Phương pháp giảng dạy Văn học - Phan Trọng Luật

Chia sẻ: Long Đồ Đại Học Sĩ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:288

Thêm vào BST

Báo xấu

458
lượt xem 225
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Vấn đề đổi mới phương pháp giảng dạy đã được đặt ra từ nhiều năm nay trước thực trạng môn văn ở trường phổ thông hay đại học đều có chiều hướng đi xuống đáng quan tâm. Giáo viên phổ thông giảng dạy chưa tốt, một phần trách nhiệm thuộc về các giảng viên ở trường đại học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Phương pháp giảng dạy Văn học - Phan Trọng Luật

®¹i häc huÕ trung t©m ®µo t¹o tõ xa Phan Träng LuËn Ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc (S¸ch dïng cho hÖ ®µo t¹o tõ xa) T¸i b¶n lÇn thø hai Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc − 2006
Môc lôc Lêi ®Çu s¸ch ............................................................................................................................ 4 PHÇN I: NH÷NG VÊN §Ò Lý LUËN CHUNG VÒ Bé M¤N........................................................ 6 Ch−¬ng I: khoa häc vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n............................................... 6 I − T×nh h×nh nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ........................................ 6 II − Vai trß cña ph−¬ng ph¸p trong nhµ tr−êng ...........................................................10 Ch−¬ng II: m«n v¨n ë nhµ tr−êng phæ th«ng ......................................................30 I − M«n V¨n trong nhµ tr−êng cò .................................................................................30 II − M«n V¨n trong nhµ tr−êng c¸ch m¹ng ..................................................................33 III − V¨n häc lµ m«n häc .................................................................................................36 IV − VÞ trÝ vµ søc m¹nh riªng cña m«n v¨n .................................................................38 V − Nh÷ng ph−¬ng diÖn thèng nhÊt cña mét nhiÖm vô lín lao ...............................40 VI − Nh÷ng nguyªn t¾c x©ydùng ch−¬ng tr×nh V¨n trongnhµ tr−êng phæ th«ng .44 VII −MÊy vÊn ®Ò v¨n häc nhµ tr−êng hiÖn nay ...........................................................48 Ch−¬ng III: häc sinh trong c¬ chÕ d¹y häc v¨n.................................................63 PHÇN II: PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC Bé M¤N...........................................................................69 Ch−¬ng IV: ph−¬ng ph¸p d¹y häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ë trung häc phæ th«ng .............................................................................................................69 A − VÊn ®Ò gi¶ng v¨n ë trung häc phæ th«ng ..............................................................69 B − Nh÷ng c«ng viÖc chÝnh cña gi¶ng v¨n ë trung häc phæ th«ng ..........................75 Ch−¬ng V: ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n häc ë trung häc phæ th«ng...........193 A − §Æc ®iÓm vµ søc m¹nh riªng cña v¨n häc sö ë trung häc phæ th«ng ............193 B − C¸c nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n häc sö ......................................212 Ch−¬ng VI: ph−¬ng ph¸p d¹y häc lµm v¨n..........................................................222 I − T×nh h×nh d¹y häc lµm v¨n ë trung häc phæ th«ng ............................................222 II − M«n v¨n víi vÞ trÝ riªng trong ch−¬ng tr×nh trung häc phæ th«ng .................227 III − MÊy vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn t¾c cña viÖc d¹y häc lµm v¨n trong nhµ tr−êng ........230 IV − Ph−¬ng ph¸p d¹y häc lµm v¨n ë tr−êng trung häc phæ th«ng .......................239 V − Bµi tËp thùc hµnh .....................................................................................................254 Ch−¬ng VII: ph−¬ng ph¸p d¹y häc lý luËn v¨n häc ........................................262 2
I − Lý luËn v¨n häc ®èi víi chÊt l−îng häc v¨n cña häc sinh trung häc phæ th«ng .....262 II − VÒ ch−¬ng tr×nh lý luËn v¨n häc ë trung häc phæ th«ng .................................272 III − Nguyªn t¾c d¹y häc lý luËn v¨n häc ë trung häc phæ th«ng .........................274 IV − Ph−¬ng ph¸p h×nh thµnh kh¸i niÖm lý luËn v¨n häc .......................................279 Ch−¬ng VIII: tæng kÕt gi¸o tr×nh ...........................................................................285 I − Yªu cÇu tæng kÕt........................................................................................ 285 II − Néi dung tæng kÕt ....................................................................................................285 III − C¸ch tiÕn hµnh ........................................................................................................287 IV − T− liÖu cÇn dïng ®Ó «n tËp tæng kÕt ...................................................................287 3
Lêi ®Çu s¸ch §©y lµ cuèn gi¸o tr×nh biªn so¹n chñ yÕu dµnh cho c¸c sinh viªn, häc viªn ®−îc ®µo t¹o theo ph−¬ng thøc míi, ph−¬ng thøc ®µo t¹o tõ xa. Do ®Æc thï cña ph−¬ng thøc ®µo t¹o míi, gi¸o tr×nh còng cã nh÷ng ®iÒu chØnh ®¸ng kÓ vÒ néi dung vµ ph−¬ng ph¸p biªn so¹n nh»m gióp cho anh chÞ em sinh viªn, häc viªn cã thÓ tù ®äc, tù häc trong ®iÒu kiÖn kh«ng cã gi¸o viªn trùc tiÕp gi¶ng d¹y. Gi¸o tr×nh vÉn b¶o ®¶m hai häc phÇn (bèn häc tr×nh) víi thêi l−îng 60 tiÕt häc. Nh−ng néi dung ®· ®−îc gi¶m nhÑ h¬n so víi gi¸o tr×nh dïng cho c¸c líp tËp trung. Cã nhiÒu phÇn ®· ®−îc m¹nh d¹n l−îc bít ®i nh− phÇn v¨n häc sö chØ ®Ó l¹i phÇn kiÕn thøc chung mµ bá ®i c¸c phÇn cô thÓ vÒ c¸c giai ®o¹n, t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm. XÐt thÊy nh÷ng kiÕn thøc chung còng ®ñ ®Ó øng dông vµo c¸c bµi cô thÓ. Cã nh÷ng phÇn ®i s©u nh− N¨ng lùc v¨n häc, Gi¶ng v¨n theo lo¹i thÓ tuy cã trong gi¸o tr×nh tËp trung nh−ng ®−îc l−îc bít ë gi¸o tr×nh nµy. Cã nh÷ng phÇn quan träng nh−ng sî nÆng nÒ cho häc viªn th× ng−êi biªn so¹n chuyÓn vµo Phô lôc ®Ó häc viªn, nÕu cã ®iÒu kiÖn, vÉn cã thÓ tham kh¶o thªm. V× häc viªn ph¶i tù häc, tù ®äc lµ chÝnh nªn gi¸o tr×nh ®· chó träng ®Õn viÖc h−íng dÉn c¸ch ®äc vµ x¸c ®Þnh râ yªu cÇu cña tõng ch−¬ng vÒ nhËn thøc còng nh− thùc hµnh ®Ó anh chÞ em häc viªn cã mét sù ®Þnh h−íng tr−íc nh÷ng ch−¬ng s¸ch kh«ng ph¶i ®· dÔ g× cã thÓ n¾m ch¾c mét c¸ch nhanh chãng. Nh÷ng bµi tËp ë cuèi ch−¬ng lµ nh÷ng vÊn ®Ò thuéc träng t©m cÇn ph¶i n¾m v÷ng. Häc viªn khi lµm nh÷ng bµi tËp thùc hµnh lµ cã thÓ tù ®¸nh gi¸ tr×nh ®é am hiÓu néi dung chÝnh cña gi¸o tr×nh mµ m×nh ®· ®äc. VÒ kÕt cÊu cuèn s¸ch, chóng t«i vÉn ®Ó lªn phÇn ®Çu néi dung c¸c ch−¬ng, sau ®ã míi ®−a ra c¸c phÇn giai ®o¹n yªu cÇu còng nh− c¸c bµi tËp thùc hµnh. Chóng t«i nghÜ kÕt cÊu nh− vËy lµ hîp lý v× mét sè häc viªn nhÊt lµ häc viªn kh¸, ch−a muèn bÞ lÖ thuéc vµo h−íng dÉn ngay tõ khi míi b¾t ®Çu ®äc gi¸o tr×nh. Cßn anh chÞ em nµo muèn ngay tõ ®Çu cã sù h−íng dÉn ®Ó nhanh chãng n¾m néi dung m×nh s¾p ®äc th× vÉn cã thÓ t×m ®äc ë phÇn cuèi mçi ch−¬ng. Sau ®©y lµ mÊy lêi h−íng dÉn chung tr−íc khi häc viªn nghiªn cøu c¸c ch−¬ng cña gi¸o tr×nh. Tr−íc khi ®i vµo tõng phÇn, tõng ch−¬ng cô thÓ, häc viªn cÇn chó ý nh÷ng chØ dÉn sau ®©y : 1. Häc viªn cÇn hiÓu râ kÕt cÊu l«gic cña toµn bé gi¸o tr×nh ®Ó cã mét c¸i nh×n tæng quan tr−íc khi ®i cô thÓ vµo tõng phÇn, tõng ch−¬ng. Gi¸o tr×nh chia lµm hai phÇn : PhÇn 1 lµ nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn chung vÒ bé m«n bao gåm nh÷ng vÊn ®Ò : Khoa häc vÒ ph−¬ng ph¸p ; M«n V¨n trong nhµ tr−êng ; C¬ chÕ d¹y häc v¨n trong nhµ tr−êng. §©y lµ 3 vÊn ®Ò cã ý nghÜa nguyªn lý ®èi víi viÖc d¹y häc V¨n trong nhµ tr−êng. Nã sÏ chØ ®¹o chung nh÷ng vÊn ®Ò vÒ nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc c¸c ph©n m«n ë trong phÇn 2. VÝ dô : NÕu kh«ng n¾m v÷ng ®Æc thï cña m«n V¨n trong nhµ tr−êng phæ th«ng th× khi ®i vµo nh÷ng vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p cô thÓ ë phÇn 2, häc viªn sÏ dÔ ®ång nhÊt viÖc c¾t nghÜa, ph©n tÝch t¸c phÈm trong vµ ngoµi nhµ tr−êng. HoÆc nÕu kh«ng n¾m v÷ng c¬ chÕ d¹y häc v¨n trong nhµ tr−êng th× khi ®i vµo c¸c ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y, sÏ kh«ng thÊy râ vai trß cña häc sinh trong qu¸ tr×nh häc c¸c ph©n m«n gi¶ng v¨n, v¨n häc sö hay lµm v¨n v.v... Cã mét c¸i nh×n nhÊt qu¸n, tæng thÓ vÒ toµn bé néi dung gi¸o tr×nh lµ mét b−íc ®Çu v« cïng quan träng mµ häc viªn kh«ng thÓ kh«ng quan t©m. §©y kh«ng chØ lµ ®iÒu cÇn thiÕt ®èi víi viÖc ®äc gi¸o tr×nh nµy mµ ®ã còng lµ yªu cÇu chung ®èi víi bÊt cø ai khi b¾t tay vµo nghiªn cøu mét v¨n b¶n khoa häc nhÊt lµ nh÷ng v¨n b¶n cã dung l−îng lín kh«ng thÓ n¾m ngay trong mét vµi lÇn ®äc. 2. VÒ c¸ch ®äc gi¸o tr×nh. Anh chÞ em häc viªn chóng ta ®Òu cã kinh nghiÖm ®äc s¸ch. Tuy nhiªn tù ®äc, tù häc gi¸o tr×nh dï sao còng lµ mét h×nh thøc ®µo t¹o vµ tù ®µo t¹o ch−a quen thuéc ®èi víi chóng ta. Tr−íc ®©y, chóng ta vÉn quen víi ph−¬ng thøc lªn 4
