Số phận của truyền thống và bản sắc văn hóa Nga trong thời kỳ của những biến động lịch sử

Sè PHËN CñA TRUYÒN THèNG Vµ B¶N S¾C V¡N HãA NGA<br /> TRONG THêI Kú CñA NH÷NG BIÕN §éNG LÞCH Sö<br /> <br /> NGUYÔN CHÝ T×Nh<br /> tæng thuËt<br /> <br /> <br /> <br /> T ×m hiÓu nÒn v¨n hãa c¸c d©n téc<br /> kh¸c nhau trªn thÕ giíi trong vµi<br /> ba thËp kû qua, nhiÒu nhµ quan s¸t vµ<br /> 1. Tr−íc hÕt, sù sôp ®æ cña Liªn X«<br /> vµ c¸c n−íc XHCN §«ng ¢u cho phÐp<br /> nhiÒu nhµ X« ViÕt häc chèng X« ViÕt<br /> nghiªn cøu ®· cho r»ng t×nh h×nh cña phª ph¸n cã khi ®Õn møc thãa m¹, vµ vç<br /> nÒn v¨n hãa Nga, g¾n liÒn víi nh÷ng ngùc tù hµo r»ng tr−íc kia, ngay c¶ khi<br /> biÕn ®éng chÝnh trÞ - kinh tÕ tõ cuèi Liªn X« cßn hïng m¹nh, hä ®· cã nh÷ng<br /> thiªn niªn kû tr−íc qua nh÷ng n¨m ®Çu tiªn ®o¸n bÞ coi th−êng mét c¸ch oan<br /> thiªn niªn kû nµy, lµ rÊt ®¸ng chó ý, uæng! RÊt nhiÒu t¸c phÈm, nghiªn cøu<br /> nÕu kh«ng nãi lµ gîi lªn nh÷ng suy x· héi vµ nghiªn cøu v¨n häc cña c¸c<br /> ngÉm vµ nh÷ng bµi häc s©u s¾c, tr−íc nhµ X« ViÕt häc ph−¬ng T©y, xuÊt b¶n<br /> hÕt xÐt d−íi gãc ®é vËn mÖnh cña chôc n¨m, thËm chÝ vµi chôc n¨m vÒ<br /> truyÒn thèng v¨n hãa vµ b¶n s¾c v¨n tr−íc, ®−îc in l¹i, ph¸t hµnh réng r·i,<br /> hãa. ë ®©y, ng−êi ta chøng kiÕn nh÷ng víi lêi giíi thiÖu lµ “tr−íc ®©y ch−a hÒ<br /> xung ®ét vµ nh÷ng ®Êu tranh thùc sù ®−îc ®¸nh gi¸ ®óng møc” hoÆc “gi¸ trÞ<br /> liªn quan ®Õn quan niÖm - t− t−ëng, ý chØ ®−îc chøng minh víi thêi gian”.<br /> ®å vµ ý chÝ cña nh÷ng con ng−êi hay Ch¼ng h¹n nh÷ng cuèn Nh÷ng tiÕng nãi<br /> nh÷ng nhãm ng−êi nhÊt ®Þnh. bÊt ®ång trong v¨n häc X« viÕt, N¨m<br /> Trong bµi tæng thuËt nµy, nh×n trªn ph¶n kh¸ng, TiÕng kªu trong tuyÕt<br /> b×nh diÖn v¨n häc nghÖ thuËt, chóng t«i tr¾ng, Kho¶nh kh¾c cña tù do, Nhµ th¬<br /> muèn nãi ®Õn c¶ nh÷ng khÝa c¹nh tÝch gãc phè, T−îng th¸nh vµ chiÕc r×u, v.v...