Quan điểm của P.Bourdieu về giai cấp và việc vận dụng trong nghiên cứu về di động xã hội ở Việt Nam hiện nay

QUAN §IÓM CñA P. BOURDIEU VÒ GIAI CÊP Vµ VIÖC VËN DôNG<br /> TRONG NGHI£N CøU VÒ DI §éNG X· HéI ë VIÖT NAM HIÖN NAY<br /> <br /> <br /> NguyÔn HOµng Quyªn(*)<br /> <br /> <br /> ®éng x· héi cña c¸ nh©n. NÕu nghiªn<br /> G iai cÊp lµ g×? §©u lµ ranh giíi ®Ó<br /> ph©n biÖt giai cÊp nµy víi c¸c giai cøu di ®éng x· héi trong bèi c¶nh giai<br /> cÊp kh¸c? C¸c c¸ nh©n ®· dÞch chuyÓn cÊp th× chóng ta kh«ng thÓ bá qua yÕu<br /> tõ vÞ trÝ giai cÊp nµy sang vÞ trÝ giai cÊp tè nh− quyÒn së h÷u t− liÖu s¶n xuÊt,<br /> kh¸c nh− thÕ nµo? Vµ ®©u lµ nh©n tè khi nghiªn cøu theo bèi c¶nh trËt tù thø<br /> quyÕt ®Þnh ®Õn qu¸ tr×nh dÞch chuyÓn bËc chóng ta kh«ng thÓ bá qua nh©n tè<br /> ®ã cña c¸c c¸ nh©n? Qu¸ tr×nh t×m kiÕm c¸ nh©n nh− tr×nh ®é häc vÊn, uy tÝn c¸<br /> c©u tr¶ lêi cho c¸c c©u hái trªn chÝnh lµ nh©n…(*)Trong khi ®ã, P. Bourdieu cã<br /> qu¸ tr×nh t×m hiÓu sù di ®éng x· héi cña c¸ch tiÕp cËn ®éng vµ kh¸ linh ho¹t vÒ<br /> c¸c c¸ nh©n hay nhãm. Bëi, di ®éng x· giai cÊp. Do ®ã, cã thÓ nãi, quan ®iÓm<br /> héi ®−îc hiÓu lµ: “Sù dÞch chuyÓn - cña «ng ®−îc cho lµ ®· dung hßa gi÷a<br /> th−êng lµ cña c¸ nh©n nh−ng ®«i khi lµ hai tr−êng ph¸i nªu trªn. Quan ®iÓm<br /> cña nhãm - gi÷a c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau cña «ng còng ®· ®−îc nhiÒu häc gi¶ trªn<br /> trong hÖ thèng ph©n tÇng x· héi cã ë bÊt thÕ giíi ¸p dông trong c¸c c«ng tr×nh<br /> k× x· héi nµo” (5, tr.140). nghiªn cøu vÒ di ®éng nghÒ nghiÖp, ®Æc<br /> HiÖn nay, vÉn ®ang tån t¹i hai biÖt lµ nghiªn cøu di ®éng nghÒ nghiÖp<br /> tr−êng ph¸i nghiªn cøu di ®éng x· héi liªn thÕ hÖ. VÝ dô, trong c«ng tr×nh<br /> kh¸c nhau. Mét bªn lµ nh÷ng nhµ nghiªn cøu vÒ giíi vµ giai cÊp trong lÜnh<br /> nghiªn cøu di ®éng trong bèi c¶nh cña vùc c«ng viÖc ch¨m sãc ®−îc tiÕn hµnh ë<br /> mét trËt tù thø bËc x· héi, trong ®ã c¸c Australia, t¸c gi¶ Kate Elizabeth<br /> c¸ nh©n cã thÓ ®−îc xÕp lo¹i theo thu Huppats ®· sö dông lý thuyÕt cña<br /> nhËp, tr×nh ®é gi¸o dôc hay uy tÝn kinh Bourdieu ®Ó lµm râ nh÷ng ®éng c¬ thóc<br /> tÕ x· héi. Bªn kia lµ nh÷ng t¸c gi¶ ®Æt ®Èy, c¸c kinh nghiÖm di ®éng vµ nguyÖn<br /> di ®éng trong bèi c¶nh mét c¬ cÊu giai väng cña nh÷ng y t¸ vµ ng−êi lµm c«ng<br /> cÊp, bao gåm nh÷ng vÞ trÝ x· héi ®−îc t¸c x· héi thuéc c¸c giai cÊp kh¸c nhau.<br /> x¸c ®Þnh bëi nh÷ng mèi quan hÖ trong Trong bèi c¶nh x· héi ViÖt Nam hiÖn<br /> thÞ tr−êng lao ®éng vµ nh÷ng ®¬n vÞ s¶n nay, khi c¸c tÇng líp x· héi ®ang dÇn æn<br /> xuÊt. Khi xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm kh¸c<br /> nhau ng−êi ta còng chØ ra nh÷ng nh©n (*)<br /> Khoa X· héi häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh<br /> tè kh¸c nhau t¸c ®éng ®Õn qu¸ tr×nh di chÝnh khu vùc IV.