clo: CFClO + O3 = 2O2 + Cl + CFC M t CFC có th phá hu hàng nghìn phân t ôzôn trư c khi gi i phóng 1 nguyên t Clo ñ gây mưa axit (HCl). Ho t ñ ng tương t trong quá trình phân hu ôzôn còn có Brôm, NO và OH-. Ion OH- thư ng ho t ñ ng ñ cao trên 40km: OH- + O3 = HO2 + O2 HO2 + O2 = OH- + O2 OH l i ñư c tái sinh và ti p t c phân ly nh ng phân t ôzôn m i. OH- cũng có th ñư c tái - sinh b i quá trình oxi hoá mêtan. CH4 + O = CH3 + OH- Các nhà khoa h c d ñoán r ng ñ n năm 2030 s suy thoái t ng ôzôn trên ph m vi toàn c u s là 6,5%. Ð c bi t, s suy thái này càng x y ra m nh các vĩ ñ cao, có th là 16% vĩ ñ 600N. N u vi c c m s n xu t CFC có hi u qu thì s suy thoái do CFC trung bình v n m c 2% và 8% 600N vào năm 2030. 4.6. Hi n tư ng En Nino và Dao ñ ng Nam Bán C u (EN - SO) En Nino (vi t t t là EN) là tên g i dân gian c a các ngư dân Pêru ñ i v i hi n tư ng nhi u ñ ng nóng hơn bình thư ng c a nư c bi n vùng nhi t ñ i phía Ðông Thái Bình Dương. La Nina là tên g i hi n tư ng nhi u ñ ng ngư c pha v i En Nino khi nhi t ñ m t nư c bi n l nh hơn m c bình thư ng. Sau này các nhà khoa h c phát hi n ra r ng các hi n tư ng nóng, l nh c c b này có liên k t v i hoàn lưu khí quy n toàn c u và các nhi u lo n c a th i ti t. Phát hi n n i ti ng ñ u tiên là quan h gi a hi n tư ng En Nino và dao ñ ng nam bán c u 172 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Khí tư ng Nông nghi p---------------------------------------------