<br /> cùc vµ nh÷ng khÝa c¹nh tiªu cùc cña Nh÷ng cuèn s¸ch nµy ®Ò cËp ®Õn<br /> vÊn ®Ò, nghÜa lµ ph¶n ¸nh nh÷ng nÐt nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau cña c¸c x· héi<br /> lín cña mét toµn c¶nh v¨n hãa, trong ®ã XHCN, nh−ng chñ yÕu nh»m vµo v¨n<br /> cã nh÷ng ®éng th¸i cña sù tÊn c«ng lµm hãa, cè t¹o nªn Ên t−îng vÒ mét nÒn v¨n<br /> suy yÕu, thËm chÝ ph¸ ho¹i truyÒn hãa chËt hÑp, nghÌo nµn, bÞ chØ ®¹o bëi<br /> thèng vµ b¶n s¾c v¨n hãa Nga, ®ång mét hÖ t− t−ëng ¸p ®Æt, vµ n¹n nh©n lín<br /> thêi còng cã nh÷ng khuynh h−íng nhÊt trong nÒn v¨n hãa ®ã lµ c¸c nhµ trÝ<br /> ng−îc l¹i víi tinh thÇn b¶o vÖ nh÷ng thøc, nh÷ng ng−êi, theo c¸c nhµ X« ViÕt<br /> tinh hoa cña truyÒn thèng vµ b¶n s¾c Êy häc, bÞ trãi buéc trong c¸i gäi lµ<br /> d−íi thêi kú cña nh÷ng biÕn ®éng lÞch “Kremlin luËn v¨n hãa” (cultural<br /> sö to lín. kremlinology). Liªn X« võa sôp ®æ Ýt<br /> Sè phËn cña truyÒn thèng... 41<br /> <br /> l©u, nhµ X« ViÕt häc Marc Slonim viÕt: XHCN cã sù trî gióp kinh phÝ cña<br /> “Sù sôp ®æ cña ®Õ quèc Sa hoµng n¨m ph−¬ng T©y (sù “tù do hãa” gÇn nh− th¶<br /> 1917 vµ nh÷ng ng−êi B«n-sª-vich lªn næi thÞ tr−êng v¨n hãa ë c¸c n−íc nµy<br /> n¾m chÝnh quyÒn (...) ®· dÉn ®Õn sù suy trong thêi kú biÕn ®éng ®· cho phÐp ®iÒu<br /> sôp c¬ thÓ cña nÒn v¨n hãa Nga thÕ kû ®ã). Næi lªn rÊt nhiÒu, vµ ®−îc chiÕu<br /> XIX. Tõ khi cuéc c¸ch m¹ng céng s¶n réng r·i trong nhiÒu n¨m liÒn lµ nh÷ng<br /> th¾ng lîi ë Petrograd ngµy 7/11/1917 cuèn “phim tµi liÖu” - mµ møc ®é trung<br /> (...) th× nÒn t¶ng x· héi, kinh tÕ cña nÒn thµnh víi sù thËt kh«ng ®−îc mét c¬<br /> v¨n hãa nµy, lèi sèng ®Æc biÖt phï tr× quan chÝnh thøc nµo kiÓm tra, chñ yÕu<br /> cho sù në ré cña nã (...) b¾t ®Çu tan r·. ph¶n ¸nh nh÷ng khÝa c¹nh tiªu cùc cña<br /> §èi víi trÝ thøc, nh÷ng sù kiÖn cña cuéc c¸c x· héi tr−íc ®©y d−íi chÕ ®é XHCN.<br /> c¸ch m¹ng lµ nh÷ng th¶m häa (...). TÊt Bªn c¹nh ®ã lµ nh÷ng cuèn phim h−<br /> c¶ nh÷ng g× mµ hä tõng yªu mÕn vµ quý cÊu, th«ng qua h×nh thøc nghÖ thuËt,<br /> chuéng - sù tinh tÕ, nh÷ng t×nh c¶m cao ph¶n ¸nh mét c¸ch tinh vi h¬n, nhiÒu<br /> th−îng, chñ nghÜa nh©n ®¹o cao quý, sù Èn ý h¬n, nh÷ng vÊn ®Ò cña chÝnh c¸c<br /> t«n thê c¸i ®Ñp hay chñ nghÜa tù do cuèn phim tµi liÖu. Cã thÓ kÓ mét sè<br /> kh«ng giíi h¹n - tÊt c¶ ®ang lôi tµn vµ cuèn phim ra ®êi cuèi thÕ kû tr−íc: Anh<br /> biÕn ®i trong nh÷ng n¨m tµn khèc vµ sÏ kh«ng giÕt (nãi ®Õn hai téi giÕt ng−êi:<br /> trÇn trôi cña CNCS. N−íc Nga xem ra mét