<br /> 28 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2012<br /> <br /> <br /> ®Þnh, th× viÖc vËn dông quan ®iÓm cña 4/ Giai cÊp c«ng nh©n lao ®éng ch©n tay.<br /> P. Bourdieu vÒ giai cÊp vµ qu¸ tr×nh<br /> Trong khi ®ã, P. Bourdieu sö dông<br /> thiÕt lËp giai cÊp sÏ cho chóng ta nh÷ng<br /> kh¸i niÖm “class” chóng ta cã thÓ dÞch lµ<br /> chØ dÉn quý b¸u ®Ó thÊy râ nh÷ng qu¸<br /> giai cÊp, tÇng líp hay nhãm ®Ó chØ<br /> tr×nh mµ trong ®ã nh÷ng −u thÕ vµ bÊt<br /> nh÷ng t¸c nh©n cã vÞ trÝ t−¬ng tù trong<br /> lîi x· héi ®−îc chuyÓn giao tõ thÕ hÖ<br /> kh«ng gian x· héi (social space). Theo<br /> nµy sang thÕ hÖ kh¸c khi nãi ®Õn sù di<br /> quan ®iÓm cña P. Bourdieu: “Trong thùc<br /> ®éng x· héi, ®Æc biÖt trong c¸c nghiªn<br /> tÕ, cã thÓ sÏ ph¶i phñ nhËn sù tån t¹i<br /> cøu vÒ di ®éng x· héi liªn thÕ hÖ.<br /> cña c¸c giai cÊp nh− lµ tËp hîp gièng<br /> I. Quan ®iÓm cña P. Bourdieu vÒ giai cÊp nhau vÒ kinh tÕ vµ nh÷ng kh¸c biÖt x·<br /> 1. P. Bourdieu lµ nhµ x· héi häc héi cña c¸c c¸ nh©n trong c¸c nhãm ®Ó<br /> ng−êi Ph¸p, “lý thuyÕt cña «ng cã tÝnh x¸c nhËn sù tån t¹i ë cïng mét thêi<br /> chÊt sinh ®éng bëi kh¸t väng kh¾c phôc ®iÓm nh÷ng kho¶ng kh«ng gian kh¸c<br /> c¸i mµ «ng gäi lµ sù ®èi chäi sai lÇm biÖt dùa trªn nguyªn t¾c vÒ kinh tÕ vµ<br /> gi÷a chñ nghÜa kh¸ch quan vµ chñ nh÷ng kh¸c biÖt x· héi” (11, p.3). Nh−<br /> nghÜa chñ quan” (1, tr.93). Khi nãi vÒ vËy, theo P. Bourdieu, dï cã tån t¹i trªn<br /> cÊu tróc x· héi, P. Bourdieu cã nh÷ng thùc tÕ c¸c giai cÊp hay kh«ng nh−ng<br /> quan ®iÓm rÊt kh¸c so víi c¸c nhµ x· kh«ng gian x· héi lµ cã thËt vµ nhiÖm vô<br /> héi häc tr−íc ®ã nh− K. Marx hay M. cña c¸c nhµ khoa häc lµ “thiÕt lËp kh«ng<br /> Weber. §Ó lµm râ kh¸c biÖt cña P. gian ®Ó cã thÓ gi¶i thÝch, dù b¸o nhiÒu<br /> Bourdieu, chóng t«i tiÕn hµnh ®èi chiÕu nhÊt nh÷ng kh¸c biÖt cã thÓ quan s¸t<br /> so s¸nh quan ®iÓm cña «ng víi quan ®−îc cña c¸c c¸ nh©n hay nh÷ng ®iÓm<br /> ®iÓm cña K. Marx vµ M. Weber. §iÓm t−¬ng ®ång ®Ó quyÕt ®Þnh nguyªn t¾c c¨n<br /> kh¸c biÖt ®Çu tiªn lµ viÖc x¸c ®Þnh c¸c b¶n nhÊt cña nh÷ng kh¸c biÖt cÇn thiÕt<br /> giai cÊp. K. Marx dùa vµo tiªu chÝ c¬ hay nh÷ng kh¸c biÖt h÷u hiÖu ®Ó cã thÓ<br /> b¶n lµ quyÒn së h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt gi¶i thÝch hay dù b¸o toµn bé nh÷ng ®Æc<br /> ®Ó chia cÊu tróc ph©n tÇng x· héi thµnh tÝnh quan s¸t ®−îc nh»m nhãm c¸c c¸<br /> hai tÇng bËc chñ yÕu lµ: nh©n l¹i thµnh c¸c nhãm” (11, p.3).<br /> - Giai cÊp hay tËp ®oµn ng−êi lµm §iÓm kh¸c biÖt tiÕp theo trong quan<br /> «ng chñ, së h÷u t− liÖu s¶n xuÊt, chiÕm ®iÓm cña P. Bourdieu vÒ giai cÊp so víi<br /> vÞ trÝ thèng trÞ vµ bãc lét ng−êi kh¸c. K. Marx vµ M. Weber lµ chØ ra dÊu hiÖu<br /> - C¸c nhãm hay c¸c giai cÊp cßn l¹i ®Ó ph©n chia giai cÊp. Víi K. Marx, dÊu<br /> trong x· héi kh«ng n¾m t− liÖu s¶n xuÊt. hiÖu c¬ b¶n nhÊt ®Ó ph©n chia giai cÊp<br /> Cßn