líp nghe gi¶ng, ghi nhí råi lµm bµi kiÓm tra. Víi c¸ch häc tõ xa, tù häc, tù ®äc l¹i lµ chÝnh. Mét vµi lêi l−u ý, thiÕt nghÜ còng lµ cÇn thiÕt. B−íc ®Çu tiªn khi ®äc mét ch−¬ng hay tõng phÇn trong ch−¬ng, häc viªn ®äc l−ít ®Ó n¾m chung néi dung sau ®ã ®äc chËm ®Ó n¾m hÖ thèng c¸c ý chÝnh, c¸c luËn ®iÓm chÝnh. Khi ®· s¬ bé n¾m ®−îc hÖ thèng ý chÝnh, chóng ta sÏ lÇn l−ît t×m hiÓu c¸c luËn ®iÓm chÝnh ®· ®−îc luËn gi¶i nh− thÕ nµo. Trong qu¸ tr×nh ®äc cã nh÷ng th¾c m¾c g×, nªn ghi l¹i ®Ó ®Õn ®ît häc tËp trung chóng ta sÏ trao ®æi. Khi gÆp nh÷ng trÝch dÉn, chóng ta cã thÓ lÇn theo c¸c chó dÉn ®Ó t×m ®äc thªm trong c¸c t− liÖu tham kh¶o ®Ó ®µo s©u c¸c ý kiÕn mµ t¸c gi¶ ch−a cã ®iÒu kiÖn ®i s©u. Trong qu¸ tr×nh ®äc nh− ®· nãi trªn, anh chÞ em häc viªn, nhÊt lµ c¸c gi¸o viªn ®· cã kinh nghiÖm gi¶ng d¹y nªn cã ý thøc liªn hÖ nh÷ng ®iÒu m×nh ®ang ®äc víi thùc tiÔn gi¶ng d¹y vµ häc tËp trong nhµ tr−êng ®Ó suy ngÉm, c©n nh¾c vµ kh¼ng ®Þnh hay b¸c bá. Cã thÕ, viÖc ®äc gi¸o tr×nh míi thùc sù bæ Ých vµ høng thó. C«ng viÖc cuèi cïng cña viÖc tù häc gi¸o tr×nh lµ lµm bµi tËp. Nh÷ng bµi tËp sau mçi ch−¬ng ®Òu xoay quanh nh÷ng träng ®iÓm cña gi¸o tr×nh nh»m gióp anh chÞ em häc viªn tù kiÓm tra kÕt qu¶ tù ®äc cña m×nh ®ång thêi còng kh¬i gîi sù suy nghÜ, vËn dông hiÓu biÕt vµo nh÷ng t×nh huèng s− ph¹m kh¸c nhau. T¸c gi¶ Phan Träng LuËn 5
PHÇN I: NH÷NG VÊN §Ò Lý LUËN CHUNG VÒ Bé M¤N Ch−¬ng I KHOA HäC VÒ PH¦¥NG PH¸P D¹Y HäC V¡N I − T×NH H×NH NGHI£N Cøu PH¦¥NG PH¸P GI¶NG D¹Y V¡N HäC Cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m ®· më ra cho nhµ tr−êng vµ khoa häc gi¸o dôc nh÷ng tiÒn ®Ò c¬ b¶n ®Ó ph¸t triÓn lý luËn vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ë n−íc ta. Víi ®Æc ®iÓm t©m hån d©n téc vµ truyÒn thèng ®µo t¹o nh©n tµi cho ®Êt n−íc, cha «ng ta ®· sím coi träng v¨n ch−¬ng ; do ®ã khi nhµ tr−êng c¸ch m¹ng ®−a m«n TiÕng ViÖt vµ V¨n häc vµo néi dung ch−¬ng tr×nh cña nhµ tr−êng th× c¸c thÇy gi¸o ®· cã ®−îc nh÷ng tri thøc vµ kinh nghiÖm thÈm v¨n, b×nh v¨n, häc v¨n, d¹y v¨n cña c¸c nhµ nho tiÕn bé ®ång thêi lµ nh÷ng nhµ s− ph¹m −u tó cña c¸c thêi ®¹i ®i tr−íc. Song sù h×nh thµnh ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n víi t− c¸ch lµ mét m«n khoa häc g¾n liÒn víi sù tr−ëng thµnh cña khoa s− ph¹m trong nhµ tr−êng míi, râ nhÊt lµ tõ sau nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX. Muèn x©y dùng ngµnh LÞch sö ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n, ph¶i c¨n cø vµo truyÒn thèng d¹y häc v¨n tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m vµ ph¶i ®Æc biÖt nghiªn cøu sù ph¸t triÓn cña nã tõ nh÷ng n¨m 1960 cña thÕ kû XX ®Õn nay. Nh÷ng ý kiÕn vÒ v¨n häc vµ gi¸o dôc cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ cña c¸c nhµ l·nh ®¹o §¶ng vµ Nhµ n−íc ta, cña ®ång chÝ Ph¹m V¨n §ång lµ nh÷ng chØ dÉn phong phó cã gi¸ trÞ l©u dµi cÇn ®−îc nghiªn cøu c«ng phu vµ cã hÖ thèng h¬n. Ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n víi t− c¸ch lµ mét khoa häc ë ViÖt Nam cßn rÊt trÎ, nã míi xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn nh− mét bé m«n ®éc lËp ë ®¹i häc ®−îc vµi thËp kû nay. Trong khi ®ã, bé m«n khoa häc nµy ë c¸c n−íc kh¸c nh− Nga, §øc, Ph¸p ®· cã lÞch sö trªn tr¨m n¨m. Tuy sinh sau ®Î muén nh−ng ngµnh Ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n cña ta ®· ph¸t triÓn v÷ng vµng tõng b−íc trªn c¬ së vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc hiÖn ®¹i vµ kinh nghiÖm d¹y häc v¨n trong n−íc vµ ngoµi n−íc. §iÒu ®¸ng mõng lµ ¶nh h−ëng cña lý luËn d¹y häc tiªn tiÕn cña Liªn X« (cò) vµo ngµnh khoa häc nµy tõ sau nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX ngµy ®−îc t¨ng c−êng h¬n. C¸c nhµ nghiªn cøu vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y v¨n vµ nh÷ng gi¸o viªn tù thÊy kh«ng thÓ chØ bã hÑp tÇm hiÓu biÕt trong mét sè c«ng tr×nh mét thêi ®· ®−îc ng−ìng mé nh−ng ®Õn nay ®· béc lé kh¸ nhiÒu nh−îc ®iÓm nh− c¸c cuèn s¸ch cña Faghª, Tuph¬r¬, Crudª, L¨ngx«ng vµ ngay c¶ nh÷ng cuèn gÇn ®©y cña P. Clar¾c,... H−íng vµo nh÷ng thµnh tùu vÒ lý luËn vµ gi¶ng d¹y v¨n häc cña Liªn X« (cò) kh«ng ph¶i chØ lµ biÓu hiÖn cña mét sù ®æi míi vÒ quan ®iÓm chÝnh trÞ vµ gi¸o dôc ë c¸c nhµ s− 6
ph¹m ViÖt Nam. §©y cßn lµ vÊn ®Ò nhu cÇu ®æi míi vÒ ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc ë mét chuyªn ngµnh cßn rÊt non trÎ mµ c©u gi¶i ®¸p kh«ng thÓ t×m ®−îc ë trong nÒn gi¸o dôc cò. Nh÷ng bé gi¸o tr×nh vµ nh÷ng chuyªn luËn cña c¸c nhµ ph−¬ng ph¸p häc cã tªn tuæi ®· ®−îc c¸c giíi nghiªn cøu vµ gi¸o viªn häc tËp råi vËn dông tõng b−íc vµo thùc tiÔn ViÖt Nam. Gi¸o tr×nh cña ViÖn sÜ G¬lucèp vµ Cu®riasÐp ®· lµ nh÷ng chØ dÉn v« cïng bæ Ých cho viÖc biªn so¹n cuèn gi¸o tr×nh ®Çu tiªn vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ë n−íc ta. Ngoµi ra, nh÷ng chuyªn luËn cã gi¸ trÞ còng ®−îc mét sè ng−êi nghiªn cøu, t×m ®äc vµ ®· nhËn ra trong ®ã cã nhiÒu ®Ò tµi phong phó, hÊp dÉn cho mét ®Þa bµn khoa häc cã khi ®· bÞ hiÓu nhÇm lµ h¹n hÑp. C¸c chuyªn luËn vÒ C¶m thô v¨n häc cña Nhikiph«r«va, vÒ Ph©n tÝch th¬ cña Lètman, vÒ Ph©n tÝch v¨n häc cña Maiamin, vÒ Ph©n tÝch nªu vÊn ®Ò cña Maranxman, vÒ Ph¸t triÓn v¨n häc cña Mand¸pxkaia, vÒ Ph−¬ng ph¸p d¹y v¨n cña Cu®riasÐp... §Æc biÖt, c«ng tr×nh xuÊt s¾c cña ViÖn sÜ SÐcbina vÒ vÊn ®Ò d¹y v¨n ë nhµ tr−êng phæ th«ng ®· ®−îc mét sè nhµ nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p ViÖt Nam nghiªn cøu häc hái. Nh÷ng cuéc th¶o luËn s«i næi vÒ hiÖu qu¶ d¹y v¨n vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n, vÒ ch−¬ng tr×nh v¨n phæ th«ng trªn t¹p chÝ V¨n häc trong nhµ tr−êng còng ®· cã tiÕng vang vµo nhµ tr−êng ViÖt Nam, nh÷ng bµi viÕt trªn t¹p chÝ cña c¸c viÖn sÜ gi¸o s− quen thuéc nh− Mikhancèp, Xunxèp, Coãc, Belenki, Cuadium«va,... ®· gióp ®ì cho c¸c nhµ nghiªn cøu ViÖt Nam theo s¸t ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò thêi sù trong chuyªn ngµnh ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n X« viÕt, ®Ó soi tá nh÷ng m¾c mí trong thùc tiÔn d¹y häc v¨n ë n−íc ta. Gi¸o tr×nh Ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ë tr−êng phæ th«ng cña Nhic«nxki ®· ®−îc dÞch vµ giíi thiÖu réng r·i víi b¹n ®äc ViÖt Nam. §©y lµ gi¸o tr×nh chÝnh thøc dïng cho c¸c tr−êng ®¹i häc s− ph¹m Liªn X« nh÷ng n¨m 60. Gi¸o tr×nh nµy ®Ò cËp nhiÒu vÊn ®Ò d¹y häc v¨n cho cÊp phæ th«ng. T¸c gi¶ ®· cè g¾ng ph©n biÖt riªng trong b¶n chÊt giê häc v¨n chñ yÕu dùa vµo viÖc h×nh thµnh kü n¨ng v¨n häc cho häc sinh mçi cÊp. V× ®©y lµ gi¸o tr×nh chÝnh thøc gi¶ng d¹y, häc tËp v¨n cho c¶ hai cÊp, nªn Nhic«nxki ®· chó träng nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ quan niÖm vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ®ång thêi chØ ra nh÷ng biÖn ph¸p, thñ thuËt cô thÓ trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y v¨n häc. GÇn ®©y, c«ng tr×nh tËp thÓ cña c¸c nhµ khoa häc vÒ ph−¬ng ph¸p do n÷ gi¸o s− tiÕn sÜ RÐt chñ biªn ®· ph¶n ¸nh sù tr−ëng thµnh vÒ tr×nh ®é khoa häc cña bé m«n Ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc. C¸c t¸c gi¶ ®· n¾m b¾t nh÷ng ph−¬ng h−íng nghiªn cøu, ph−¬ng ph¸p luËn bé m«n cã triÓn väng, hiÖu qu¶ nhÊt vµ ®Ò xuÊt mét c¸ch s¸ng t¹o, cã hÖ thèng nh÷ng ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc. HÖ thèng ph−¬ng ph¸p cña gi¸o tr×nh do RÐt chñ biªn nh»m vµo c¸i c¬ b¶n, kh¸i qu¸t, ph¶n ¸nh ®−îc nh÷ng thµnh tùu lý luËn cña c¸c ngµnh khoa häc liªn quan nh− lý luËn d¹y häc hiÖn ®¹i cña §anhilèp, LÐcnhe, Sk¸txkin,... Ngoµi ra, gi¸o tr×nh còng ®· vËn dông thÝch hîp lý thuyÕt tiÕp nhËn v¨n ch−¬ng vµo chuyªn ngµnh ph−¬ng ph¸p häc v¨n. C¶ hai gi¸o tr×nh kÓ trªn ®Òu xem träng viÖc tiÕp xóc vµ lµm viÖc víi t¸c phÈm v¨n ch−¬ng vµ dµnh nhiÒu trang bµn ®Õn nh÷ng ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cô thÓ. Sù ph©n chia vÒ ph−¬ng ph¸p ë Nhic«nxki chñ yÕu dùa vµo møc ®é phøc t¹p cña tµi liÖu gi¶ng d¹y, dùa 7