ng−êi lµ s¸t nh©n thùc sù, giÕt mét<br /> ®ang hÊp hèi, vµ mét sè lín nhµ th¬ vµ anh l¸i xe taxi, vµ ë mét phÝa kh¸c,<br /> nhµ v¨n c¶m thÊy ®iÒu duy nhÊt hä cã chÝnh kÎ s¸t nh©n nµy l¹i bÞ x· héi v©y<br /> thÓ lµm lµ viÖc tèng t¸ng cho ®Êt n−íc bña vµ giÕt chÕt theo nghÜa bãng); Téi<br /> ®ang chÕt” (1). ch¹y trèn (hoµn c¶nh x· héi gay go, bøc<br /> Trong truyÒn thèng vµ b¶n s¾c v¨n bèi ®Õn møc cã nh÷ng ng−êi ph¶i ch¹y<br /> hãa Nga thêi kú cËn - hiÖn ®¹i cã nÒn trèn vµ bÞ quy cho c¸i téi duy nhÊt lµ<br /> t¶ng v¨n hãa cña CNXH ®−îc h×nh “téi ch¹y trèn”); §õng ®éng ®Ëy, h·y<br /> thµnh qua gÇn mét thÕ kû tån t¹i cña chÕt, h·y sèng l¹i (kÓ l¹i cuéc sèng vÊt<br /> chÕ ®é X« ViÕt. Vµ khi tÊn c«ng vµo nÒn v−ëng, ®Çy ®äa cña mét ®øa bÐ bÞ bá r¬i,<br /> t¶ng nµy, nh©n c¬ héi n−íc Nga ®ang v« thõa nhËn trong mét thµnh phè miÒn<br /> tr¶i qua mét thêi kú biÕn ®éng vµ hçn Siberi), X−¬ng s−ên Adam (cuéc sèng<br /> lo¹n, th× vò khÝ hµng ®Çu cña v¨n hãa cña mÊy hé d©n trong mét ng«i nhµ chØ<br /> ®Õ quèc l¹i chÝnh lµ v¨n häc nghÖ thuËt. cã ba phßng víi bao nhiªu r¾c rèi, va<br /> ch¹m hµng ngµy); C©y sªn (con g¸i mét<br /> H·y nãi tr−íc tiªn ®Õn nh÷ng cuèn quan chøc thÊt sñng, bè chÕt, kh«ng n¬i<br /> phim. Cã thÓ nãi víi sù kÕt thóc ChiÕn n−¬ng tùa, lang thang trªn mét ®Êt<br /> tranh L¹nh vµ b¾t ®Çu c«ng cuéc toµn n−íc ®ang suy tho¸i), v.v... Tõ nh÷ng<br /> cÇu hãa, th× c¸c thÕ lùc ®Õ quèc còng c©u chuyÖn vµ h×nh ¶nh nh− trªn, chØ<br /> muèn toµn cÇu hãa lµ bèi c¶nh ®Ó nghe th«i, chø ch−a nãi xem phim,<br /> nh÷ng cuèn phim ph¬i bµy h×nh ¶nh cña ng−êi ta còng biÕt c¸c ®Êt n−íc XHCN<br /> CNXH theo ý hä. §ã lµ nh÷ng cuèn phim lµ nh− thÕ nµo, v× ®©y lµ cuéc sèng cña<br /> s¶n xuÊt t¹i c¸c n−íc ph−¬ng T©y (cã sù nh÷ng ng−êi b×nh th−êng nhÊt, ®«ng<br /> tham gia Ýt nhiÒu cña c¸c nhµ ®iÖn ¶nh ®¶o nhÊt, nãi lªn sù thËt ®Çy ®ñ nhÊt vµ<br /> §«ng ¢u di c− sang n−íc ngoµi), hoÆc kh«ng cÇn t« vÏ, nh− ®¹o diÔn Kanewski<br /> s¶n xuÊt ngay t¹i c¸c n−íc nguyªn lµ nãi vÒ cuèn phim §õng ®éng ®Ëy, h·y<br /> 42 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11.2011<br /> <br /> chÕt, h·y sèng l¹i cña «ng: “T«i nhanh ®· khai th¸c nh÷ng c©u chuyÖn