Weber, nÕu xem xÐt x· héi theo nµy víi giai cÊp kh¸c lµ quyÒn së h÷u t−<br /> c¬ cÊu giai cÊp th× «ng cho r»ng trong liÖu s¶n xuÊt. K. Marx viÕt: “ChÕ ®é t−<br /> x· héi t− b¶n chñ nghÜa cã nh÷ng giai h÷u t¹o ra sù ph©n chia c¬ b¶n gi÷a<br /> cÊp sau: nh÷ng ng−êi cã c¸c nguån lùc kinh tÕ<br /> víi nh÷ng ng−êi kh«ng. Sù bÊt b×nh<br /> 1/ Giai cÊp th−îng l−u cã tµi s¶n<br /> ®¼ng vÒ tµi s¶n trong x· héi t− b¶n dùa<br /> 2/ Nh÷ng ng−êi cæ cån tr¾ng kh«ng trùc tiÕp trªn c¬ së vÒ t− liÖu s¶n xuÊt<br /> cã tµi s¶n nh− ®Êt ®ai, m¸y mãc, c«ng x−ëng” (8,<br /> 3/ TiÓu t− s¶n tr.107). Theo K. Marx, “nh÷ng thø mµ<br /> Quan ®iÓm cña P. Bourdieu… 29<br /> <br /> giai cÊp t− s¶n thèng trÞ cã ®−îc kh«ng ®ã. ChÝnh v× thÕ, nh÷ng ng−êi cã t×nh<br /> ph¶i nhê ë nh÷ng phÈm chÊt c¸ nh©n huèng giai cÊp hay t×nh huèng thÞ<br /> hay phÈm chÊt con ng−êi cña h¾n, mµ tr−êng gièng nhau cã nh÷ng c¬ may<br /> chØ cã ®−îc víi t− c¸ch lµ ng−êi së h÷u cuéc sèng nh− nhau.<br /> t− b¶n” (6, tr.3). Cßn M. Weber ®Þnh<br /> P. Bourdieu kh«ng chØ ra mét dÊu<br /> nghÜa, “giai cÊp lµ mét nhãm c¸c c¸<br /> hiÖu c¬ b¶n nµo ®Ó ph©n chia giai cÊp<br /> nh©n cã chung vÞ thÕ trong nÒn kinh tÕ<br /> nµy víi giai cÊp kh¸c. Theo «ng, viÖc chØ<br /> thÞ tr−êng vµ do ®ã cã ®−îc nh÷ng lîi<br /> ra dÊu hiÖu nµo ®Ó ph©n biÖt giai cÊp<br /> Ých kinh tÕ gièng nhau. Theo c¸ch nãi nµy víi giai cÊp kh¸c phô thuéc vµo môc<br /> cña «ng, t×nh huèng giai cÊp cña mét ®Ých cña tõng c¸ nh©n, tõng cuéc nghiªn<br /> ng−êi vÒ c¬ b¶n lµ t×nh huèng thÞ tr−êng cøu. P. Bourdieu l−u ý r»ng: “Còng gièng<br /> cña anh chÞ ta”. Nh− vËy, c¬ së ®Ó ph©n nh− c¸c nhãm th× nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ<br /> chia giai cÊp kh«ng chØ tõ sù së h÷u, sù kinh tÕ, vÒ x· héi, c¸c nhãm nghÒ nghiÖp<br /> kiÓm so¸t hay kh«ng cã quyÒn së h÷u, hay lµ c¸c giai cÊp ®ã ®Òu lµ biÓu t−îng<br /> quyÒn kiÓm so¸t ®èi víi t− liÖu s¶n xuÊt cña sù cÊu tróc cã ®Þnh h−íng theo môc<br /> mµ cßn tõ nh÷ng “kh¸c biÖt kinh tÕ ®Ých c¸ nh©n” (11, p.9).<br /> kh«ng liªn quan g× tíi tµi s¶n. Nh÷ng<br /> nguån lùc ®ã bao gåm kü n¨ng, kü x¶o §iÓm ®Æc s¾c trong lý thuyÕt cña P.<br /> vµ b»ng cÊp tøc tr×nh ®é chuyªn m«n, Bourdieu vÒ cÊu tróc x· héi kh«ng ph¶i<br /> nh÷ng c¸i cã t¸c ®éng m¹nh ®Õn lo¹i ë viÖc tr¶ lêi c©u hái cã tån t¹i hay<br /> c«ng viÖc mµ ng−êi ta cã thÓ kiÕm ®−îc” kh«ng tån t¹i c¸c giai cÊp còng nh− ®©u<br /> (8, tr.107). Theo M. Weber, ®Þa vÞ thÞ lµ ranh giíi ph©n biÖt giai cÊp nµy víi<br /> tr−êng cña mét c¸ nh©n cã ¶nh h−ëng giai cÊp kh¸c. §iÓm t«i ®Æc biÖt thÝch<br /> m¹nh ®Õn c¬ may cuéc ®êi cña c¸ nh©n thó vµ quan t©m trong lý thuyÕt cña P.