vµo tr×nh ®é nhËn thøc vµ c¸c kü n¨ng v¨n ch−¬ng cÇn h×nh thµnh cho häc sinh. Cßn víi RÐt th× ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng chñ yÕu dùa vµo ph−¬ng h−íng nghiªn cøu b¶n chÊt nghÖ thuËt cña t¸c phÈm kÕt hîp víi biÖn ph¸p thóc ®Èy t− duy s¸ng t¹o vµ trÝ tr−ëng t−îng s¸ng t¹o cña häc sinh. Thùc chÊt ®ã lµ con ®−êng kÕt hîp nhuÇn nhÞ tÝnh nghÖ thuËt vµ tÝnh s− ph¹m trong qu¸ tr×nh d¹y häc v¨n. Nh÷ng c«ng tr×nh vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc cña n−íc Céng hoµ d©n chñ §øc tr−íc ®©y nãi chung còng ®Òu vËn dông mét c¸ch kh¸ trung thµnh nh÷ng thµnh tùu cña Liªn X« cò. Riªng mét vµi nhµ ph−¬ng ph¸p kh¸c ®Æc biÖt lµ B−tèp ®· cã phÇn ®ãng gãp riªng kh¸ râ ®−îc giíi s− ph¹m th−êng nh¾c ®Õn. Víi B−tèp ph−¬ng diÖn t¸c ®éng chøc n¨ng cña v¨n häc ®· ®−îc chó ý h¬n. Do ®ã tÝnh ¸p ®Æt trong ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ®· sím ®−îc phª ph¸n ë CHDC §øc. ¶nh h−ëng cña khoa ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cña CHDC §øc ®èi víi nhµ tr−êng chóng ta hÇu nh− kh«ng cã g×. Tõ sau §¹i héi VI trong hoµn c¶nh giao l−u b−íc ®Çu Ýt nhiÒu ®−îc khai th«ng, mét vµi c«ng tr×nh vÒ lý luËn d¹y häc vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n næi tiÕng cña Ph¸p, Anh, Mü l¸c ®¸c ®· ®Õn tay mét vµi nhµ nghiªn cøu vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ë ViÖt Nam. Mét vµi cuèn MÐthodiques cña Nhµ xuÊt b¶n Hachette hay chuyªn luËn cña P. Clar¾c, cña Guy Palmad, mét vµi tµi liÖu vÒ d¹y v¨n vµ d¹y tiÕng cña ®¹i häc Cambridge (Anh) hay cuèn gi¸o tr×nh d¹y v¨n ë trung häc cña Beach vµ Marshall (Mü) cã ®Õn víi mét vµi nhµ ph−¬ng ph¸p nh¹y c¶m vÒ khoa häc th× dï sao ®ã còng chØ míi lµ nh÷ng tÝn hiÖu th«ng tin ch¾p v¸, ngÉu nhiªn, ch−a t¹o ®−îc ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho mét cuéc tiÕp xóc cã hÖ thèng vµ c¬ b¶n víi nh÷ng thµnh tùu cña ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ë ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i. ë ta, nÕu tÝnh tõ n¨m 1950 khi cuèn Gi¶ng v¨n "Chinh phô ng©m" cña gi¸o s− §Æng Thai Mai ®−îc Ên hµnh ë Liªn khu IV trong thêi kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p ®Õn nay, sè l−îng nh÷ng c«ng tr×nh lín nhá vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y v¨n, ®Æc biÖt kho¶ng mét chôc n¨m nay ®· t¨ng lªn mét c¸ch râ rÖt. Nh÷ng c«ng tr×nh ®ã ®· ®¸nh dÊu kh¸ râ nÐt b−íc ®−êng ®i lªn ®¸ng mõng tuy cßn chËm ch¹p vÊt v¶ cña ngµnh ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ë ViÖt Nam non nöa thÕ kû qua. Nh÷ng c«ng tr×nh ra ®êi tõ nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 60 cßn thiªn vÒ øng dông lý luËn v¨n häc (MÊy vÊn ®Ò gi¶ng d¹y trong nhµ tr−êng phæ th«ng cña T¹ Phong Ch©u ; MÊy vÊn ®Ò gi¶ng d¹y v¨n häc sö ë cÊp 3 cña Phan Träng LuËn) hoÆc thiªn vÒ øng dông lý luËn d¹y häc, cô thÓ (Gi¸o ¸n gi¶ng v¨n cÊp 3, Gi¸o ¸n gi¶ng v¨n cÊp 2, 3 cña Vô cÊp 3 do Phan Träng LuËn chñ biªn ; Kinh nghiÖm gi¶ng d¹y v¨n häc cÊp 3 cña tËp thÓ Tr−¬ng DÜnh, Phan Träng LuËn, §ç Quang L−u, Vò Ngäc Kh¸nh). Ph¶i ®Õn cuèi thËp kû 60 cña thÕ kû XX l¹i ®©y, nh÷ng c«ng tr×nh chuyªn ngµnh míi ®−îc n©ng lªn mét b−íc vÒ chÊt l−îng. NhiÒu chuyªn luËn lÇn l−ît ra ®êi : RÌn luyÖn t− duy häc sinh qua gi¶ng d¹y v¨n häc (1969) cña Phan Träng LuËn ; VÊn ®Ò gi¶ng d¹y v¨n häc theo thÓ lo¹i (1970) cña TrÇn Thanh §¹m, Hoµng Nh− Mai, Phan SÜ TÊn, Huúnh Lý, §µm Gia CÈn ; Ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc trong nhµ tr−êng (1977), Con ®−êng n©ng cao hiÖu qu¶ d¹y v¨n (1978) cña Phan Träng LuËn ; Tu tõ häc víi vÊn ®Ò gi¶ng d¹y ng÷ v¨n (1979) cña §inh Träng L¹c ; D¹y v¨n d¹y c¸i hay c¸i ®Ñp (1983) cña NguyÔn Duy B×nh ; C¶m thô v¨n häc 8
− Gi¶ng d¹y v¨n häc (1983) cña Phan Träng LuËn. V¨n häc − TÇm nh×n − BiÕn ®æi (1996) cña NguyÔn Thanh Hïng cã dµnh mét phÇn cho ph−¬ng ph¸p ngoµi phÇn nghiªn cøu vµ phª b×nh v¨n häc ; Ph−¬ng ph¸p tiÕp nhËn t¸c phÈm v¨n häc (1998) cña NguyÔn ThÞ Thanh H−¬ng gãp thªm mét tiÕng nãi vÒ ph−¬ng ph¸p theo h−íng chó ý ®Õn sù tiÕp nhËn cña häc sinh. §¸ng chó ý lµ nh÷ng n¨m gÇn ®©y mét sè nhµ nghiªn cøu, gi¸o s− kh«ng chuyªn vÒ ph−¬ng ph¸p nh−ng còng ®· viÕt nh÷ng c«ng tr×nh trùc tiÕp liªn quan ®Õn d¹y v¨n häc trong nhµ tr−êng. Tõ gãc ®é ng«n ng÷, §¸i Xu©n Ninh so¹n : Gi¶ng v¨n d−íi ¸nh s¸ng ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i (1979). NguyÔn §¨ng M¹nh tõ kinh nghiÖm nghiªn cøu vµ phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam ®· viÕt : MÊy vÊn ®Ò vÒ quan ®iÓm vµ ph−¬ng ph¸p t×m hiÓu, ph©n tÝch th¬ cña Hå Chñ tÞch (1981) ; Hoµng TiÕn Tùu chuyªn nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n häc d©n gian ë ®¹i häc ®· cho ra cuèn MÊy vÊn ®Ò nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n häc d©n gian (1983) ; NguyÔn SÜ CÈn víi kinh nghiÖm gi¶ng d¹y v¨n häc cæ ViÖt Nam ®· viÕt MÊy vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc cæ ViÖt Nam (l984) ; MÊy vÊn ®Ò gi¶ng v¨n ë §¹i häc cña Lª TrÝ ViÔn vµ bµi viÕt cña Bïi V¨n Nguyªn giíi thiÖu hai tËp Gi¶ng v¨n cña §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi còng ®¸ng l−u ý. Ngoµi ra mét sè bµi viÕt ®¨ng trªn c¸c T¹p chÝ V¨n häc, Ng«n ng÷ ; b¸o Nh©n D©n, V¨n nghÖ, tËp san Gi¸o dôc,... cña Hoµng TuÖ, NguyÔn V¨n H¹nh, NguyÔn §øc Nam, §ç Quang L−u vµ mét sè gi¸o viªn còng ®· gãp mét tiÕng nãi chung vµo viÖc d¹y v¨n trong nhµ tr−êng. Ngµnh ph−¬ng ph¸p hay bÊt cø mét bé m«n v¨n ho¸ nµo trong nhµ tr−êng S− ph¹m còng kh«ng thÓ ®øng biÖt lËp hay x©y l−ng l¹i víi nhau. Sù liªn kÕt khoa häc lµ cÇn thiÕt cho hiÖu qu¶ ®µo t¹o vµ cho sù ph¸t triÓn cña b¶n th©n mçi ngµnh. Nãi vÒ nh÷ng thµnh tùu cña ph−¬ng ph¸p d¹y v¨n kh«ng thÓ coi nhÑ hay bá quªn kinh nghiÖm phong phó cña ®«ng ®¶o gi¸o viªn trong nh÷ng héi nghÞ chuyªn ®Ò tõ n¨m 1960 ®Õn nay ®−îc tæ chøc nhiÒu lÇn ë Bé Gi¸o dôc vµ ë ®Þa ph−¬ng : Chuyªn ®Ò "Gi¶ng d¹y v¨n häc g¾n liÒn víi ®êi sèng" (1961) ë SÇm S¬n, "Gi¶ng d¹y v¨n häc sö" (1963) ë Hµ Néi, "RÌn luyÖn t− duy häc sinh" (1969) ë Hµ Néi, "Héi nghÞ gi¶ng v¨n" (1972) ë H¶i Phßng, "Héi nghÞ gi¶ng v¨n toµn quèc" ë §µ N½ng (1981), "Héi nghÞ gi¶ng v¨n" ( 1982) ë Long An,... Ngoµi nh÷ng héi nghÞ chuyªn ®Ò chÝnh kÓ trªn do Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o chØ ®¹o ®· cã nhiÒu héi nghÞ chuyªn ®Ò cña c¸c ®Þa ph−¬ng hay cña c¸c tr−êng §HSP Hµ Néi, HuÕ,... §Æc biÖt trong mÊy n¨m gÇn ®©y, cïng víi viÖc thay s¸ch V¨n vµ TiÕng ViÖt ë phæ th«ng c¬ së ®· dÊy lªn mét phong trµo ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n. H−íng ®i cã nhiÒu høa hÑn, gãp phÇn vµo sù ®æi míi lÇn nµy ph¶i ghi nhËn c«ng søc cña c¸c gi¸o s− NguyÔn §øc Nam, Phan Träng LuËn vµ mét sè chuyªn viªn cña Bé vµ c¸c t¸c gi¶ s¸ch gi¸o khoa c¶i c¸ch gi¸o dôc. TiÕc r»ng nh÷ng tËp kû yÕu tËp hîp kinh nghiÖm phong phó cña gi¸o viªn kh«ng cßn l¹i bao nhiªu. §©y lµ nh÷ng hiÓu biÕt tõ thùc tiÔn rÊt cÇn thiÕt cho viÖc x©y dùng mét hÖ thèng lý luËn d¹y v¨n ë n−íc ta. §¸ng ghi nhËn nh− mét mèc quan träng lµ víi NghÞ quyÕt Trung −¬ng II (kho¸ VIII) vÒ gi¸o dôc vµ khoa häc c«ng nghÖ, vÊn ®Ò néi dung vµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc ®· ®−îc ®Æc biÖt l−u ý, vÊn ®Ò ®æi míi ph−¬ng ph¸p ®−îc ®Æt ra mét c¸ch chÝnh thøc trong v¨n kiÖn cña §¹i héi §¶ng còng nh− trong c¸c v¨n b¶n ph¸p quy cña Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o. §æi míi 9