trªn ®©y<br /> chãng hiÓu r»ng kh«ng ph¶i t«i lµm theo h−íng nhÊn m¹nh vµ c¶ c−êng ®iÖu<br /> cuèn phim nµy ®Ó minh häa mét c©u t×nh c¶nh bi ®¸t cña c¸c nhµ v¨n trong<br /> chuyÖn, mµ t«i ph¶i sèng l¹i cuéc sèng cuéc, sù nghiÖt ng· cña chÝnh quyÒn vµ<br /> cña chÝnh m×nh b»ng tÊt c¶ t©m lùc cña c¬ chÕ v¨n hãa - nhµ n−íc. Tãm l¹i,<br /> t«i ®Ó ®¹t ®Õn sù thËt thÝch ®¸ng” (dÉn ph−¬ng T©y ®· biÕt lîi dông nh÷ng c¬<br /> theo: 2, tr.422). héi nµy ®Ó lµm x¸m xÞt thªm h×nh ¶nh<br /> cuéc sèng vµ x· héi d−íi chÕ ®é XHCN.<br /> VÒ m¶ng v¨n häc, nh÷ng n¨m d−íi<br /> Khi Liªn X« sôp ®æ råi, ë ph−¬ng T©y,<br /> chÝnh quyÒn X« ViÕt, trong thêi kú<br /> ng−êi ta cµng in l¹i nhiÒu h¬n t¸c phÈm<br /> ChiÕn tranh L¹nh, ë Liªn X« ®· cã mét<br /> cña c¸c nhµ v¨n trªn, ph¸t hµnh réng<br /> sè t¸c gi¶ viÕt vµ t×m c¸ch xuÊt b¶n mét<br /> r·i h¬n, nhiÒu nhµ v¨n ph−¬ng T©y<br /> sè cuèn tiÓu thuyÕt v¹ch ra nh÷ng sù<br /> kh«ng tiÕc lêi ca ngîi hä, coi ®ã lµ nh÷ng<br /> thËt bÊt cËp trong x· héi vµ trong c¬ chÕ<br /> nhµ v¨n vÜ ®¹i nhÊt cña n−íc Nga trong<br /> ®iÒu hµnh x· héi, nh− tÖ quan liªu, tÖ<br /> thêi hiÖn ®¹i. Cuéc tÊn c«ng vµo nÒn<br /> gi¶ dèi, k×m h·m tù do s¸ng t¹o. Næi<br /> v¨n hãa XHCN ë ®©y l¹i kho¸c c¸i danh<br /> tiÕng trong sè ®ã cã tiÓu thuyÕt B¸c sÜ<br /> nghÜa t«n vinh nh÷ng gi¸ trÞ v¨n häc<br /> Zhivago cña B. Pasternak, c¸c tiÓu<br /> ch©n chÝnh cña nh©n lo¹i, vµ tá lßng xãt<br /> thuyÕt TÇng ®Çu ®Þa ngôc, Khu vùc nhµ<br /> th−¬ng cho nh÷ng sè phËn oan tr¸i<br /> ung th− cña Sozenytsin. Nh÷ng cuèn<br /> trong v¨n häc.<br /> s¸ch nh− vËy ®Òu bÞ c¸c nhµ phª b×nh<br /> chÝnh thèng lªn ¸n gay g¾t, chÝnh quyÒn 2. Ngay sau khi Liªn X« sôp ®æ,<br /> thu håi, vµ c¸c t¸c gi¶ bÞ ®èi xö nÆng nÒ. luång v¨n hãa ph−¬ng T©y “tranh thñ”<br /> Ph¶i thõa nhËn r»ng trong nh÷ng cuèn ïa qua biªn giíi, vµo l·nh thæ mªnh<br /> s¸ch ®ã cã mét phÇn quan träng sù thËt m«ng vèn tr−íc kia gÇn nh− bÊt kh¶<br /> x· héi, vµ c¸c t¸c gi¶ viÕt víi môc ®Ých x©m ph¹m, vµ mét phÇn néi dung quan<br /> ®Êu tranh cho lÏ ph¶i vµ gãp phÇn lµm träng cña luång v¨n hãa Êy râ rµng<br /> cho v¨n häc trung thùc h¬n, trong s¸ng mang ®Þnh h−íng vµ s¾c th¸i v¨n hãa ®Õ<br /> h¬n, kÓ c¶ khi biÕt r»ng cã thÓ hä ph¶i quèc, nghÜa lµ nh»m ph¸ ho¹i vµ phñ<br /> tr¶ gi¸ ®¾t cho sù s¸ng t¹o cña m×nh, nhËn di s¶n v¨n hãa XHCN, trong ®ã cã<br /> nh− Pasternak ®· c¶nh b¸o ngay trong nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc nghÖ thuËt<br /> cuèn s¸ch cña «ng: “...Ng−êi ta cø ®ßi tõng mét thêi nhËn ®−îc sù hoan<br /> hái tuyÖt ®¹i ®a sè chóng ta ph¶i lu«n nghªnh nång nhiÖt cña c¸c tÇng líp ®éc<br /> lu«n gi¶ dèi, mét sù gi¶ dèi ®−îc ®Ò cao gi¶ Liªn X« vµ c¶ n−íc ngoµi, h¬n thÕ ®·<br /> thµnh hÖ thèng. Søc kháe kh«ng thÓ gãp phÇn kh«ng nhá vµo sù h×nh thµnh<br /> kh«ng bÞ ¶nh h−ëng xÊu, nÕu hÕt ngµy t©m hån vµ nh©n c¸ch cña bao nhiªu<br /> nµy sang ngµy kh¸c cø thÓ hiÖn th¸i ®é con ng−êi.<br /> tr¸i víi c¶m xóc cña m×nh” (3, tr.171).<br /> Cã thÓ lÊy vÝ dô lµ nh÷ng t¸c phÈm,<br /> Vµ mÆt kh¸c, ngµy nay nh×n l¹i víi gi¸ trÞ nghÖ thuËt vµ t− t−ëng bÊt<br /> chóng ta còng thÊy r»ng sù ®èi xö víi tö, nh−: ThÐp ®· t«i thÕ ®Êy cña N.<br /> c¸c t¸c gi¶ trªn ®©y vµ t¸c phÈm cña hä Ostrovski, Rõng Nga cña Leonov, §éi<br /> lµ thiÕu d©n chñ, thiÕu cëi më. Nh−ng thanh niªn cËn vÖ cña Fadeev, C¬n b·o<br /> vÊn ®Ò lµ ë chç: sau nµy, c¸c ph−¬ng t¸p cña Ehrenburg, S«ng §«ng ªm ®Òm<br /> tiÖn th«ng tin, truyÒn th«ng ph−¬ng T©y cña Solokhov, th¬ cña Maiakovski,<br /> Sè phËn cña truyÒn thèng... 43<br /> <br /> Esenin..., giê ®©y bÞ ng−êi ta cho vµo g¾n liÒn víi nh÷ng thÕ lùc kinh tÕ x·<br /> “kho ®å cò” v× lµ “v¨n häc hïa theo héi nhÊt ®Þnh ®ang næi lªn, vµ ®ang cÇn<br /> chÝnh trÞ”, “v¨n ch−¬ng v« s¶n”, “t¸c mét bèi c¶nh v¨n hãa thuËn lîi cho<br /> phÈm viÕt theo chØ thÞ”, v.v... Cã nh÷ng quyÒn lîi cña hä - mét thø quyÒn lîi Ých<br /> kÎ c¶ gan ®éng ®Õn c¶ Maxim Gorki, cho kû ®−îc ®Æt cao h¬n v¨n hãa vµ Tæ quèc.<br /> r»ng Gorki ®· tù ®¸nh mÊt m×nh khi B¶o vÖ b¶n s¾c, b¶o vÖ lßng tù hµo Nga,<br /> ®øng vµo hµng ngò nh÷ng nhµ v¨n X« b¶o vÖ nÒn ®éc lËp v¨n hãa – tÊt c¶ ®Òu<br /> ViÕt. Nh− vËy, ph¶i nãi mét c¸ch ®au v« nghÜa víi nh÷ng thÕ lùc nµy. Hä më<br /> lßng r»ng, tr−íc sù tÊn c«ng cña v¨n hãa cöa biªn giíi, më cöa v¨n hãa ®Ó ®ãn<br /> ®Õ quèc, tËn dông ®iÒu kiÖn t¹o ra do nhËn nh÷ng ¶nh h−ëng v¨n hãa ngo¹i<br /> nh÷ng biÕn ®éng kinh tÕ vµ chÝnh trÞ, lóc lai, ®Æc biÖt v¨n hãa ph−¬ng T©y, mµ<br /> nµy, trªn ®Êt n−íc Nga hïng vÜ, qu¸ khø kh«ng hÒ nghÜ ®Õn hËu qu¶. Bëi v×, sù<br /> v¨n hãa, tr−íc tiªn lµ v¨n hãa XHCN, ®· cã mÆt cña v¨n hãa ph−¬ng T©y, cña<br /> bÞ tæn thÊt nÆng nÒ, bÞ ®Èy lïi ë nhiÒu vÞ nh÷ng luång v¨n hãa v« h¹i hay cã h¹i,<br /> trÝ tinh thÇn. Nhµ ®iÖn ¶nh X. kh¸c biÖt hay t−¬ng ®ång, xa l¹ hay<br /> Bondarchuk, diÔn viªn vµ ®¹o diÔn kú quen thuéc, ®Òu chØ lµm x· héi Nga lóc<br /> tµi, tr−íc khi qua ®êi kh«ng l©u, ®· ®au Êy trë nªn mÊt ph−¬ng h−íng, hçn lo¹n<br /> ®ín nãi víi b¹n bÌ: Céi nguån cña sù h¬n, thiÕu v¾ng chuÈn mùc h¬n. ë ®©y,<br /> khñng ho¶ng toµn diÖn cña chóng ta lµ quÇn chóng, víi nÒn v¨n hãa quÇn<br /> ë th¸i ®é ®èi víi qu¸ khø. Bëi lÏ qu¸ khø chóng, dï mang trong m×nh b¶n s¾c<br /> lµ nÒn mãng cña bÊt cø mét nÒn v¨n hãa Nga cè h÷u, th× lÇn ®Çu tiªn cã sù tiÕp<br /> nµo. ChuyÖn g× sÏ x¶y ra víi ng«i nhµ xóc å ¹t víi v¨n hãa ph−¬ng T©y, còng<br /> nÕu nh− c¸i mãng nhµ bÞ ph¸ sËp (...). ®· chøng tá kh¶ n¨ng tù vÖ cña m×nh<br /> Sù ph¸ hñy mét c¸ch man rî sÏ tr¶ ®òa rÊt cã giíi h¹n.<br /> ghª gím kh«ng chØ ®èi víi hiÖn t¹i mµ<br /> cßn ®èi víi c¶ t−¬ng lai. Chóng ta ®· Nãi nh− nhµ chÝnh trÞ häc kiªm v¨n<br /> kh−íc tõ c¸i tµi s¶n v« gi¸ ®ã (4). hãa häc V. D. Pastukhov, trong mét bµi<br /> PhÇn lín nh÷ng ng−êi b¸c bá truyÒn viÕt ph©n tÝch sè phËn cña n−íc Nga vµ<br /> thèng XHCN nµy lµ nh÷ng nhµ v¨n tuæi nÒn v¨n hãa Nga trong kh«ng gian v¨n<br /> ®êi vµ tuæi nghÒ ®Òu Ýt, tham väng c¸ hãa thÕ giíi ngµy nay: Mét n−íc Nga<br /> nh©n lín nh−ng kh¶ n¨ng nhá nhoi, ®· tõng cã céi rÔ v¨n hãa, niÒm tù hµo d©n<br /> cã nh÷ng t¸c phÈm kÐm cái kh«ng ®−îc téc vµ søc m¹nh t©m hån lín lao nh−êng<br /> c«ng chóng chó ý, b©y giê ®æ v¹ sù thÊt Êy, th× nay ®ang chøng kiÕn mét t×nh<br /> b¹i do bÊt tµi cña hä sang cho chÕ ®é tr¹ng thª th¶m vÒ v¨n hãa. Rèt cuéc sau<br /> XHCN, cho c¸i “truyÒn thèng v¨n häc tiÕng vç oµm o¹p ng¾n ngñi cña n¨ng<br /> ®¸ng ghÐt ®ã”, vµ nh©n danh luång giã l−îng x· héi vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1990,<br /> míi cña sù “hiÖn ®¹i hãa toµn diÖn”, hä ë Nga ®· x¶y ra c¬n ®ét qôy v¨n hãa.