<br /> <br /> S¬<br /> S¬®å:<br /> ®å Lý<br /> Lý thuyÕt<br /> thuyÕt vÒ thùc<br /> thùc hµnh<br /> tiÔn cñacña Bourdieu<br /> P. Bourdieu<br /> <br /> Structure Agency CÊu tróc T¸c nh©n<br /> <br /> Practice Thùc hµnh<br /> <br /> <br /> <br /> Field Habitus M«i tr−êng TËp tÝnh<br /> hµnh ®éng<br /> <br /> <br /> Capital Vèn<br /> <br /> Volume Coposition Social Con ®−êng di<br /> of capital of capital strajectory L−îng vèn Lo¹i vèn ®éng x· héi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Class Giai cÊp<br /> 30 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2012<br /> <br /> <br /> Bourdieu lµ nh÷ng lý gi¶i cña «ng vÒ tÝnh/thãi quen (habitus). Kh¸i niÖm tËp<br /> qu¸ tr×nh thiÕt lËp c¸c giai cÊp. Hay nãi tÝnh cña Bourdieu cã thÓ ®−îc hiÓu lµ<br /> c¸ch kh¸c lµ lµm thÕ nµo c¸c giai cÊp “c¸c cÊu tróc vÒ mÆt tinh thÇn hay nhËn<br /> tån t¹i? Vµ ®©u lµ nh©n tè quan träng thøc, th«ng qua ®ã mäi ng−êi xö lý thÕ<br /> quyÕt ®Þnh vÞ trÝ cña tõng c¸ nh©n trong giíi” (1, tr.96). Nãi c¸ch kh¸c, tËp tÝnh<br /> mçi giai cÊp? §ã còng chÝnh lµ nh÷ng lý lµ “nh÷ng cÊu tróc bªn ngoµi ®−îc c¸<br /> gi¶i rÊt lý thó cña «ng vÒ qu¸ tr×nh di thÓ hãa vµo bªn trong thµnh nh÷ng<br /> ®éng x· héi cña c¸ nh©n vµ nhãm. khuynh h−íng hµnh ®éng”. Nh÷ng tËp<br /> tÝnh nµy chØ cho chóng ta nh÷ng<br /> 2. §Ó t×m c©u tr¶ lêi cho nh÷ng th¾c<br /> “nguyªn t¾c c¨n b¶n trong hµnh ®éng ®Ó<br /> m¾c cña m×nh, t«i t×m hiÓu Lý thuyÕt<br /> ®¹t môc ®Ých. Nã còng ®−a cho chóng ta<br /> thùc tiÔn (Theory of Practice) cña P.<br /> nh÷ng khuynh h−íng lùa chän, s¶n<br /> Bourdieu. Lý thuyÕt nµy cã thÓ ®−îc tãm<br /> xuÊt, t¸i s¶n xuÊt nh÷ng thùc hµnh ®Æc<br /> t¾t trong s¬ ®å ë trang 29.<br /> biÖt” (10, p.237). Nh− vËy, mÆc dï tËp<br /> §Ó hiÓu ®−îc s¬ ®å Lý thuyÕt trªn tÝnh lµ mét cÊu tróc cã tÝnh chÊt chñ<br /> cña Bourdieu, chóng ta cÇn hiÓu ®−îc quan hãa, k×m h·m t− duy vµ hµnh<br /> kh¸i niÖm then chèt trong s¬ ®å nµy. §ã ®éng, nh−ng nã kh«ng quyÕt ®Þnh<br /> lµ kh¸i niÖm vÒ m«i tr−êng hµnh ®éng chóng. TËp tÝnh chØ ®Þnh h−íng cho c¸c<br /> (field) vµ kh¸i niÖm tËp tÝnh/ tËp qu¸n/ c¸ nh©n ®Ó hä lùa chän hµnh ®éng. §©y<br /> thãi quen (habitus). Theo Bourdieu, kh¸i chÝnh lµ ®iÓm kh¸c biÖt trong quan<br /> niÖm m«i tr−êng hµnh ®éng lµ “biÓu hiÖn ®iÓm cña Bourdieu víi quan ®iÓm cña<br /> c¬ b¶n nhÊt cho sù ®Þnh h×nh c¸c mèi c¸c lý thuyÕt gia theo tr−êng ph¸i cÊu<br /> quan hÖ tËp thÓ gi÷a c¸c vÞ trÝ. Nh÷ng vÞ tróc luËn. “Mét tËp tÝnh chØ cã ®−îc theo<br /> trÝ nµy ®−îc x¸c ®Þnh mét c¸ch kh¸ch ý nghÜa lµ kÕt qu¶ cña mét sù chiÕm gi÷<br /> quan trong sù tån t¹i cña hä vµ x¸c ®Þnh dµi ngµy mét vÞ trÝ trong thÕ giíi x· héi”<br /> nh÷ng ¸p ®Æt cña hä lªn nh÷ng ng−êi (1, tr.96-97).<br /> tham gia, c¸c ®¹i diÖn hay tæ chøc th«ng<br /> VËy lµ lý thuyÕt cña Bourdieu chØ ra<br /> qua kh¶ n¨ng hiÖn t¹i hay tiÒm n¨ng cña<br /> r»ng, “c¸c c¸ nh©n chiÕm gi÷ cïng vÞ trÝ<br /> hä trong c¬ cÊu quyÒn lùc” (10, p.237).