phòng, chống hiv/aids (tài liệu dùng cho đào tạo sinh viên hệ bác sỹ y học dự phòng): phần 2

TRUYỀN THÔNG THAY ĐỔI HÀNH VI<br /> DỰ PHÒNG LÂY NHIỄM HIV<br /> MỤC TIÊU HỌC TẬP<br /> <br /> Sau khi kết thúc bài học, học viên có khả năng:<br /> 1. Trình bày được khái niệm và vai trò của truyền thông thay đổi hành vi trong dự<br /> phòng lây nhiễm HIV.<br /> 2. Nêu được các nguyên tắc cơ bản trong truyền thông thay đổi hành vi dự phòng lây<br /> nhiễm HIV.<br /> 3. Phân tích được các yếu tố cơ bản của quá trình truyền thông và vai trò của các yếu<br /> tố này trong truyền thông thay đổi hành vi dự phòng lây nhiễm HIV.<br /> 4. Trình bày được các nguyên tắc lựa chọn kênh và phương tiện truyền thông thay đổi<br /> hành vi.<br /> <br /> NỘI DUNG HỌC TẬP<br /> <br /> 1. KHÁI NIỆM, VAI TRÒ VÀ NGUYÊN TẮC CỦA TRUYỀN THÔNG THAY ĐỔI<br /> HÀNH VI TRONG PHÒNG, CHỐNG HIV/AIDS<br /> <br /> 1.1. Một số khái niệm có liên quan<br /> Truyền thông là một quá trình giao tiếp, chia sẻ, trao đổi thông tin từ người truyền<br /> (nguồn tin) đến người nhận (đối tượng truyền thông) nhằm nâng cao nhận thức, đạt được sự<br /> hiểu biết, thay đổi thái độ và hành vi của người nhận.<br /> Hành vi là cách ứng xử hàng ngày của một cá nhân đối với một sự việc, một hiện<br /> tượng, một ý kiến hay một quan điểm. Hành vi hình thành và phát triển, biến đổi theo ảnh<br /> hưởng của các yếu tố sinh thái, môi trường, xã hội, văn hóa, kinh tế, chính trị.<br /> Hành vi trong phòng, chống HIV/AIDS là những thói quen, việc làm hàng ngày có lợi<br /> hoặc có hại cho hoạt động dự phòng lây nhiễm HIV, chăm sóc và điều trị người nhiễm HIV.<br /> Truyền thông thay đổi hành vi (TTTĐHV) là biện pháp tiếp cận truyền thông ở nhiều<br /> cấp độ nhằm thúc đẩy và duy trì việc thay đổi hành vi để làm giảm nguy cơ nào đó cho mỗi<br /> cá nhân và cộng đồng thông qua các thông điệp phù hợp và các kênh truyền thông khác<br /> nhau. Đây là một quá trình nhằm tăng cường và duy trì những thay đổi tích cực về hành vi<br /> của cá nhân và cộng đồng.<br /> Trong phòng, chống HIV/AIDS, truyền thông thay đổi hành vi được hiểu là biện pháp<br /> tiếp cận truyền thông ở nhiều cấp độ nhằm khuyến khích, thay đổi hành vi nguy cơ lây<br /> nhiễm HIV, với những thông điệp có tính định hướng hành động được chuyển đến công<br /> 97<br /> <br /> chúng bằng nhiều kênh và phương tiện truyền thông khác nhau, đồng thời có sự phối hợp<br /> với việc cung ứng hoặc giới thiệu các dịch vụ hỗ trợ việc thực hiện và duy trì thực hiện hành<br /> vi an toàn.<br /> Như vậy, ngoài việc cung cấp đủ kiến thức, thông tin về HIV, truyền thông thay đổi<br /> hành vi phòng, chống HIV/AIDS còn cần chú trọng đến tạo môi trường hỗ trợ, giúp đỡ, tạo<br /> điều kiện thuận lợi để hướng dẫn các đối tượng (người nhận/người được truyền thông) loại<br /> bỏ hành vi nguy cơ và thực hiện hành vi an toàn để phòng tránh lây nhiễm HIV hoặc để<br /> không làm lây truyền HIV (gọi chung là dự phòng lây nhiễm HIV).