ph−¬ng ph¸p ®· thµnh vÊn ®Ò thêi sù khoa häc. Tõ nh÷ng bµi viÕt lÎ tÎ ®¨ng trªn c¸c t¹p chÝ §¹i häc vµ Trung häc chuyªn nghiÖp, t¹p chÝ Nghiªn cøu Gi¸o dôc, b¸o V¨n nghÖ, T¹p chÝ V¨n häc, v.v... vÒ mèi quan hÖ gi÷a t¸c phÈm víi häc sinh, h−íng ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng phæ th«ng ®· ®óc kÕt l¹i trong tµi liÖu båi d−ìng chÝnh thøc cho c¸c gi¸o viªn v¨n häc toµn quèc chu kú båi d−ìng 1992−1996. §ã lµ chuyªn luËn Häc sinh − b¹n ®äc s¸ng t¹o − con ®−êng ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng trong nhµ tr−êng phæ th«ng do gi¸o s− Phan Träng LuËn biªn so¹n, chñ tr×. TiÕp ®ã lµ sù ra ®êi cña bé s¸ch ThiÕt kÕ bµi häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng do gi¸o s− Phan Träng LuËn chñ biªn víi sù tham gia cña nhiÒu nhµ ph−¬ng ph¸p ë c¸c tr−êng §¹i häc vµ Cao ®¼ng S− ph¹m trong n−íc nh− TS NguyÔn Xu©n L¹c, TS Hoµng H÷u Béi, TS NguyÔn Huy Qu¸t, PGS. TS. §ç Huy Quang vµ nhiÒu nghiªn cøu sinh, th¹c sÜ vµ c¶ nh÷ng gi¸o viªn trÎ míi ra tr−êng nhiÖt t×nh tham gia ®æi míi víi mong muèn biÕn t− t−ëng khoa häc thµnh phong trµo thùc thi ë nhµ tr−êng phæ th«ng. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh lµ viÖc ®æi míi gi¶ng v¨n ë phæ th«ng lÇn ®Çu tiªn, ®· ®−îc triÓn khai vµ tiÕn hµnh mét c¸ch cã bµi b¶n suèt hai m−¬i n¨m tõ lý thuyÕt ®Õn øng dông, tõ c¸c nhµ khoa häc ë c¸c tr−êng ®¹i häc cao ®¼ng s− ph¹m vµ phæ th«ng, víi c¸c gi¸o viªn dµy d¹n kinh nghiÖm ®Õn ®éi ngò trÎ míi b−íc vµo nghÒ. Tuy nhiªn mäi cè g¾ng bÒn bØ, liªn tôc nãi trªn vÉn ®ang n»m trong giai ®o¹n khëi ®Çu cña mét cuéc vËn ®éng, mét cuéc c¸ch m¹ng thùc sù vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc ë nhµ tr−êng phæ th«ng trong c¶ n−íc. §Æc biÖt lµ cÇn ph¶i cã ®−îc sù phèi hîp ®ång bé gi÷a c¸c tr−êng ®¹i häc s− ph¹m víi ViÖn Khoa häc gi¸o dôc(1) nhÊt lµ c¸c Vô chøc n¨ng cña Bé cïng c¸c nhµ biªn so¹n ch−¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa. NhiÒu vÊn ®Ò cã ý nghÜa thêi sù ®ang ®Æt ra cho c¸c nhµ nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p còng nh− ®«ng ®¶o c¸c anh chÞ em gi¸o viªn ng÷ v¨n cïng gi¶i ®¸p : − Vai trß cña v¨n ch−¬ng trong thêi ®¹i ngµy nay vµ kh¶ n¨ng gi¸o dôc nh©n c¸ch cho tuæi trÎ cña m«n V¨n. − §Æc ®iÓm t©m lý thanh thiÕu niªn ngµy nay, n¨ng lùc, høng thó, thÞ hiÕu thÈm mü cña häc sinh phæ th«ng. − Ph−¬ng ph¸p ®Æc thï cña d¹y häc m«n V¨n. − Con ®−êng ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n trong nhµ tr−êng. − Nh÷ng n¨ng lùc vµ kü n¨ng cÇn h×nh thµnh cho häc sinh phæ th«ng. − PhÈm chÊt ng−êi gi¸o viªn v¨n häc. − §iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó thùc thi cã hiÖu qu¶ m«n V¨n ë tr−êng phæ th«ng. II − VAI TRß CñA PH¦¥NG PH¸P TRONG NHµ TR¦êNG 1. Ph−¬ng ph¸p − mét vÊn ®Ò thêi sù cña nhµ tr−êng Nh©n lo¹i ®· b−íc sang thÕ kû míi. Song c¸ch ®©y mÊy chôc n¨m, c¸c nhµ t−¬ng lai häc ®· nªu kh«ng Ýt lêi c¶nh b¸o bi quan vÒ nguån nhiªn liÖu c¹n kiÖt, vÒ th¶m ho¹ m«i sinh,... Nh−ng còng kh«ng Ýt dù b¸o l¹c quan vÒ søc bïng næ kú diÖu cña trÝ tuÖ con ng−êi. Dï cã ®øng ë gãc nh×n nµo ®i n÷a th× vÊn ®Ò næi bËt lªn nh− mét th¸ch thøc ®èi víi (1) ViÖn Khoa häc gi¸o dôc : nay ®æi lµ ViÖn ChiÕn l−îc vµ Ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc. 10
mäi d©n téc trong cuéc hµnh tr×nh xuyªn thÕ kû nµy lµ kh«ng thÓ kh«ng thay ®æi c¸ch nh×n vÒ con ng−êi mµ vÊn ®Ò con ng−êi l¹i kh«ng t¸ch rêi vÊn ®Ò gi¸o dôc. Nãi ®Õn gi¸o dôc l¹i kh«ng thÓ kh«ng quan t©m ®Õn yªu cÇu gi¶i phãng vµ ph¸t huy tµi n¨ng s¸ng t¹o cña thÕ hÖ trÎ. NhiÒu n−íc ®· coi gi¸o dôc lµ quèc s¸ch. Cã n−íc gäi ph¸t huy ãc s¸ng t¹o cho häc sinh còng lµ quèc s¸ch. Singapor d¸m chi ra gÇn hai tû USD cho viÖc ph¸t huy ph−¬ng ph¸p d¹y häc s¸ng t¹o. Cã häc gi¶ Mü dù ®o¸n r»ng n−íc NhËt sÏ kh«ng cßn lµ mét "thÇn kú" (miracle Japonais) v× thÊt b¹i n»m tõ trong nÒn gi¸o dôc, mét nÒn gi¸o dôc thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p d¹y häc sè liÖu. Kh«ng ph¶i kh«ng cã lý khi viÖn sÜ KapÝtxa cho r»ng vÊn ®Ò ãc s¸ng t¹o cña häc sinh trong nhµ tr−êng kh«ng kÐm quan träng so víi vÊn ®Ò h¹t nh©n vµ hoµ b×nh. D¹y häc s¸ng t¹o, ph¸t huy tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cña thÕ hÖ trÎ häc ®−êng lµ mét vÊn ®Ò chiÕn l−îc cña gi¸o dôc vµ lµ mét ®ßi hái bøc b¸ch ®èi víi mäi nhµ tr−êng ngµy nay. ThÕ nh−ng nh×n vµo bøc tranh gi¸o dôc thÕ giíi, nhµ khoa häc Ph¸p J.Vial kh«ng thÊy s¸ng sña l¾m. ¤ng cho r»ng vÉn ®ang tån t¹i mét nghÞch lý : chÕ ®é qu©n chñ, chÕ ®é thÇn quyÒn ®· sôp ®æ nh−ng ph−¬ng ph¸p d¹y häc gi¸o ®iÒu vÉn cø ngù trÞ kh¾p n¬i. Nhµ v¨n Ba Kim tõng xãt xa lo l¾ng cho ch¸u ngo¹i §oan §oan bÐ báng cña «ng ph¶i qu¸ − cùc nhäc vÒ lèi d¹y häc tiÓu häc c−ìng bøc nhåi nhÐt. Vµ liªn hÖ víi sù häc cña b¶n th©n ngµy x−a, cung c¸ch «ng ph¶i lµm viÖc viÕt v¨n theo ®¬n ®Æt hµng nh− hiÖn nay th× viÖc häc ngµy nay còng kh«ng kh¸c g× h¬n 70 n¨m vÒ tr−íc. C¸c chuyªn gia gi¸o dôc cña UNESCO nh− tiÕn sÜ Lyra Srinivasan nãi kh¸ m¹nh mÏ vµ s©u s¾c vÒ t¸c h¹i nÆng nÒ cña ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu. NhiÒu nhµ s− ph¹m ®· phª ph¸n gay g¾t lèi d¹y häc "ban ph¸t kiÕn thøc" (banking system) thãi quen v¨n ho¸ im lÆng (culture of silence) ®ang ngù trÞ hiÖn nay víi mét søc × nÆng nÒ, mét qu¸n tÝnh nghÒ nghiÖp khã th¸o bá. Nhµ s− ph¹m Freire coi ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu nh− "mét hÖ thèng n« dÞch ho¸ b¶n chÊt ¸p bøc cña toµn x· héi". Häc sinh lµ b×nh chøa, lµ ng−êi nhËn hµng, thÇy lµ ng−êi gãi hµng, giao hµng, lµ ng−êi rãt kiÕn thøc vµo b×nh,... Søc × cña ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu tuy vÉn ®Ì nÆng lªn nhµ tr−êng vµ häc sinh nh−ng kh«ng thÓ kh«ng thõa nhËn nh÷ng cè g¾ng tho¸t khái xiÒng xÝch cña ph−¬ng ph¸p cò. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p hîp t¸c, s¸ng t¹o, kh«ng ®iÒu khiÓn hay nh÷ng khuynh h−íng ®æi míi cña J. Dewey, cña Rogers, cña Skinner, cña Schmid cã khi, cã lóc kh¸ t¸o b¹o vµ cùc ®oan lµm cho hiÖu qu¶ thu l−îm ch¼ng ®−îc bao nhiªu nh−ng tÊt c¶ ®Òu to¸t lªn ý t−ëng ph¸ vì rµng buéc cña ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu nh»m ®æi míi d¹y häc theo h−íng d©n chñ ho¸ vµ nh©n v¨n ho¸. Mét sè khÈu hiÖu tiªn phong ®· ®−a ®Õn nh÷ng t×m tßi míi mÎ vÒ ph−¬ng ph¸p : d¹y häc kh«ng ph¶i lµ nãi, d¹y häc lµ t¹o Praxis, lµ t¹o Reflective thinking,... vµ ®· h×nh thµnh nhiÒu ph−¬ng ph¸p d¹y häc kh¸ míi mÎ nh»m ph¸t huy chñ thÓ ng−êi häc, nh»m t¹o kh«ng khÝ d©n chñ, t¹o ®éng lùc ho¹t ®éng ë ng−êi häc ®Ó cuèi cïng gióp tõng c¸ thÓ tù nhËn thøc, tù ph¸t triÓn. B×nh t©m nh×n vµo thùc tr¹ng d¹y häc v¨n ë nhµ tr−êng phæ th«ng vµ c¶ ë ®¹i häc, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng thõa nhËn mét b−íc tôt hËu kh¸ dµi vÒ nhËn thøc còng nh− thùc hµnh s− ph¹m so víi b−íc ®i cña mét sè n−íc tiªn tiÕn nhÊt lµ so víi yªu cÇu chiÕn l−îc cña thêi ®¹i. T×nh tr¹ng ®ã h×nh nh− cµng nÆng nÒ h¬n trong gi¶ng d¹y v¨n häc. LËp luËn v¨n häc cã ®Æc thï riªng, v¨n ch−¬ng lµ lÜnh vùc cña c¶m thô thÈm mü, cña s¸ng t¹o c¸ 11