<br /> gièng nhau trong kh«ng gian x· héi<br /> Nh− vËy, kh¸i niÖm m«i tr−êng hµnh<br /> còng cã ®iÒu kiÖn sinh tån gièng nhau:<br /> ®éng cña P. Bourdieu thÓ hiÖn nh÷ng<br /> kÕt qu¶ lµ hä cã nhiÒu c¬ héi cã vÞ trÝ<br /> nguyªn t¾c mµ c¸c chñ thÓ hµnh ®éng khi<br /> gièng nhau, së thÝch gièng nhau vµ hä<br /> t−¬ng t¸c víi c¸c c¸ nh©n kh¸c trong m«i<br /> t¸i s¶n xuÊt nh÷ng hµnh ®éng gièng<br /> tr−êng ®ã sÏ ph¶i tu©n theo. Kh¸i niÖm<br /> nhau. Khi hä ë cïng mét vÞ trÝ hä cã<br /> nµy cña P. Bourdieu cã thÓ khiÕn ng−êi<br /> nhiÒu c¬ héi cã nh÷ng tËp tÝnh gièng<br /> ta liªn t−ëng ®Õn quan ®iÓm cña c¸c nhµ<br /> nhau vµ theo quy t¾c cña sù ph©n tÇng<br /> lý thuyÕt theo tr−êng ph¸i cÊu tróc luËn<br /> th× ®iÒu ®ã dÔ khiÕn hä cã ®−îc nh÷ng vÞ<br /> khi cho r»ng c¸c c¸ nh©n hµnh ®éng tu©n<br /> trÝ gièng nhau” (11, p.5). MÆc dï lµ c¸c<br /> theo c¸c cÊu tróc kh¸ch quan.<br /> c¸ nh©n cã cïng m«i tr−êng hµnh ®éng,<br /> Tuy nhiªn, quan ®iÓm cña Bourdieu cã cïng mét tËp tÝnh th× cã thÓ sÏ cã<br /> l¹i kh«ng gièng víi quan ®iÓm cña c¸c lý cïng vÞ trÝ trong kh«ng gian x· héi.<br /> thuyÕt gia cña tr−êng ph¸i cÊu tróc Nh−ng yÕu tè nµo quyÕt ®Þnh vÞ trÝ x·<br /> luËn khi «ng ®−a ra kh¸i niÖm vÒ tËp héi cña tõng c¸ nh©n? Theo P. Bourdieu<br /> Quan ®iÓm cña P. Bourdieu… 31<br /> <br /> cã ba yÕu tè c¬ b¶n quyÕt ®Þnh vÞ trÝ x· §Ó hiÓu râ h¬n luËn ®iÓm nµy cña P.<br /> héi cña tõng c¸ nh©n trong kh«ng gian Bourdieu, chóng ta h·y xem xÐt mèi<br /> x· héi, lµ: 1/ l−îng vèn mµ c¸c c¸ nh©n quan hÖ gi÷a c¸c nh©n tè kh¸c nhau t¸c<br /> chiÕm gi÷ (volume capital they possess); ®éng ®Õn qu¸ tr×nh di ®éng nh−: tr×nh<br /> 2/ lo¹i vèn mµ c¸c c¸ nh©n chiÕm gi÷ ®é häc vÊn cña c¸ nh©n vµ nguån gèc<br /> (the composition of their capital); 3/ con gia ®×nh cña hä. C¸c nghiªn cøu ®Òu chØ<br /> ®−êng di ®éng trong kh«ng gian x· héi ra r»ng, viÖc c¸c c¸ nh©n chiÕm gi÷ vÞ<br /> (their trajectory in social space). Trong trÝ nµo trong kh«ng gian x· héi phô<br /> c¸c lo¹i vèn, theo P. Bourdieu, cã bèn thuéc rÊt lín vµo ®Æc ®iÓm c¸ nh©n cña<br /> lo¹i vèn c¬ b¶n, ®ã lµ: “vèn kinh tÕ hä. Nh−ng nh÷ng ®Æc ®iÓm c¸ nh©n nµy<br /> (economic capital) ®−îc biÓu hiÖn d−íi l¹i bÞ quy ®Þnh hay bÞ ¶nh h−ëng bëi<br /> rÊt nhiÒu h×nh thøc; vèn v¨n hãa lÜnh vùc ho¹t ®éng hay nh÷ng tËp tÝnh<br /> (cultural capital) hay lµ c¸i g× ®ã h¬n thÕ cña c¸c c¸ nh©n. §iÒu nµy liªn quan ®Õn<br /> n÷a, nh− lµ vèn th«ng tin, biÓu hiÖn víi nguån gèc xuÊt th©n vµ hoµn c¶nh sèng<br /> nhiÒu h×nh thøc cña nã; vèn x· héi cña mçi c¸ nh©n.<br /> (social capital) bao gåm nh÷ng nguån<br /> Chóng ta h·y nh×n vµo mèi quan hÖ<br /> lùc cã ®−îc dùa vµo mèi quan hÖ cña c¸c<br /> gi÷a tr×nh ®é häc vÊn cña c¸ nh©n víi<br /> thµnh viªn trong nhãm; vèn biÓu t−îng<br /> nguån gèc gia ®×nh cña c¸ nh©n. Tr×nh<br /> (symbolic capital)” (11, p.5).