<br /> 1.2. Vai trò của truyền thông thay đổi hành vi trong phòng, chống HIV/AIDS<br /> Thế giới đã trải qua hơn 30 năm đối mặt với dịch HIV/AIDS nhưng cho đến nay dịch<br /> vẫn đang tiếp tục lan rộng trong cộng đồng. Trong bối cảnh này truyền thông thay đổi hành<br /> vi để làm tăng nhận thức, trách nhiệm và làm thay đổi hành vi của mọi người dân trong xã<br /> hội về dự phòng lây nhiễm HIV vẫn là một giải pháp không thể thiếu được và đóng một vai<br /> trò hết sức quan trọng trong cuộc chiến chống HIV/AIDS.<br /> Truyền thông thay đổi hành vi giúp nâng cao nhận thức của người dân về nguy cơ của<br /> đại dịch HIV/AIDS, các con đường lây truyền HIV, các đường không lây truyền, các hành<br /> vi nguy cơ và các hành vi không làm lây truyền HIV, các biện pháp phòng, chống<br /> HIV/AIDS, v.v… Khi cộng đồng hiểu biết đúng và đầy đủ sẽ có thái độ, hành vi đúng về dự<br /> phòng lây nhiễm HIV; chấp nhận, gần gũi, chia sẻ và giúp người nhiễm HIV tái hòa nhập<br /> cộng đồng, giúp họ cảm thấy họ vẫn được cộng đồng đùm bọc, từ đó họ sẽ có trách nhiệm<br /> bảo vệ cho những người khác.<br /> Bên cạnh đó, truyền thông thay đổi hành vi còn nhằm khuyến khích cộng đồng chủ<br /> động tham gia vào các hoạt động tìm hiểu, thảo luận và đối thoại về các hành vi nguy cơ và<br /> các yếu tố làm tăng hoặc giảm các hành vi nguy cơ. Từ đó tạo ra nhu cầu về thông tin, dịch<br /> vụ và thúc đẩy hành động, thực hiện hành vi an toàn để làm giảm nguy cơ, phòng lây truyền<br /> HIV cho bản thân và cho mọi người xung quanh.<br /> Truyền thông thay đổi hành vi trong phòng, chống HIV/AIDS còn giúp định hướng<br /> cho mọi người thực hiện pháp luật và các chính sách về phòng, chống HIV/AIDS, kết nối và<br /> thúc đẩy các dịch vụ về dự phòng, chăm sóc, hỗ trợ và điều trị liên quan đến nhiễm<br /> HIV/AIDS và các dịch vụ hỗ trợ về kinh tế, xã hội khác, tạo môi trường thuận lợi cho mọi<br /> người thực hiện hành vi an toàn.<br /> Đặc biệt, truyền thông thay đổi hành vi trong phòng, chống HIV/AIDS còn góp phần<br /> nâng cao trách nhiệm và sự quan tâm của các cấp, các ngành, thu hút dư luận xã hội ủng hộ<br /> cho các hoạt động phòng, chống HIV/AIDS và duy trì bền vững những thành quả đạt được.<br /> 1.3. Các nguyên tắc cơ bản trong truyền thông thay đổi hành vi dự phòng lây nhiễm HIV<br /> Để đạt được mục tiêu giúp đối tượng thay đổi các hành vi nguy cơ và thực hiện các<br /> hành vi an toàn dự phòng lây nhiễm HIV một cách có hiệu quả thì truyền thông thay đổi<br /> hành vi cần tuân theo các nguyên tắc sau đây:<br /> 98<br /> <br />  Quan tâm đến các lợi ích của cá nhân đối tượng;<br />  Nói cụ thể về những lợi ích sẽ đạt được và những mối nguy hại sẽ giảm đi khi thực<br /> <br /> hiện hành vi mới;<br />  Trình bày những hành vi có lợi, dễ thực hiện hoặc phù hợp với đối tượng trước, sau<br /> <br /> đó trình bày các hành vi có lợi khác khó thực hiện hơn;<br />  Hãy chỉ rõ rằng hành vi có lợi mà chúng ta hướng dẫn là những hành vi được cộng<br /> <br /> đồng và xã hội chấp nhận, ủng hộ, nhiều người đã thực hiện thành công;<br />  Hãy đưa ra những hướng dẫn và lời khuyên cụ thể về cách thực hành hành vi có lợi<br /> <br /> và cách thức vượt qua khi gặp trở ngại;<br />  Cần đặc biệt quan tâm đến những người không ủng hộ sự thay đổi hành vi và tập<br /> <br /> trung vào việc thuyết phục những người này để làm gương cho người khác;<br />  Hãy dùng những “tấm gương” cụ thể để chỉ cho mọi người thấy hiệu quả và lợi ích<br /> <br /> của việc thực hành hành vi an toàn.