nh©n, nhiÒu khi ®· t¹o ra mét ¸o gi¸p bao che cho sù chËm trÔ, cò kü vÒ ph−¬ng ph¸p. Mét vµi ®éng t¸c c¶i tiÕn giê d¹y cña mét sè gi¸o viªn vµ gi¸o s− cã uy tÝn vÉn hoµn toµn dùa vµo c¸i gäi lµ "t− duy hîp lý", vµo kinh nghiÖm vµ uy tÝn c¸ nh©n, vµo khèi l−îng th«ng tin khoa häc míi mÎ h¬n lµ dùa vµo nh÷ng së cø khoa häc hiÖn ®¹i mµ kh«ng Ýt nhµ khoa häc vµ gi¸o viªn giái ë phæ th«ng ch−a cã ®iÒu kiÖn tiÕp cËn. §· tõ l©u vÉn ®ang diÔn ra t×nh h×nh d¹y v¨n chØ cÇn biÕt ®Õn v¨n b¶n v¨n ch−¬ng vµ chØ quan t©m ®Õn nghÖ thuËt vµ tµi n¨ng kh¸m ph¸ cho s©u chç ®éc ®¸o cña t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ®Ó råi t×m ra nh÷ng thñ ph¸p, nh÷ng h×nh thøc l«i cuèn häc sinh c¶m th«ng, ®ång ®iÖu víi nh÷ng g× gi¸o viªn ®· t×m tßi ph¸t hiÖn ®−îc. Mét c¸ch quan niÖm vÒ d¹y v¨n nh− vËy ®· qu¸ − lçi thêi. Ngay h¬n 50 n¨m tr−íc ®©y gi¸o s− §Æng Thai Mai ®· lªn ¸n lèi d¹y "th«i miªn", lèi häc "vÓnh tai cho ng−êi ta ngo¸y". Mét c¸ch d¹y gi¶ng v¨n nh− vËy lµ hËu qu¶ cña t×nh tr¹ng c« lËp hay biÖt lËp viÖc d¹y häc t¸c phÈm v¨n ch−¬ng ra khái nh÷ng thµnh tùu khoa häc liªn ngµnh vèn ®· vµ ®ang t¹o nh÷ng tiÒn ®Ò cho mét sù ®æi míi triÖt ®Ó vÒ c¸ch d¹y häc v¨n trong nhµ tr−êng. Lý luËn v¨n häc ®· ®iÒu chØnh cho c©n ®èi c¸c h−íng tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch−¬ng. T©m lý häc tiÕp nhËn ®· ph¸t hiÖn nh÷ng ®Æc tr−ng ho¹t ®éng ®Æc thï cña b¹n ®äc. T©m lý häc ho¹t ®éng, thµnh tùu næi bËt cña thÕ kû ®· ®Ò cao "h−íng néi", "chuyÓn vµo trong" cña chñ thÓ nhËn thøc. T− t−ëng s− ph¹m hiÖn ®¹i ®· kh¼ng ®Þnh l¹i môc ®Ých vµ b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Häc lµ c«ng viÖc c¸ nh©n. Häc lµ ho¹t ®éng cña b¶n th©n ng−êi häc. KÕt qu¶ häc tËp kh«ng thu nhËn b»ng con ®−êng truyÒn mím mµ th«ng qua ho¹t ®éng cña tõng c¸ nh©n (Learning by doing). V¨n ho¸ lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng tõ c¸ nh©n, b»ng c¸ nh©n (En soi et par soi). D¹y nh− thÕ nµo cßn quan träng h¬n d¹y c¸ch häc. Häc lµ häc suèt ®êi. §ã lµ chiÕn l−îc gi¸o dôc cña mäi nhµ tr−êng hiÖn ®¹i. §¸ng tiÕc lµ c«ng viÖc d¹y häc v¨n cña chóng ta vÉn cßn qu¸ khÐp kÝn, nÕu kh«ng nãi lµ xoay l−ng l¹i víi nh÷ng thµnh tùu khoa häc hiÖn ®¹i. Gi¸o tr×nh ph−¬ng ph¸p d¹y häc v¨n ë Mü do Marshall vµ Beach biªn so¹n ®−îc dïng cho kh¸ nhiÒu tr−êng ®¹i häc ë San Diego, New York, Chicago, Austin, Washington, London, Sydney, Tokyo, Toronto,... C¸c gi¸o s− Mü ®· phª ph¸n lèi d¹y v¨n nhiÒu n¨m chÞu ¶nh h−ëng sai lÇm cña tr−êng ph¸i phª b×nh míi khiÕn cho viÖc häc v¨n bÞ khÐp kÝn (close reading). V¨n b¶n lµ ®èi t−îng ®éc nhÊt cho sù kh¸m ph¸ cña gi¸o viªn. Nh÷ng yÕu tè ngoµi t¸c phÈm, nhÊt lµ ph¶n øng vµ nhu cÇu cña ng−êi ®äc − häc sinh bÞ bá qua. V¨n b¶n nh− vËy chØ lµ mét v¨n b¶n chÕt. Khuynh h−íng gi¶ng v¨n chØ nhÊm nh¸p, khai ph¸ v¨n b¶n cho dï lµ kh¸m ph¸ mét c¸ch tµi hoa vÉn lµ mét khuynh h−íng cò kü vÒ khoa häc vµ Ýt hiÖu qu¶ gi¸o dôc. T¸c phÈm v¨n ch−¬ng kh«ng ph¶i lµ mét v¨n b¶n duy nhÊt trong mèi quan hÖ ®¬n ph−¬ng víi ng−êi gi¸o viªn. Trong líp häc, mét v¨n b¶n Ýt nhÊt còng cã ba kiÓu ng−êi ®äc víi ba ®iÓm nh×n kh¸c nhau. V¨n b¶n cña t¸c gi¶, v¨n b¶n cña ng−êi gi¸o viªn vµ v¨n b¶n cña ng−êi häc sinh. Gi¶ng v¨n ph¶i ®Æt t¸c phÈm trong mèi t−¬ng t¸c cña ba mèi quan hÖ vèn cã gi÷a t¸c phÈm víi nhµ v¨n víi gi¸o viªn vµ víi b¶n th©n häc sinh. C¸c gi¸o tr×nh ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y v¨n häc míi ®ang ®Ò cao "lý thuyÕt ®¸p øng trong d¹y vµ häc t¸c phÈm nh− lµ mét sù ®èi träng l¹i ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cò chØ biÕt v¨n b¶n trong quan hÖ víi gi¸o viªn. ë n−íc ta, vÊn ®Ò ng−êi häc, b¹n ®äc − häc sinh víi nh÷ng nhu cÇu kh¸t väng vµ ®Æc ®iÓm t©m lý nhËn thøc riªng ch−a ®−îc quan t©m. Mèi quan t©m cña gi¸o viªn vÉn lµ v¨n b¶n. V× thÕ mµ häc sinh lu«n ®ãng vai "thÝnh gi¶" "ng−êi ngoµi cuéc" h¬n lµ mét "ng−êi tham gia". Qu¸ tr×nh 12
gi¶ng v¨n theo quan niÖm cò bÞ phiÕn diÖn ho¸, ®¬n ph−¬ng ho¸ thµnh mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc thùc hiÖn bëi gi¸o viªn b»ng c«ng cô lµ t¸c phÈm v¨n häc. Do ®ã häc sinh Ýt c¶m xóc, Ýt ®ång c¶m còng lµ ®iÒu dÔ hiÓu trong chiÕn l−îc gi¶ng v¨n cò. §Õn b©y giê chóng ta l¹i cµng thÊm thÝa víi lêi dÆn c¸ch ®©y h¬n hai m−¬i n¨m cña ®ång chÝ Ph¹m V¨n §ång. Víi tÇm nh×n chiÕn l−îc, håi bÊy giê ®ång chÝ ®· c¨n dÆn ph¶i thay ®æi c¸ch d¹y v¨n v× "d¹y v¨n nh− cò kh«ng cã lîi cho ®µo t¹o vµ kh«ng cã lîi cho d¹y v¨n". Thay ®æi c¸ch d¹y cò kh«ng ph¶i lµ ch¾p v¸ mét vµi biÖn ph¸p, thñ ph¸p vÆt v·nh, h×nh thøc. Nãi nh− J.Vial lµ thªm vµo mét vµi chót "gia gi¶m" nh−ng thùc chÊt vÉn lµ dïng ph−¬ng ph¸p cò. Mét vµi gia gi¶m chØ cã t¸c dông ng−îc l¹i lµ trang ®iÓm, bao che cho ph−¬ng ph¸p cò mµ th«i. CÇn thùc sù cã mét ®æi míi triÖt ®Ó vÒ chiÕn l−îc d¹y häc v¨n trong nhµ tr−êng nh»m h−íng vµo häc sinh, gióp häc sinh tham gia kh¸m ph¸ chiÕm lÜnh t¸c phÈm ®Ó hä thùc sù ph¸t triÓn. C«ng viÖc cña gi¸o viªn kh«ng chØ tËp trung vµo trang v¨n, ¸ng v¨n mµ cßn lµ ë c«ng ®o¹n cùc nhäc vµ v« cïng s¸ng t¹o lµ h−íng dÉn, tæ chøc cho häc sinh thùc hiÖn ho¹t ®éng trªn líp ®Ó kh¸m ph¸ t¸c phÈm tõ ®ã ph¸t triÓn vµ ph¸t hiÖn con ng−êi m×nh. Trang gi¸o ¸n cña thÇy kh«ng thÓ lµ b¶n ®Ò c−¬ng néi dung thuyÕt gi¶ng vÒ c¸i hay c¸i ®Ñp cña ¸ng v¨n ®−îc thÇy t©m ®¾c, mµ lµ mét b¶n thiÕt kÕ c«ng viÖc lµm cña häc sinh ®Ó tõ h×nh t−îng, t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm t¹o dùng ®−îc mét h×nh ¶nh b¹n ®äc trong tõng c¸ thÓ häc sinh. ý t−ëng chiÕn l−îc lµ nh− vËy nh−ng ®Ó cho ý t−ëng thùc sù ®i vµo ®êi sèng s− ph¹m, cßn cã bao nhiªu yÕu tè hîp thµnh mét c¸ch ®ång bé tõ ch−¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa, c¸ch kiÓm tra, thi cö, ®¸nh gi¸,... mµ chóng ta sÏ bµn ë c¸c ch−¬ng sau. §æi míi tÊt nhiªn ph¶i ®ång bé vµ hÖ thèng, nh−ng kh«ng thÓ chê ®îi cã s½n ®ång bé míi ®æi míi. §æi míi lµ mét qu¸ tr×nh tõ b−íc thÊu triÖt nguyªn lý chiÕn l−îc ®Õn viÖc thùc thi trong thùc tiÔn s− ph¹m. Ng−êi ®øng líp xÐt cho cïng vÉn lµ ng−êi quyÕt ®Þnh sù thµnh b¹i cho mäi t− t−ëng khoa häc. Víi nhËn thøc míi, víi t×nh c¶m s¸ng t¹o, gi¸o viªn h»ng ngµy sÏ lµ ng−êi tiªn phong thÓ nghiÖm vµ thùc thi cuéc ®æi míi ph−¬ng ph¸p trong nhµ tr−êng chóng ta khi b−íc sang thÕ kû XXI. 2. Ph−¬ng ph¸p − kh©u ®ét ph¸ cho chÊt l−îng ®µo t¹o 2.1. C¸c nhµ khoa häc nhÊt lµ c¸c nhµ s− ph¹m tõ l©u ®· t©m ®¾c vµ t©m niÖm mét lêi c¶nh b¸o m¹nh mÏ cña ViÖn sÜ KapÝtxa cho r»ng vÊn ®Ò th«ng minh s¸ng t¹o cña tuæi trÎ kh«ng kÐm quan träng so víi vÊn ®Ò vò khÝ h¹t nh©n vµ chiÕn tranh, hoµ b×nh. Cïng víi ý t−ëng ®ã, Mikhancèp, viÖn sÜ Liªn X« tr−íc ®©y, ng−êi ®¹t hai lÇn danh hiÖu anh hïng ®· nh¾c nhë nhµ tr−êng r»ng : "§iÒu quan träng kh«ng ph¶i lµ d¹y c¸i g× mµ lµ d¹y nh− thÕ nµo. DiÖn m¹o tinh thÇn cña ®Êt n−íc ra sao tuú thuéc vµo viÖc nhµ tr−êng gi¶ng d¹y nh− thÕ nµo". Vµ còng kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ ®ång chÝ Ph¹m V¨n §ång tõ nh÷ng n¨m 60 ®· nhiÒu lÇn c¨n dÆn thÇy gi¸o ph¶i "gâ vµo trÝ th«ng minh" cña häc sinh vµ «ng ®· tha thiÕt kªu gäi lµ "ph¶i nh¾c l¹i ngh×n lÇn ý muèn lín cña chóng ta trong gi¸o dôc" lµ ®µo t¹o häc sinh thµnh nh÷ng thÕ hÖ th«ng minh s¸ng t¹o. Gi¸o s− T¹ Quang Böu håi cßn lµ Bé tr−ëng Bé §¹i häc vµ THCN ®· nhiÒu lÇn nãi ®Õn khÈu hiÖu "BiÕn qu¸ tr×nh ®µo t¹o thµnh qu¸ tr×nh tù ®µo t¹o". 13
2.2. Nh÷ng ý t−ëng khoa häc lín cã tÇm chiÕn l−îc trªn ®Òu ph¶n ¸nh ®ßi hái bøc b¸ch cña thêi ®¹i mµ loµi ng−êi ®ang tiÕn hµnh cuéc c¸ch m¹ng khoa häc c«ng nghÖ lÇn thø hai nh»m gi¶i phãng t− duy cho con ng−êi. Nhµ tr−êng, nhÊt lµ nhµ tr−êng ®¹i häc ë bÊt cø n−íc nµo còng kh«ng thÓ kh«ng nhËp cuéc nh− lµ mét thµnh viªn tÝch cùc nhÊt cña t−¬ng lai. Ai còng thõa hiÓu r»ng kho¶ng c¸ch gi÷a lý thuyÕt víi øng dông kü thuËt ®· ®−îc rót ng¾n lµ mét ®Æc tr−ng cña khoa häc c«ng nghÖ thêi ®¹i ngµy nay. ChÝnh v× thÕ nhµ tr−êng kh«ng thÓ chØ lµ mét n¬i nhåi nhÐt lý thuyÕt, kh«ng ®Þnh h−íng nghÒ nghiÖp, v× nhµ tr−êng ®¹i häc nµo còng ph¶i lµ n¬i ®µo t¹o nh÷ng c¸n bé chuyªn ngµnh cao cÊp. Trong thêi ®¹i khoa häc ngµy nay, môc ®Ých néi dung vµ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ë ®¹i häc còng ®· cã nh÷ng ®iÒu chØnh c¬ b¶n hµng mÊy thËp kû nay ®Ó nhµ tr−êng kh«ng l¹c hËu víi thêi ®¹i míi. Nhµ tr−êng kh«ng thÓ nµo b¾t kÞp ®−îc l−îng th«ng tin khoa häc kü thuËt ®ang t¨ng tr−ëng víi tèc ®é vò trô. Bµi to¸n ®Ó gi¶i nghÞch lý gi÷a l−îng th«ng tin vò trô víi thêi gian h¹n chÕ cña tr−êng ®¹i häc lµ con ®−êng h×nh thµnh cho ng−êi häc mét nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng tù m×nh bæ sung kiÕn thøc sau khi tèt nghiÖp ®¹i häc. Muèn vËy c¸c tr−êng ®¹i häc kh«ng thÓ chØ nh»m vò trang nhåi nhÐt tri thøc mµ cßn ph¶i ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc vò trang ph−¬ng ph¸p tù nghiªn cøu, tù bæ sung kiÕn thøc suèt c¶ cuéc ®êi lao ®éng häc tËp cña ng−êi häc. §ã lµ ch−a kÓ ®Õn ®ßi hái bøc b¸ch cña viÖc tù häc ®Ó lu©n chuyÓn th«ng tin tri thøc vµ nghÒ nghiÖp trong c¬ chÕ thÞ tr−êng lu«n lu«n biÕn ®éng. Trong nhiÒu thËp kû qua, tõ nh÷ng kh¶o s¸t thùc nghiÖm t©m lý t− duy cña nhµ t©m lý Mü Maiamin vµ nhiÒu nhµ khoa häc kh¸c, mét chuÈn mùc míi vÒ tri thøc ®· ®−îc h×nh thµnh theo ba cÊp ®é : kiÕn thøc t− liÖu, kiÕn thøc kh¸i qu¸t vµ quan träng h¬n c¶ lµ kiÕn thøc ph−¬ng ph¸p. KiÕn thøc ph−¬ng ph¸p lµ kiÕn thøc c«ng cô gióp cho th¨ng hoa kiÕn thøc vµ ph¸t triÓn tiÒm n¨ng con ng−êi sö dông kiÕn thøc. Cã thÓ nãi kiÕn thøc ph−¬ng ph¸p lµ kiÕn thøc siªu kiÕn thøc trong viÖc h×nh thµnh phÈm chÊt khoa häc cho sinh viªn còng nh− trong viÖc ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ®µo t¹o 2.3. Mét sù thay ®æi nhËn thøc vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ë ®¹i häc kh«ng ph¶i lµ viÖc lµm nhiÔu sù cña c¸c nhµ s− ph¹m, c¸c nhµ t©m lý häc ho¹t ®éng mµ lµ mét ®ßi hái cã ý nghÜa thêi ®¹i nh− ®· nãi trªn. TiÕc r»ng nh÷ng lêi c¶nh b¸o, nh÷ng ®iÒu khuyÕn nghÞ hay nh÷ng lêi nh¾c nhë cña c¸c nhµ v¨n ho¸, khoa häc lín cã tÇm nh×n chiÕn l−îc trªn thÕ giíi vµ trong n−íc ch−a trë thµnh mét tiÕng nãi ®ång t×nh trong giíi khoa häc, nhÊt lµ nh÷ng nhµ khoa häc c¬ b¶n ë c¸c tr−êng ®¹i häc chóng ta. TiÕng nãi vÒ ®æi míi ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o, häc tËp trong c¸c tr−êng ®¹i häc cña chóng ta ch−a ®−îc ®¸p l¹i mét c¸ch xøng ®¸ng. Vµ trong lÜnh vùc nµy, kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng quan ®iÓm cùc ®oan phiÕn diÖn. Khuynh h−íng khÐp kÝn trong giíi h¹n khoa häc c¬ b¶n chuyªn ngµnh, khuynh h−íng gi¶ng d¹y theo kinh nghiÖm chñ quan, theo "t− duy hîp lý" vÉn ®ang thÞnh hµnh trong c¸c tr−êng ®¹i häc. T×nh tr¹ng tr× trÖ, tôt hËu vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ch−a trë thµnh mét mèi lo chung, ch−a trë thµnh d− luËn khoa häc trong nhµ tr−êng ®¹i häc. Nh÷ng th«ng tin míi vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o hiÖn ®¹i ch−a ®Õn kÞp thêi, cËp nhËt víi c¸c nhµ gi¸o dôc ®¹i häc. Nh÷ng quan niÖm cò kü vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o kinh viÖn, gi¸o ®iÒu vÉn ngù trÞ trong nhiÒu tr−êng ®¹i häc hiÖn nay. ChØ cÇn nh×n ra ngoµi sÏ thÊy c¸c tr−êng ®¹i häc vµ nÒn gi¸o dôc ®¹i häc c¸c n−íc tiªn tiÕn ®· nç lùc non 50 n¨m nay ®Ó t¹o ra mét ph−¬ng thøc 14
®µo t¹o gi¶ng d¹y vµ häc tËp míi, chóng ta sÏ thÊm thÝa vÒ sù tôt hËu cña chóng ta vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o. §iÒu thó vÞ lµ trong c«ng cuéc ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc ë ®¹i häc th× khëi ®Çu cã khi l¹i kh«ng ph¶i c¸c nhµ s− ph¹m hay c¸c nhµ ph−¬ng ph¸p nh− ë Liªn X« tr−íc ®©y. Còng kh«ng ®−îc b¾t ®Çu tõ nh÷ng viÖn hµn l©m s− ph¹m hay c¸c trung t©m khoa häc gi¸o dôc. B¾t ®Çu l¹i chÝnh lµ nh÷ng nhµ khoa häc c¬ b¶n vÒ vËt lý ë mét tr−êng ®¹i häc trÎ ë N«v«xibiÕc. Nh÷ng nhµ khoa häc ch©n chÝnh bao giê còng nh¹y c¶m víi ®ßi hái cña thêi ®¹i lµ vËy. C¸c gi¸o tr×nh ®µo t¹o sinh viªn ë ph−¬ng T©y ®· lªn tiÕng ®¶ ph¸ nh÷ng ngé nhËn vÒ d¹y vµ häc. Häc ®−îc thùc hiÖn qua nh÷ng viÖc lµm (Learning by doing). Nãi ch−a ph¶i lµ d¹y häc. D¹y häc lµ tæ chøc ho¹t ®éng cho ng−êi häc. Häc sinh kh«ng ph¶i lµ b×nh chøa (recipient) mµ lµ ngän löa. ThÇy lµ ng−êi h−íng dÉn (guide) v.v. Ng−êi ta phª ph¸n lèi qu¶n lý thô ®éng (culture of silence), ng−êi ta ®¶ kÝch lèi gi¶ng d¹y "tõ miÖng ®Õn tai" (J. Vial) cña nÒn gi¸o dôc gi¸o ®iÒu v.v. Cã thÓ nãi d−íi nhiÒu h×nh thøc, b»ng nhiÒu biÖn ph¸p, nÒn gi¸o dôc hiÖn ®¹i ®· ph¶n c«ng quyÕt liÖt vµo thµnh tr× cña lèi d¹y häc gi¸o ®iÒu trong nhµ tr−êng. Khuynh h−íng chó träng ®Õn ng−êi häc nh»m ph¸t huy tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cña b¶n th©n chñ thÓ sinh viªn theo t− t−ëng nh©n v¨n ho¸ vµ d©n chñ ho¸ nÒn gi¸o dôc lµ khuynh h−íng th¾ng thÕ trong nhµ tr−êng c¸c n−íc tiªn tiÕn. §· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh lín nhá cña Bouchet, cña Dewey, cña Skinner, cña J. Vial, cña Guy Palmade, cña nhiÒu nhµ khoa häc kh¸c lÇn l−ît ra ®êi víi ý t−ëng thay ®æi ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ë nhµ tr−êng hiÖn ®¹i. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p c¸ thÓ ho¸, ph−¬ng ph¸p ®¬n vÞ (Unit method), gi¶i bµi to¸n (Problem solving), hay Reflective thinking, Brainstorming, Tramp, Sharma, d¹y häc nªu vÊn ®Ò, d¹y häc t×nh huèng v.v. ®· ®−îc thùc thi trong nhiÒu n−íc vµ ®· ph¸ vì thÕ thô ®éng trong häc tËp lµm cho viÖc häc thùc sù lµ mét "hµnh vi s¸ng t¹o cña tõng c¸ nh©n", lµm cho c«ng viÖc häc thùc sù lµ mét cuéc tËp luyÖn toµn diÖn vÒ trÝ n¨ng, vÒ kü n¨ng. Ph−¬ng ph¸p d¹y häc ®· ®−îc phong phó ho¸. Nguån th«ng tin tri thøc còng ®a d¹ng h¬n, phong phó h¬n, g¾n víi nhu cÇu ng−êi häc vµ h¬i thë ®êi sèng. §©y ch−a nãi ®Õn nh÷ng cè g¾ng ®−a thµnh tùu c«ng nghÖ vµo d¹y häc. ë Mü, tõ nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû XX, cã hµng mÊy tr¨m tr¹m ph¸t trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng, nhµ n−íc vµ t− doanh. Ng−êi ta dù ®o¸n kh«ng biÕt cã qu¸ l¹c quan kh«ng Paper- free sÏ chiÕm −u thÕ trong d¹y häc ë thÕ kû XXI. §iÓm qua mét chót thµnh tùu ®æi míi vµ hiÖn ®¹i ho¸ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ë mét sè n−íc ph¸t triÓn, chóng ta sÏ nhËn ra sù tôt hËu cña chóng ta trong ph−¬ng thøc vµ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o trªn ph−¬ng diÖn lý luËn còng nh− thùc tiÔn. 2.4. Cã thÓ kh¸i qu¸t chung mÊy ®iÓm chÝnh cña t×nh tr¹ng tôt hËu vÒ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ®¹i häc cña chóng ta nh− sau : a) Thø nhÊt lµ chóng ta vÉn cßn ë t×nh tr¹ng "v« minh" ch−a ý thøc ®−îc mét c¸ch cã c¨n cø khoa häc vÒ thùc tr¹ng tr× trÖ cña lèi gi¶ng d¹y ë c¸c tr−êng häc cña chóng ta hiÖn nay. C¸c nhµ khoa häc c¬ b¶n vÉn ®ang thu m×nh trong giíi h¹n cña ®Þa bµn khoa häc c¬ b¶n mµ ch−a ®Ó m¾t ®Õn nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc s− ph¹m hiÖn ®¹i vèn cã kh¶ n¨ng t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c nhµ khoa häc c¬ b¶n hoµn thiÖn ®−îc hiÖu qu¶ ®µo t¹o cña chÝnh chuyªn ngµnh cña m×nh. Còng nªn nh¾c l¹i kinh nghiÖm thµnh c«ng cña Men®ªlªÐp khi lËp b¶ng cÊu t¹o c¸c nguyªn tè ho¸ häc nh− mét bµi häc vÒ sù liªn kÕt gi÷a tri thøc víi 15
ph−¬ng ph¸p. C¸c nhµ s− ph¹m còng ch−a thùc sù cã kh¶ n¨ng thuyÕt phôc ®−îc c¸c nhµ khoa häc c¬ b¶n b»ng chÝnh thµnh tùu khoa häc cña m×nh. Lý luËn d¹y häc ®¹i häc trªn thÕ giíi ra ®êi kh¸ muén, thùc ra míi cã ®−îc mÊy thËp kû nay. Nh−ng ë ta th× m¶ng khoa häc cÊp thiÕt nµy thùc chÊt l¹i cßn bá trèng, trõ mét vµi cè g¾ng ban ®Çu cña gi¸o s− §Æng Vò Ho¹t, phã gi¸o s− Lª Kh¸nh B»ng vµ phã gi¸o s− NguyÔn Ngäc B¶o,... b) Thø hai lµ trong ®µo t¹o vÉn cßn t×nh tr¹ng ch−a rót ng¾n ®−îc kho¶ng c¸ch gi÷a tri thøc khoa häc c¬ b¶n víi kh¶ n¨ng øng dông tri thøc vµo ho¹t ®éng ngµnh nghÒ vµ ®êi sèng. Sinh viªn tèt nghiÖp ®¹i häc ®−îc trang bÞ mét vèn liÕng tri thøc, cã khi kh¸ dµy dÆn nh−ng hä vÉn rÊt lóng tóng khi vËn dông kiÕn thøc vµo nh÷ng t×nh huèng cô thÓ. Sinh viªn ra tr−êng mét vµi n¨m, còng cã ng−êi hµnh nghÒ trªn m−êi n¨m nh−ng mçi khi cã mét chót thay ®æi vÒ ch−¬ng tr×nh hay s¸ch gi¸o khoa lµ lóng tóng, ph¶i cÇu cøu thÇy gi¸o cò hay c¸c c¬ quan qu¶n lý gi¸o dôc. Tù th©n hä kh«ng cã ®iÒu kiÖn nhÊt lµ kh«ng cã thãi quen, kh«ng cã kh¶ n¨ng tù m×nh bæ sung kiÕn thøc vµ xö lý nh÷ng bµi to¸n ®êi sèng nghÒ nghiÖp. c) Thø ba lµ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ë ®¹i häc hiÖn nay nãi chung vÉn n»m trong quü ®¹o cña lèi d¹y häc th«ng tin tiÕp thu tõ "måm ®Õn tai" nh− J. Vial ®· mØa mai. Gi¸o viªn thuyÕt tr×nh néi dung th«ng tin b»ng kªnh lêi vµ sinh viªn ghi chÐp nhí l¹i råi lµm bµi. ThÇy gi¸o ®¸nh gi¸ chÊt l−îng bµi lµm chñ yÕu theo tiªu chÝ nhí ®−îc bao nhiªu ®iÒu gi¸o viªn ®· thuyÕt tr×nh. Sinh