<br /> ®é häc vÊn lµ ®Æc ®iÓm c¸ nh©n, nh−ng<br /> 2. VËn dông quan ®iÓm cña P. Bourdieu trong ®Æc ®iÓm c¸ nh©n nµy l¹i chÞu sù quy<br /> nghiªn cøu di ®éng x· héi ë ViÖt Nam ®Þnh cña nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c nh−<br /> Trong lý thuyÕt thùc tiÔn cña m×nh, hoµn c¶nh sèng, nguån gèc xuÊt th©n<br /> P. Bourdieu lu«n nhÊn m¹nh ®Õn vai cña c¸ nh©n ®ã. Con sè thèng kª ë ViÖt<br /> trß cña nh©n tè v¨n hãa nh− phong c¸ch Nam cho thÊy, “trªn thùc tÕ chØ mét bé<br /> sèng ®Õn qu¸ tr×nh c¸c c¸ nh©n chiÕm phËn rÊt nhá, ch−a ®−îc 0,5% sè thanh<br /> gi÷ c¸c vÞ trÝ trong kh«ng gian x· héi. niªn xuÊt th©n tõ nhãm 20% gia ®×nh<br /> Theo P. Bourdieu, “®iÒu ®¸ng chó ý nghÌo nhÊt ®−îc vµo ®¹i häc” (6, tr.74).<br /> t−¬ng tù nh− vèn kinh tÕ, vèn v¨n hãa cã §©y cã thÓ lµ mét minh chøng cho kÕt<br /> thÓ ®−îc tÝch lòy vµ ho¸n c¶i thµnh c¸c luËn “sù ph©n phèi kh«ng ®Òu c¸c cña<br /> vèn kh¸c (kinh tÕ, x· héi)” (8, tr.111). c¶i trong x· héi ph©n tÇng khiÕn cho kÎ<br /> Trong c¸c nghiªn cøu cña m×nh, cã cña, cã ®Æc quyÒn h−ëng ®−îc dÔ d·i<br /> Bourdieu lu«n quan t©m xem xÐt c¸ch trong gi¸o dôc ®Ó ph¸t triÓn tµi n¨ng,<br /> thøc mµ vèn v¨n hãa cã thÓ t¹o nªn trong khi cïng lóc ®ã khiÕn cho kÎ ë<br /> nh÷ng −u thÕ hay sù kÐm −u thÕ cña d−íi ®¸y bÞ bÊt lîi” (4, tr.62). §iÒu nµy<br /> nhãm nµy so víi nhãm kh¸c. Do vËy, khi ®−a ra cho chóng ta chØ dÉn vÒ viÖc cÇn<br /> nghiªn cøu vÒ qu¸ tr×nh di ®éng x· héi quan t©m ®Õn kh«ng chØ c¸c ®Æc ®iÓm c¸<br /> cña c¸c c¸ nh©n chóng ta cÇn l−u ý r»ng: nh©n mµ ph¶i xem xÐt ®Õn nguån gèc<br /> vèn v¨n hãa cña gia ®×nh, c¸ch d¹y dç xuÊt th©n vµ hoµn c¶nh sèng cña c¸c c¸<br /> con c¸i cña gia ®×nh lµ mét yÕu tè quan nh©n hay cña nhãm khi nghiªn cøu vÒ<br /> träng ¶nh h−ëng tíi gi¸ trÞ vµ c¸ch øng di ®éng x· héi. Cã nghÜa lµ di ®éng<br /> xö cña c¸ nh©n, do ®ã còng ¶nh h−ëng trong thÕ hÖ lu«n cã mèi quan hÖ chÆt<br /> tíi c¬ héi sèng sau nµy cña hä. chÏ víi di ®éng liªn thÕ hÖ.<br /> 32 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 12.2012<br /> <br /> <br /> Trong nh÷ng n¨m qua ë ViÖt Nam “cã mét xu h−íng chung lµ ng−êi n«ng<br /> cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu vÒ c¬ cÊu giai d©n ®Þnh h−íng cho con c¸i hä tho¸t<br /> cÊp, vÒ ph©n tÇng x· héi. C¸c nghiªn khái n«ng nghiÖp” (7, tr.25), nghÜa lµ<br /> cøu ®Òu chØ ra nh÷ng nguyªn nh©n cña nh÷ng ng−êi n«ng d©n kh«ng muèn con<br /> bÊt b×nh ®¼ng x· héi nh−ng phÇn lín c¸i hä tiÕp tôc duy tr× ®Þa vÞ x· héi hiÖn<br /> chØ ë d¹ng liÖt kª nh÷ng rñi ro mµ c¸c t¹i cña hä. Nh−ng còng cã nh÷ng ng−êi<br /> c¸ nh©n cã thÓ gÆp ph¶i chø ch−a chó ý n«ng d©n kh«ng muèn tõ bá ®Þa vÞ nghÒ<br /> nhiÒu ®Õn nguyªn nh©n s©u xa cña nghiÖp cña m×nh bëi hä kh«ng muèn tõ<br /> nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng x· héi. §iÒu ®ã cã bá nh÷ng thãi quen trong cuéc sèng.