<br /> 2. CÁC YẾU TỐ CỦA QUÁ TRÌNH TRUYỀN THÔNG THAY ĐỔI HÀNH VI DỰ<br /> PHÒNG LÂY NHIỄM HIV<br /> <br /> Quá trình truyền thông bao gồm hai hoạt động cơ bản, đó là hoạt động chuyển thông<br /> điệp từ người phát tin (người truyền) tới đối tượng nhận tin (người nhận) qua việc sử dụng<br /> các thông điệp, các kênh truyền thông và các phương tiện truyền thông khác nhau; và hoạt<br /> động phản hồi từ đối tượng nhận tin tới chủ thể phát tin. Việc nắm và xác định được các yếu<br /> tố truyền thông phù hợp sẽ quyết định chất lượng và hiệu quả của mỗi hoạt động truyền<br /> thông thay đổi hành vi nói chung cũng như trong truyền thông thay đổi hành vi dự phòng<br /> lây nhiễm HIV nói riêng.<br /> Quá trình truyền thông được mô tả bao gồm:<br /> <br /> Hình 7.1. Mô hình quá trình truyền thông<br /> <br /> 99<br /> <br /> 2.1. Người truyền/nguồn truyền<br /> <br /> 2.1.1. Ai có thể là người truyền<br />  Người truyền hay chủ thể phát tin là nguồn phát tin, cung cấp thông tin. Đây là yếu<br /> <br /> tố khởi xướng quá trình truyền thông.<br />  Người truyền có thể là một cá nhân, một nhóm, một cơ quan, tổ chức. Ví dụ: nhân<br /> <br /> viên y tế thôn bản, Hội Phụ nữ, Trung tâm Phòng, chống HIV/AIDS, v.v… Tùy thuộc từng<br /> cộng đồng, sự tin cậy và nguồn tin đáng tin cậy người truyền còn có thể là: người đứng đầu<br /> cộng đồng; người có chuyên môn cao; các cơ quan, tổ chức có uy tín, v.v…<br />  Các tuyên truyền viên/giáo dục viên đồng đẳng có một vai trò hết sức quan trọng<br /> <br /> trong truyền thông thay đổi hành vi dự phòng lây nhiễm HIV, đặc biệt là truyền thông cho<br /> các đối tượng có hành vi nguy cơ cao. Bởi hơn ai hết, các tuyên truyền viên đồng đẳng hiểu<br /> rất rõ tâm lý, hành vi, hoàn cảnh sinh hoạt và làm việc của các đối tượng (là những người<br /> đồng đẳng với họ) v.v... do đó thuận lợi hơn trong việc tiếp cận và chia sẻ, truyền thông,<br /> giúp đối tượng thay đổi hành vi nguy cơ và thực hiện hành vi an toàn. Hiện nay, phương<br /> pháp giáo dục đồng đẳng được coi là một trong những phương pháp truyền thông, giáo dục<br /> hiệu quả nhất trong phòng, chống HIV/AIDS bởi những ưu điểm vượt trội của nó.<br /> <br /> 2.1.2. Điều kiện/tiêu chuẩn chung của người truyền<br />  Người truyền thông cần có kiến thức càng sâu rộng càng tốt về vấn đề cần truyền<br /> <br /> thông, có kinh nghiệm, kỹ năng truyền thông, v.v…<br />  Ngoài các yêu cầu về chuyên môn, kiến thức, kỹ năng, v.v... việc lựa chọn người<br /> <br /> truyền thông thường phụ thuộc vào kết quả phân tích đối tượng truyền thông.<br /> 2.2. Người nhận/đối tượng truyền thông<br /> Người nhận hay đối tượng truyền thông là người tiếp nhận các thông điệp truyền thông<br /> và là người được mong muốn thay đổi hành vi. Họ có thể là một cá nhân, một nhóm người<br /> hay một cộng đồng. Ví dụ: người nhiễm HIV; nhóm phụ nữ bán dâm, nhóm người nghiện<br /> chích ma tuý… Người nhận hay đối tượng truyền thông là nhóm đối tượng mà các thông<br /> tin, tài liệu, dịch vụ hỗ trợ và chiến dịch truyền thông sẽ tập trung vào. Do vậy, điểm khởi<br /> nguồn của các hoạt động truyền thông cần bắt đầu từ việc tìm hiểu, phân loại và phân tích<br /> đối tượng truyền thông. Hay nói cách khác, người nhận là trung tâm của hoạt động truyền<br /> thông thay đổi hành vi.