viªn häc tËp trªn líp lµ chÝnh mµ nhiÖm vô chÝnh lµ l¾ng nghe, ghi nhí. Hä kh«ng cã nhu cÇu, kh«ng cã thãi quen ®i th− viÖn, tù t×m tßi bæ sung kiÕn thøc ngoµi lêi gi¶ng cña thÇy gi¸o. §¸ng buån lµ kh«ng hiÕm sinh viªn ch¼ng hÒ häc gi¸o tr×nh hay t− liÖu tham kh¶o. Nguån kiÕn thøc lµ lêi gi¶ng cña thÇy gi¸o. Häc ®¹i häc nh− vËy th× lµm sao chóng ta cã thÓ ®µo t¹o ®−îc nh÷ng chuyªn viªn cao cÊp cho ®Êt n−íc. Lµm sao khi ra tr−êng, hä cã thÓ lµ nh÷ng c«ng d©n, nh÷ng c¸n bé, nh÷ng nh©n viªn, nh÷ng chuyªn gia n¨ng ®éng s¸ng t¹o trong cuéc ch¹y ®ua cña ®Êt n−íc ta víi c¸c n−íc tiªn tiÕn trªn b−íc ngoÆt vÜ ®¹i cña loµi ng−êi sang thÕ kû XXI ? Nguån gèc s©u xa lµ do chóng ta ch−a thay ®æi quan niÖm d¹y vµ häc. Thãi quen t− duy gi¸o dôc cò kü, cø t−ëng r»ng truyÒn ®¹t kiÕn thøc lµ d¹y häc. Ng−êi lªn líp th«ng b¸o ®−îc kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc míi nhÊt t−ëng ®· lµ d¹y cã kÕt qu¶ cao nhÊt råi ! NhiÒu thËp kû nay, quan niÖm häc vµ d¹y tÝch cùc h¬n, hiÖn ®¹i h¬n vµ ®óng ®¾n h¬n, v−ît xa kiÓu t− duy gi¸o dôc gi¸o ®iÒu ngù trÞ hµng mÊy tr¨m n¨m nay trªn thÕ giíi. C©u nãi næi tiÕng h¬n tr¨m n¨m nay cña nhµ gi¸o dôc vÜ ®¹i J.J. Rousseau ®Õn nay vÉn cßn gi¸ trÞ nh− mét nguyªn lý nÒn t¶ng cho nhµ tr−êng hiÖn ®¹i : "VÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ ®−a ch©n lý cho häc sinh mµ lµm thÕ nµo ®Ó lóc nµo häc sinh còng cã thÓ biÕt c¸ch t×m ®Õn ch©n lý". TiÕc r»ng trong nhµ tr−êng ®¹i häc chóng ta, nh÷ng cè g¾ng cung cÊp tri thøc g¾n liÒn víi viÖc h×nh thµnh ph−¬ng ph¸p n¾m tri thøc ch−a thùc hiÖn ®ång ®Òu, ®ång bé, kiªn tr× ë tÊt c¶ c¸c gi¶ng viªn ®¹i häc. Lèi gi¶ng d¹y cao häc còng ch¼ng kh¸c g× ë ®¹i häc. §©y chÝnh lµ mét ®Çu mèi cña sù non kÐm vÒ chÊt l−îng ®µo t¹o ®¹i häc vµ trªn ®¹i häc cña chóng ta. Trong nhiÒu c¸i chèt cña quy tr×nh ®µo t¹o ®¹i häc th× c¸i chèt nµy ®· bÞ hoen rØ hay nãi cho thËt chÝnh x¸c lµ thiÕu hôt trong c¬ cÊu vËn hµnh cña bé m¸y gi¶ng d¹y ®¹i häc. 16
Ngoµi ra cßn cã nh÷ng dÊu hiÖu cña sù tr× trÖ vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o nh− hiÖn t−îng thiÕu phèi hîp ®ång bé gi÷a c¸c chuyªn ngµnh, gi÷a c¸c c«ng ®o¹n hay hiÖn t−îng ®¬n kªnh trong gi¶ng d¹y hoÆc viÖc chËm ®−a thµnh tùu kü thuËt c«ng nghÖ vµo trong quy tr×nh d¹y häc v.v. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò sÏ lÇn l−ît bµn ®Õn ë sau. 3. Tõng b−íc ®−a bµi häc ra ngoµi quü ®¹o cña d¹y häc gi¸o ®iÒu 3.1. §iÖp khóc luËn téi ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu trong nhµ tr−êng ngµy cµng gay g¾t vµ hïng hån a) Nh÷ng lêi lªn ¸n ®· ®−îc nh¾c ®i nh¾c l¹i trong nhiÒu thËp kû gÇn ®©y ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi tõ tiÕng nãi cña nhiÒu nhµ khoa häc næi tiÕng, J. Via vµ Guy Palmade, mçi ng−êi cã h¼n mét c«ng tr×nh vÒ ph−¬ng ph¸p d¹y häc. Gäi tªn ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu, hä kh«ng dÌ dÆt nãi ®ã lµ ph−¬ng ph¸p "tõ måm ®Õn tai". Nhµ b¸c häc Edgar Morin næi tiÕng thÕ giíi cña Ph¸p hay nhµ v¨n lín Ba Kim cña Trung Quèc cho ®Õn nh÷ng nhµ khoa häc Mü nh− Waning, Detmon, Mc.Kean, v.v. hay tiÕn sÜ Lyra Srinivasan tèt nghiÖp gi¸o dôc häc ë §¹i häc Haward, Phã viÖn tr−ëng ViÖn nghiªn cøu gi¸o dôc New Deli ®Òu cã nh÷ng nhËn ®Þnh rÊt thèng nhÊt vÒ ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu. LËp luËn chung lµ kh«ng thÓ ®Ó tån t¹i m·i mét nghÞch lý lµ ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu trong gi¸o dôc cø tån t¹i dai d¼ng khi mµ chÕ ®é x· héi s¶n sinh ra nã (chÕ ®é qu©n chñ vµ chÕ ®é thÇn quyÒn) ®· sôp ®æ nhiÒu thÕ kû nay. TiÕn sÜ Lyra Srinivasan nãi ®Õn hËu qu¶ n« dÞch con ng−êi cña lèi gi¸o dôc gi¸o ®iÒu, ®ßi hái ph¶i gi¶i phãng nam n÷ khái "m«i tr−êng c»n cçi thiÕu s¸ng t¹o, m«i tr−êng ¸p bøc bãc lét con ng−êi". Ba Kim phª ph¸n lèi häc gi¸o ®iÒu lµm cho con trÎ giµ cçi, nÆng nhäc, cùc h×nh trong häc ®−êng : trÎ lµ n¹n nh©n cña "nhåi nhÐt, häc thuéc lßng vµ nhí y x×, viÕt theo giäng bµ cô". ¤ng cho r»ng "chóng ta ®· nÕm cßn ch−a ®ñ nçi khæ do nãi su«ng, nãi dãc mµ cø nhÊt ®Þnh ®Ó con ch¸u chóng ta diÔn l¹i vë kÞch cña chóng ta". C¸i bi kÞch nÆng nÒ ®ã cña §oan §oan, ch¸u ngo¹i cña nhµ v¨n Ba Kim Trung Quèc còng ch¼ng kh¸c g× c« bÐ Akin« Xuxui ë NhËt. Hir« Odzava thñ lÜnh §¶ng Giíi h¹n NhËt B¶n ®· kh¼ng ®Þnh : "HÖ thèng gi¸o dôc hiÖn nay lµ céi nguån chÝnh cña nh÷ng khã kh¨n mµ n−íc NhËt ®ang gÆp ph¶i v× hÖ thèng nµy chØ buéc häc sinh nhí c¸c sù kiÖn vµ gi¶i c¸c bµi to¸n. §iÒu nµy cã thÓ lµ t¹m ®ñ khi NhËt B¶n chØ cÇn mét lo¹i viªn chøc ngoan ngo·n phôc tïng nh−ng râ rµng lµ kh«ng ®ñ ®Ó ®µo t¹o c¸c chuyªn gia cho ngµy mai". Gi¸o s− Waning cho r»ng nhµ tr−êng Mü ®ang lµ nguyªn nh©n cña mét "nçi buån s©u s¾c". ¤ng ®¸nh gi¸ häc sinh Mü "13 n¨m häc liªn tôc mµ vÉn v« cïng dèt n¸t, cã Ýt thùc tÕ vµ n¨ng lùc t− duy kÐm". Råi «ng kÕt luËn r»ng "mèi quan t©m ®Õn hÖ thèng gi¸o dôc nh− lóc nµo còng næi cém lªn xÐt trªn ph−¬ng diÖn c¸c nhu cÇu quèc gia... vµ liÖu cã ®ñ kh¶ n¨ng c¹nh tranh víi ng−êi NhËt vµ ng−êi Nga kh«ng". Tõ nh÷ng ý kiÕn s©u s¾c cña nh÷ng nhµ v¨n ho¸ lín, chóng ta dÔ nhËn ra r»ng ph−¬ng ph¸p d¹y häc gi¸o ®iÒu lµ mét c¨n bÖnh l©u ®êi ®ang ph¸ ho¹i søc sèng cña nhµ tr−êng. Ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu kh«ng chØ lµ c«ng viÖc, lµ c©u chuyÖn cña c¸c nhµ gi¸o mµ thùc sù lµ mét vÊn ®Ò sinh mÖnh thuéc t−¬ng lai vµ søc m¹nh cña mçi quèc gia. §óng nh− viÖn sÜ 17
Mikhancèp ®· tõng nhËn ®Þnh r»ng ®iÒu quan träng kh«ng chØ lµ d¹y C¸i g× mµ lµ d¹y Nh− thÕ nµo ë nhµ tr−êng. b) Nh−ng mét c©u hái th−êng ®Æt ra tõ phÝa ng−êi ®øng líp lµ lµm sao ph©n biÖt ®−îc b¶n chÊt cña ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu víi nh÷ng dÊu hiÖu ®Æc tr−ng cña nã. Cã nh÷ng c¸ch ph¸t biÓu, ph©n tÝch kh¸c nhau ë c¸c nhµ khoa häc. Cã ng−êi chia ra ®Õn 10 ®iÓm nh− Freire. Cßn J.Vial còng nhÊn m¹nh ®Õn hµng chôc ®iÓm víi c¸ch ph¸t biÓu cña m×nh. Tùu trung cã thÓ kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng ®iÓm chñ yÕu sau ®©y : Ph−¬ng ph¸p d¹y häc gi¸o ®iÒu lÊy ng−êi d¹y lµm trung t©m. ThÇy gi¸o ®−îc ®Ò cao tuyÖt ®èi vÒ uy quyÒn, vÒ ch©n lý khoa häc vµ lµ mét nguån cung cÊp kiÕn thøc ®éc t«n c¹nh s¸ch gi¸o khoa. Trong ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu, nguån kiÕn thøc ®−îc "thÇn th¸nh ho¸", ®−îc cè ®Þnh ho¸ mét c¸ch tuyÖt ®èi nh− lµ nguån tri thøc kh«ng ph¶i bµn c·i, chØ cã viÖc tiÕp nhËn, ghi nhí. Trong giê häc gi¸o ®iÒu, kh«ng khÝ im lÆng nhµ thê bao trïm ng−êi häc (Silence religieux) ; cã nhµ s− ph¹m gäi ®ã lµ v¨n ho¸ im lÆng (Culture of silence). Ph−¬ng ph¸p ®éc t«n ®−îc sö dông, ®ã lµ lêi nãi. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ tuú thuéc vµo chØ sè khèi l−îng kiÕn thøc ®−îc t¸i hiÖu nhiÒu hay Ýt, ®óng hay sai theo lêi gi¶ng cña thÇy hoÆc theo s¸ch gi¸o khoa. Ngay tõ nh÷ng n¨m 1962, gi¸o tr×nh tr−êng ®¹i häc Colorado (Mü) ®· tõng ph©n tÝch nh÷ng kiÕn gi¶i sai lÇm cña gi¸o dôc cò vµ t¸c gi¶ Mc.Kean cho r»ng kiÕn gi¶i sai lÇm ®· dÉn ®Õn c¸ch d¹y gi¸o ®iÒu. 3.2. NhËn thøc ®óng vÒ b¶n chÊt khoa häc vµ ý nghÜa x∙ héi réng lín, s©u s¾c cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc trong nhµ tr−êng Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn n¨m 2000 n−íc Mü chi ra kho¶ng 2 tû USD ®Ó n©ng cao chÊt l−îng ®µo t¹o ë ®¹i häc. Còng kh«ng ph¶i tuú høng mµ Pie Lena, gi¸o s− vËt lý thiªn v¨n, viÖn sÜ ViÖn Hµn l©m khoa häc Ph¸p hay Giocgi¬ Saipac, viÖn sÜ ViÖn Hµn l©m khoa häc Ph¸p ®−îc gi¶i th−ëng Nobel n¨m 1992 ®· ®Ò x−íng phong trµo "Bµn tay nÆn bét" (Les mains µ la p©te) nh»m ph¸t triÓn t− duy s¸ng t¹o ngay tõ bËc tiÓu häc. ë Mü còng cã phong trµo Hands-on, ng−êi khëi x−íng còng lµ mét nhµ khoa häc lín, LÐon Lªdiman, ng−êi ®−îc gi¶i th−ëng Nobel n¨m 1988 vÒ vËt lý. §æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc trong nhµ tr−êng ®Ó xo¸ bá ph−¬ng ph¸p d¹y häc gi¸o ®iÒu lµ mét ®ßi hái cÊp b¸ch nh»m gi¶i phãng vµ ph¸t huy tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cho ng−êi häc ngay tõ trªn ghÕ nhµ tr−êng. ThÕ kû XXI lµ thÕ kû cña chÊt x¸m, cña trÝ tuÖ, cña nÒn v¨n minh hËu c«ng nghiÖp. Con ng−êi muèn tån t¹i, muèn hoµ nhËp, muèn tù kh¼ng ®Þnh m×nh th× nhÊt ®Þnh ph¶i lµ nh÷ng thµnh viªn n¨ng ®éng s¸ng t¹o. §· thÕ, b−íc sang thÕ kû XXI cßn cã bao nhiªu dù b¸o còng kh¸ bi quan vÒ vËn mÖnh cña loµi ng−êi. N¹n c¹n kiÖt nguån n−íc, n¹n « nhiÔm m«i tr−êng sinh th¸i, sù ®e do¹ tµn ph¸ Tr¸i §Êt tõ nh÷ng cuéc va ch¹m cùc m¹nh cã thÓ x¶y ra cïng víi bao bÖnh ho¹n x· héi ch−a tõng cã... Con ng−êi muèn tù cøu vít m×nh kh«ng cã con ®−êng nµo kh¸c ngoµi con ®−êng khai th¸c kho b¸u tiÒm tµng cña nh©n lo¹i : §ã lµ kh¶ n¨ng t− duy v« h¹n cña con ng−êi. Mét ph−¬ng ph¸p d¹y häc, mét ph−¬ng thøc gi¸o dôc tr× trÖ, cæ hñ, gi¸o ®iÒu sÏ lµ nh÷ng trë lùc cho b−íc ®i cña nh©n lo¹i vµ cña mçi d©n téc trong cuéc ch¹y ®ua vÒ søc m¹nh siªu quèc gia. C¸c nhµ l·nh ®¹o lu«n nghÜ ®Õn néi lùc 18