<br /> thÓ lµ do nh÷ng nghiªn cøu nµy chØ T¸c gi¶ §Æng C¶nh Khanh khi<br /> quan t©m nghiªn cøu sù di ®éng x· héi nghiªn cøu vÒ nguån nh©n lùc trÎ c¸c<br /> trong mét thÕ hÖ mµ ch−a chó ý ®Õn sù d©n téc thiÓu sè ®· chØ ra r»ng, “cã<br /> di ®éng liªn thÕ hÖ, nªn nh÷ng bÊt b×nh nh÷ng ng−êi thê ¬ víi c«ng viÖc cã thu<br /> ®¼ng mang tÝnh c¬ cÊu ch−a ®−îc chó ý nhËp cao vµ æn ®Þnh bëi thÝch lèi sèng tù<br /> mét c¸ch tháa ®¸ng. V× vËy, trong qu¸ do, phãng kho¸ng, kh«ng muèn rµng<br /> tr×nh nghiªn cøu vÒ di ®éng x· héi, buéc bëi nh÷ng quy ®Þnh kh¾t khe cña<br /> chóng ta cÇn ®Æc biÖt quan t©m tíi qu¸ kû luËt lao ®éng”. Nh− vËy, râ rµng lµ<br /> tr×nh, trong ®ã c¸c c¸ nh©n vµ nhãm cã vÊn ®Ò lao ®éng vµ viÖc lµm kh«ng chØ<br /> thÓ chuyÓn giao nh÷ng −u thÕ hay bÊt phô thuéc vµo c¬ héi thÞ tr−êng nh− lý<br /> lîi x· héi tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ thuyÕt cña Weber mµ cßn phô thuéc vµo<br /> kh¸c. §iÒu nµy ®Æc biÖt cã ý nghÜa trong quan ®iÓm, së thÝch còng nh− thãi quen<br /> hoµn c¶nh x· héi ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i sinh ho¹t, c¸i mµ Bourdue gäi lµ fiel -<br /> khi mµ c¸c giai cÊp vµ tÇng líp ®ang cã lÜnh vùc vµ habitus - thãi quen/tËp tÝnh.<br /> xu h−íng dÇn ®i vµo æn ®Þnh, nghÜa lµ Cã thÓ nh÷ng nh©n tè nµy rÊt dÔ bÞ bá<br /> ®é më cña c¸c giai cÊp vµ tÇng líp trong qua khi nghiªn cøu vÒ di ®éng nghÒ<br /> x· héi ®ang thu hÑp l¹i th× viÖc di ®éng nghiÖp, ®Æc biÖt lµ khi chóng ta qu¸<br /> ®i lªn cña nh÷ng ng−êi ë tÇng d−íi sÏ nhÊn m¹nh ®Õn c¸c t¸c nh©n kh¸c nh−<br /> ngµy cµng gÆp nhiÒu khã kh¨n. §iÒu ®ã giíi tÝnh, tr×nh ®é häc vÊn, kü n¨ng<br /> còng cã nghÜa lµ, nh÷ng ng−êi ë tÇng nghÒ nghiÖp… Do ®ã, khi nghiªn cøu vÒ<br /> trªn sÏ dÔ dµng chuyÓn nh÷ng lîi thÕ di ®éng x· héi, chóng ta kh«ng thÓ bá<br /> cña m×nh cho con c¸i hä. qua nh÷ng ®éng c¬ hay nh÷ng thãi quen<br /> Mét chØ dÉn lý thó kh¸c trong lý mang tÝnh giai cÊp, nh÷ng nh©n tè cã<br /> thuyÕt cña Bourdieu vÒ di ®éng x· héi thÓ t¸c ®éng mét c¸ch trùc tiÕp hay gi¸n<br /> chÝnh lµ vÞ trÝ x· héi cña mçi c¸ nh©n tiÕp ®Õn vÞ trÝ x· héi cña mçi c¸ nh©n<br /> chÞu sù t¸c ®éng cña nh÷ng ®éng c¬ hay nhãm. P. Bourdieu chØ ra r»ng: vÞ<br /> mang tÝnh giai cÊp. C¸c c¸ nh©n lu«n trÝ x· héi mµ mçi c¸ nh©n chiÕm gi÷<br /> lu«n cã ý thøc vÒ giai cÊp vµ tÇng líp phô thuéc vµo l−îng vèn, lo¹i vèn vµ<br /> cña m×nh, v× thÕ hä lu«n lu«n cã ý thøc c¸ch thøc di ®éng cña mçi c¸ nh©n,<br /> ®Ó tho¸t khái hay b¶o vÖ vÞ trÝ x· héi ®ã. nh−ng «ng còng ®ång thêi chØ ra sù t¸c<br /> Trong x· héi ViÖt Nam ®ang xuÊt hiÖn ®éng cña c¸c yÕu tè nh− nguån gèc giai<br /> c¶ hai xu h−íng nµy. VÝ dô khi nghiªn cÊp, khu«n mÉu giai cÊp, ®éng c¬ giai<br /> cøu vÒ viÖc ®Þnh h−íng nghÒ nghiÖp cho cÊp ®Õn l−îng vµ lo¹i vèn hay con ®−êng<br /> con c¸i, c¸c nhµ nghiªn cøu chØ ra r»ng, di ®éng cña c¸ nh©n hay nhãm.<br /> Quan ®iÓm cña P. Bourdieu… 33<br /> <br /> Cã thÓ nãi, P. Bourdieu trong Lý 4. Tony Bilton vµ c¸c céng sù. NhËp<br /> thuyÕt thùc tiÔn cña m×nh ®· kÕ thõa m«n x· héi häc. H.: Khoa häc x· héi,<br /> kh¸ tinh tÕ quan ®iÓm cña Marx khi «ng 2003.