<br /> <br /> 2.2.1. Phân loại đối tượng truyền thông<br /> Căn cứ vào các mục tiêu tác động cụ thể trong truyền thông thay đổi hành vi dự phòng<br /> lây nhiễm HIV có thể phân chia đối tượng truyền thông thành 2 nhóm chính:<br /> 2.2.1.1. Đối tượng đích cấp 1 hay nhóm đối tượng trực tiếp<br /> Là những người có hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV mà chúng ta muốn tác động để làm<br /> thay đổi các hành vi đó của họ. Ví dụ: khi chúng ta muốn các đối tượng phải thực hiện hành<br /> 100<br /> <br /> vi sử dụng bơm kim tiêm sạch khi tiêm chích ma tuý thì nhóm đối tượng đích là nhóm<br /> người tiêm chích ma tuý.<br /> 2.2.1.2. Đối tượng đích cấp 2 hay nhóm đối tượng liên quan<br /> Là những người có ảnh hưởng, tác động trực tiếp đến đối tượng đích cấp 1, có thể tác<br /> động tạo ra sự thay đổi ở nhóm đối tượng đích cấp 1.<br /> Ví dụ: nhóm cha mẹ, nhóm bạn thân, đồng nghiệp, thầy cô giáo; nhóm các nhà lãnh<br /> đạo đảng, chính quyền, các đoàn thể ở địa phương... Những người này có khả năng ra các<br /> quyết định để ủng hộ, giúp đỡ các cá nhân/đối tượng thực hiện hành vi an toàn dự phòng<br /> lây nhiễm HIV.<br /> Đối với từng vấn đề trong lĩnh vực dự phòng lây nhiễm HIV, đối tượng đích còn được<br /> phân ra những nhóm nhỏ hơn dựa trên các đặc điểm về nhân khẩu học, thể chất, tâm lí hay<br /> hành vi có liên quan đến HIV/AIDS.<br /> 2.2.2. Phân tích đối tượng truyền thông<br /> Phân tích đối tượng truyền thông là cơ sở cho việc xác định các yếu tố khác trong quá<br /> trình truyền thông cho phù hợp. Từ người truyền thông, thông điệp truyền thông, kênh<br /> truyền thông đến cách lấy thông tin phản hồi đều phải phù hợp vơi đối tượng truyền thông...<br /> Các đặc điểm của đối tượng truyền thông cần phân tích bao gồm:<br />  Các đặc điểm về nhân khẩu học như: giới, tuổi, dân tộc, nghề nghiệp, thu nhập, học<br /> <br /> vấn, hoàn cảnh gia đình, nơi làm việc và nơi ở, v.v…<br />  Các đặc điểm về văn hoá như cách sống, phong tục tập quán.<br />  Các đặc điểm về thể chất như: tình trạng sức khoẻ, bệnh sử cá nhân, các dạng và mức<br /> <br /> độ tiếp xúc (phơi nhiễm) với các nguy cơ lây nhiễm HIV, điều kiện chăm sóc sức khoẻ...<br />  Các đặc điểm về tâm lí như: thái độ, niềm tin, chuẩn mực xã hội hay các đặc tính cá<br /> <br /> nhân khác.<br />  Đặc điểm về hành vi như: có hành vi nguy cơ, hành vi không có nguy cơ lây<br /> <br /> nhiễm HIV.<br /> 2.3. Thông điệp và nội dung truyền thông<br /> <br /> 2.3.1. Thông điệp truyền thông<br /> 2.3.1.1. Một số khái niệm về thông điệp truyền thông<br />  Thông điệp là những nội dung truyền thông chính, được trình bày súc tích và thuyết<br /> <br /> phục về một chủ đề, vấn đề sức khỏe nào đó. Nội dung của thông điệp phải phản ánh được<br /> mục tiêu truyền thông, chỉ rõ những hành động cụ thể mong muốn và kêu gọi đối tượng<br /> thực hiện những hành động mong muốn đó.<br /> <br /> 101<br /> <br />