cña gi¸o dôc mµ trong ®ã, ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ®−îc coi nh− lµ mét chiÕn l−îc then chèt. Th«ng ®iÖp liªn bang cña Tæng thèng Mü n¨m 1998 ®· kh«ng quªn bµn ®Õn mét chiÕn l−îc gi¸o dôc ®Ó gi÷ lÊy vÞ trÝ hïng m¹nh cña n−íc Mü trong cuéc c¹nh tranh víi ng−êi Nga vµ ng−êi NhËt. Ngµy nay, c¸c nhµ v¨n ho¸ lín trªn thÕ giíi ®ang lo l¾ng t×m con ®−êng tho¸t cho x· héi ph¸t triÓn vÒ khoa häc kü thuËt. Edgar Morin, nhµ t− t−ëng næi tiÕng trªn thÕ giíi ®· ®−a nhËn xÐt r»ng : "TÊt c¶ nh÷ng g× t¹o nªn bé mÆt hµo nho¸ng cña nÒn v¨n minh ph−¬ng T©y hiÖn nay ®−a ra mét mÆt tr¸i cµng ngµy cµng ®en tèi". Khoa häc kü thuËt ph¸t triÓn nh−ng con ng−êi Ých kû, ®¹o ®øc b¨ng ho¹i. Cho nªn nÒn gi¸o dôc, ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o trong nhµ tr−êng ph¶i gãp phÇn lµm sao gióp cho con ng−êi tõ nhá ®· sím lµm chñ ®−îc b¶n th©n, n¨ng ®éng tr−íc cuéc sèng nh−ng lu«n lu«n chñ ®éng, tØnh t¸o. Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc gi¸o ®iÒu kh«ng thÓ ®¶m ®−¬ng ®−îc träng tr¸ch nµy. Trªn ph−¬ng diÖn ®ã, cuéc c¸ch m¹ng vÒ ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o cã ý nghÜa nh©n v¨n vµ x· héi v« cïng s©u s¾c vµ réng lín mµ nhiÒu khi chóng ta ch−a nhËn thøc ®−îc ®Çy ®ñ. Nh×n vµo lÞch sö ph¸t triÓn cña nh©n lo¹i, chóng ta cµng thÊm thÝa ý nghÜa nh©n v¨n nµy. N¨m tr¨m n¨m tr−íc C«ng nguyªn, Socrate ®· ®Æt vÊn ®Ò t×m ®Õn tiÒm n¨ng cña b¶n th©n mçi con ng−êi. Nh÷ng nhµ t− t−ëng vÜ ®¹i vÒ sau nh− J.J. Rousseau, L.T«nxt«i, Macarenc«, M. Gorki hay J. Dewey, v.v. ®Òu cã nh÷ng ý t−ëng vµ cè g¾ng nh»m ph¸t triÓn tiÒm n¨ng s¸ng t¹o, ý thøc lµm chñ cho ng−êi häc ngay tõ khi cßn ë tuæi Êu th¬. Chèng ph−¬ng ph¸p gi¸o ®iÒu, c¸ch m¹ng ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o chÝnh lµ nèi tiÕp truyÒn thèng nh©n v¨n, d©n chñ cña nÒn v¨n ho¸ nh©n lo¹i ®ang ®ßi hái mét cuéc phôc h−ng thùc sù ngay tõ trong nhµ tr−êng. Cã lÏ nhµ tr−êng s− ph¹m ph¶i lµ n¬i ®ét ph¸t toµn ngµnh. 3.3. Trong suèt lÞch sö gi¸o dôc, kh«ng ph¶i kh«ng Ýt nh÷ng ®Çu ãc vÜ ®¹i tiªn phong ®· ra søc x©y dùng lý thuyÕt cïng thùc nghiÖm øng dông ®Ó ®−a ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o trong nhµ tr−êng tho¸t ra khái quü ®¹o cña gi¸o dôc cæ truyÒn, gi¸o dôc gi¸o ®iÒu. Cã khuynh h−íng cùc ®oan ®· ®i ®Õn hËu qu¶ ngoµi ý muèn cña chÝnh ng−êi ®Ò x−íng. Cã khi ý t−ëng lµ d©n chñ ho¸, nh©n v¨n ho¸ gi¸o dôc nh−ng l¹i r¬i vµo gi¸o dôc ¶o t−ëng hay gi¸o dôc v« chÝnh phñ khi qu¸ ®Ò cao nhu cÇu, høng thó, ®éng lùc bªn trong cña ng−êi häc. Tr−íc yªu cÇu ®æi míi ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o ngµy nay, ngoµi khuynh h−íng cùc ®oan còng cã nh÷ng biÓu hiÖn c¶i l−¬ng. Nãi lµ ®Ò cao tÝnh tÝch cùc häc tËp cña ng−êi häc nh−ng thùc chÊt l¹i chØ ®Ò cao hiÖu qu¶ truyÒn thô cña ng−êi d¹y lµ chÝnh, J.Vial gäi ®ã lµ nh÷ng "gia gi¶m" (Amendement), chØ cã lîi cho ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc h¬n lµ cuéc c¸ch m¹ng thùc sù vÒ ph−¬ng ph¸p. §Ó cho nhµ tr−êng v−¬n tíi hiÖn ®¹i ho¸ ph−¬ng ph¸p, chóng ta ph¶i ®ång thêi ®i vµo c¶ hai ph−¬ng diÖn lý luËn vµ hµnh ®éng. Trong phong trµo ®æi míi ph−¬ng ph¸p ®µo t¹o hiÖn nay vÉn ®ang tån t¹i nh÷ng c¸ch gäi tªn kh¸c nhau. Nãi lµ "c¶i tiÕn" e qu¸ dÌ dÆt vµ ch−a nhËn râ thùc chÊt cña cuéc vËn ®éng cã ý nghÜa c¸ch m¹ng nµy. C¶i tiÕn th× l¹i r¬i vµo ph¹m trï, vµo quü ®¹o cò nh− J.Vial tõng nh¾c nhë. Thùc chÊt, ®©y lµ mét sù thay ®æi cã tÝnh hÖ h×nh, mét sù thay ®æi vÒ nguyªn lý gèc cña ph−¬ng ph¸p d¹y häc. D¹y häc cò lµ d¹y häc v× gi¸o viªn, tõ gi¸o viªn, 19
"ng−êi d¹y trung t©m". D¹y häc míi lµ d¹y häc tõ ng−êi häc, b»ng chÝnh ng−êi häc. ThuËt ng÷ "häc sinh lµ trung t©m" v× c¸ch dÞch kh«ng chÝnh x¸c dÔ g©y ngé nhËn vÒ vai trß cña ng−êi thÇy. Nãi nh− Bé tr−ëng Bé Gi¸o gi¸o dôc Ph¸p "®Æt ng−êi häc vµo trung t©m cña qu¸ tr×nh d¹y häc" lµ hîp lý nhÊt. Mét c¸ch x©y dùng nguyªn lý nÒn t¶ng nh− vËy nhÊt ®Þnh sÏ ®−a ®Õn nh÷ng nhËn thøc míi vÒ môc ®Ých, môc tiªu ®µo t¹o, vÒ c¸ch ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ®µo t¹o, vÒ chøc n¨ng cña ng−êi d¹y vµ ng−êi häc, vÒ b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y, vÒ hÖ thèng ph−¬ng ph¸p v.v. nghÜa lµ cã kh«ng Ýt nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn cña s− ph¹m häc hiÖn ®¹i mµ chóng ta cÇn th¶o luËn ®Ó ®i ®Õn nhÊt trÝ tr−íc khi bµn ®Õn chuyÖn n©ng cao chÊt l−îng ®µo t¹o hay tiªu chÝ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ ®µo t¹o còng nh− n¨ng lùc ng−êi häc cÇn ®−îc h×nh thµnh khi rêi khái ghÕ nhµ tr−êng s− ph¹m. §©y lµ c«ng viÖc ph¶i lµm mét c¸ch bµi b¶n, cã hÖ thèng víi sù nghiªn cøu nghiªm tóc, c«ng phu thµnh tùu cña khoa s− ph¹m hiÖn ®¹i mÊy thËp kû nay mµ chÝnh chóng ta ch−a cã ®iÒu kiÖn tiÕp cËn hay ch−a tiÕp cËn mét c¸ch cã hÖ thèng. Kh«ng ph¶i t×nh cê mµ vÞ Tæng thèng n−íc Mü trong b¶n Th«ng ®iÖp liªn bang cña m×nh ®· cho r»ng, môc ®Ých cuèi cïng ph¶i ®¹t cña gi¸o dôc lµ häc sinh tù biÕt häc. Tµi liÖu UNESCO hay dïng kh¸i niÖm "tù ph¶n ¸nh". Tµi liÖu gi¸o dôc vµ s− ph¹m hiÖn ®¹i lu«n nh¾c ®Õn kh¸i niÖm "tù ph¸t triÓn", "tù gi¸o dôc", "tù häc". ë Nga th× "Caµ", ë Mü th× "Self", ë Ph¸p th× "Soi-mªme". VÊn ®Ò quan hÖ gi÷a C¸i häc vµ C¸ch häc còng ®· ®Æt ra nh− mét nguyªn t¾c c¬ b¶n cña cuéc ®æi míi ph−¬ng ph¸p d¹y häc. Ng−êi ta cho r»ng What cÇn nh−ng How cßn cÇn h¬n. Häc ®Ó biÕt lµ cÇn, nh−ng biÕt c¸ch ®Ó biÕt cßn quan träng h¬n nhiÒu. Ng−êi ta thay ®æi ®Þnh nghÜa d¹y häc cò b»ng mÖnh ®Ò d¹y häc lµ d¹y tù häc, häc lµ häc tù häc. B¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc còng ph¶i thay ®æi, kh«ng cßn lµ mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®¬n ph−¬ng, tõ ngoµi mµ lµ mét qu¸ tr×nh tæng hîp nhiÒu qu¸ tr×nh trong ®ã qu¸ tr×nh tù gi¸o dôc ph¶i lµ h¹t nh©n. Chøc n¨ng ng−êi d¹y còng thay ®æi, ë ph−¬ng T©y, ng−êi ta dïng kh¸i niÖm Guide (Mü) hay Organisateur (Ph¸p), v.v. Cã thÓ nãi cã rÊt nhiÒu luËn ®iÓm khoa häc cÇn ®−îc th¶o luËn nhÊt trÝ tr−íc khi b¾t tay vµo thùc thi mét cuéc ®æi míi vÒ ph−¬ng ph¸p. Kh«ng cã lý luËn, kh«ng cã phong trµo vµ kh«ng cã hµnh ®éng hiÖu qu¶. Ch¾c h¼n lµ trªn b−íc ®i chung ®ã cña khoa häc hiÖn ®¹i cßn bÒ bén bao nhiªu chuyÖn ph¶i lµm mét c¸ch bµi b¶n ®Ó héi nhËp ®−îc vµo thÕ giíi khoa häc quèc tÕ mµ c¸c tr−êng häc trong toµn quèc kh«ng thÓ kh«ng quyÕt t©m v−¬n tíi trong thÕ kû XXI. §−îc biÕt Trung Quèc ®· tÝnh ®Õn ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc cho n¨m 2020 ; Mü ®ang v¹ch ch−¬ng tr×nh cho n¨m 2061 víi tÝnh to¸n n¨m ®ã sao chæi Haclay l¹i xuÊt hiÖn. Ng−êi ta ®· ®−a m«n T−¬ng lai häc vµo ngay c¶ tr−êng tiÓu häc. Chóng ta kh«ng thÓ cø ru m×nh trong quü ®¹o t− duy gi¸o dôc cò n÷a. 4. Cuèi cïng lµ h×nh thµnh ph−¬ng ph¸p tù häc Tù häc − chuyÖn cò mµ míi Lªnin nãi : "Häc, häc n÷a, häc m·i". Hå ChÝ Minh nãi : "LÊy tù häc lµm cèt". Einstein nãi : "KiÕn thøc chØ cã ®−îc qua t− duy cña con ng−êi". Mét nhµ khoa häc Ph¸p nãi : "V¨n ho¸ kh«ng nhËn ®−îc tõ ngoµi vµo mµ lµ kÕt qu¶ cña viÖc lµm bªn trong, mét viÖc lµm cña m×nh víi m×nh"... Chóng ta cã thÓ trÝch ®Õn hµng tr¨m, hµng ngµn danh ng«n vÒ viÖc tù 20