<br /> x¸c ®Þnh mét trong nh÷ng nh©n tè quan 5. Tõ ®iÓn x· héi häc Oxford. Nhãm<br /> träng quyÕt ®Þnh vÞ trÝ x· héi cña c¸ dÞch gi¶ Bïi ThÕ C−êng, §Æng ThÞ<br /> nh©n ®ã lµ “vèn kinh tÕ”, ®ång thêi ViÖt Ph−¬ng, TrÞnh Huy Hãa. H.:<br /> trong quan ®iÓm cña «ng chóng ta còng §¹i häc quèc gia Hµ Néi, 2010.<br /> nh×n thÊy quan ®iÓm cña M. Weber khi 6. Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh<br /> nãi sù t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè mang quèc gia Hå ChÝ Minh. Sù h×nh<br /> tÝnh c¸ nh©n nh− tr×nh ®é häc vÊn, kü thµnh tÇng líp −u tréi vµ vai trß cña<br /> n¨ng tay nghÒ hay uy tÝn c¸ nh©n khi nã ë ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh ph¸t<br /> «ng nãi tíi vai trß cña c¸c lo¹i vèn nh− triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ héi nhËp<br /> vèn v¨n hãa, vèn biÓu t−¬ng, vèn x· héi. kinh tÕ quèc tÕ. B¸o c¸o tæng hîp kÕt<br /> Tuy nhiªn, quan ®iÓm cña P. Bourdieu qu¶ nghiªn cøu khoa häc ®Ò tµi cÊp<br /> l¹i lµ sù kÕt hîp, mét sù dung hßa quan Bé n¨m 2010.<br /> ®iÓm cña c¸c tr−êng ph¸i kh¸c nhau khi 7. Lª ThÞ Mai. Nhãm ®a nghÒ vµ vai trß<br /> nghiªn cøu vÒ giai cÊp, hay qu¸ tr×nh cña nã trong sù ph¸t triÓn n«ng th«n<br /> h×nh thµnh giai cÊp. Do vËy, nã kh¸ phï ®ång b»ng S«ng Hång. LuËn v¨n<br /> hîp cho c¸c nhµ nghiªn cøu khi vËn th¹c sÜ tr−êng §¹i häc Khoa häc x·<br /> dông vµo nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh di héi vµ nh©n v¨n, 1997.<br /> ®éng x· héi, ®Æc biÖt lµ khi tiÕp cËn di 8. Mai Huy BÝch. Lý thuyÕt ph©n tÇng<br /> ®éng x· héi d−íi gãc ®é di ®éng giai cÊp x· héi vµ nh÷ng ph¸t triÓn gÇn ®©y ë<br /> hay di ®éng nghÒ nghiÖp, trong bèi c¶nh ph−¬ng T©y. T¹p chÝ X· héi häc,<br /> x· héi ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i. 2006, sè 3(95).<br /> 9. Kate Eliza Beth Huppatz. Giai cÊp<br /> vµ sù lùa chän nghÒ nghiÖp - Nh÷ng<br /> Tµi liÖu tham kh¶o ®éng c¬, nguyÖn väng b¶n s¾c vµ sù<br /> 1. Vò Quang Hµ. C¸c lý thuyÕt x· héi c¬ ®éng cña phô n÷ trong c«ng viÖc<br /> häc, tËp II. H.: §¹i häc Quèc gia Hµ ch¨m sãc, phÇn I. T¹p chÝ X· héi<br /> Néi, 2002. häc, 2011, sè 1 (113).<br /> 2. §Æng C¶nh Khanh. Nguån nh©n lùc 10. Barak Kalir. The field of work and<br /> trÎ c¸c d©n téc thiÓu sè - nh÷ng the Work of field: conceptualising<br /> ph©n tÝch x· héi häc. H.: Thanh an anthropological research<br /> niªn, 2006. engagement. Social Anthropology,<br /> 3. §ç Thiªn KÝnh. HÖ thèng ph©n tÇng Volume 142, Issue 2, 2006.<br /> x· héi ë ViÖt Nam hiÖn nay (Qua 11. Pierre Bourdieu. What makes a<br /> nh÷ng cuéc ®iÒu tra møc sèng hé gia social class? On the theoretical and<br /> ®×nh ViÖt Nam 2002-2004-2006- pratical existence of groups. Berkeley<br /> 2008). H.: Khoa häc x· héi, 2012. Journal of Sociology, Vol.32, 1987.<br />