<br /> g¹t bá nh÷ng gi¸ trÞ v¨n häc mÊy thËp kû Cïng víi niÒm tin leo lÐt cña CNCS,<br /> tr−íc vµ h« hµo sù chuÈn bÞ cho mét thêi mäi niÒm tin ®Òu biÕn mÊt, vµ n−íc Nga<br /> kú “bïng næ cña nÒn v¨n häc tù do”, cña r¬i vµo “c¹m bÉy mang søc hót” cña v¨n<br /> c¸i gäi lµ “trµo l−u c¸ch t©n vµ hiÖn ®¹i”. hãa. KÕt côc lµ xuÊt hiÖn x· héi “löng<br /> l¬” - mét x· héi, mµ nhê hoµn c¶nh ®·<br /> NhiÒu ng−êi cho r»ng, t×nh h×nh bÊt t¸ch ra khái m«i tr−êng v¨n hãa (v¨n<br /> æn hay suy tho¸i cña nÒn v¨n hãa l¹i minh) kh¸c (5).<br /> 44 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11.2011<br /> <br /> 3. Tuy nhiªn, trong t×nh h×nh ®ã, vu c¸o Solokhov ®· ®¸nh c¾p b¶n th¶o<br /> mét bé phËn kh«ng nhá cña nÒn v¨n häc S«ng §«ng ªm ®Òm, b¶o vÖ danh dù cho<br /> Nga ®· cã tinh thÇn b¶o vÖ vµ kh«i phôc nhµ v¨n ®−îc yªu mÕn vµo bËc nhÊt cña<br /> nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp nhÊt cña nÒn v¨n n−íc Nga thÕ kû XX. ViÖc lµm nµy<br /> häc Nga truyÒn thèng, kÓ c¶ truyÒn kh«ng chØ v× danh dù cña mét nhµ v¨n,<br /> thèng v¨n häc Nga X« ViÕt. Vµ xung ®ét mµ nã cã ý nghÜa réng lín h¬n nhiÒu, ë<br /> v¨n hãa ®· thùc sù x¶y ra. Vµ còng nh− sù b¶o vÖ truyÒn thèng v¨n hãa Nga,<br /> trong mäi cuéc xung ®ét kh¸c, søc m¹nh vinh dù d©n téc Nga tr−íc nh÷ng lµn<br /> cña lý trÝ vµ s¸ng t¹o v× lÏ ph¶i ®· ®−îc sãng ®en cña thêi hiÖn ®¹i (6).<br /> huy ®éng ë bÊt cø n¬i nµo cã thÓ huy<br /> Trong thêi kú X« ViÕt tr−íc ®©y, ë<br /> ®éng ®−îc.<br /> n−íc Nga ng−êi ta còng nãi ®Õn sù t«n<br /> Tr−íc hÕt Héi Nhµ v¨n Nga, sau vinh vµ b¶o vÖ nh÷ng gi¸ trÞ cña v¨n<br /> mét thêi kú rÖu r¹o gÇn nh− tan r· v× häc truyÒn thèng tr−íc nh÷ng khuynh<br /> thêi cuéc ®· ®−îc nh÷ng nhµ v¨n cã h−íng hiÖn ®¹i hãa, nh−ng ®ã lµ sù<br /> tr¸ch nhiÖm nhÊt kh«i phôc nh»m lÊy nh¾c nhë b×nh th−êng vÒ mét ®iÒu<br /> l¹i uy tÝn mµ Héi Nhµ v¨n Liªn X« tõng ®−¬ng nhiªn, v× quan niÖm vÒ truyÒn<br /> cã tr−íc ®©y, vµ trªn c¬ së ®ã, liªn kÕt thèng nµy ®· trë thµnh quan niÖm<br /> c¸c nhµ v¨n theo ph−¬ng h−íng x©y chÝnh thèng, ®−îc thõa nhËn trong giíi<br /> dùng mét nÒn v¨n häc g¾n bã víi truyÒn trÝ thøc còng nh− c«ng chóng réng r·i,<br /> thèng vµ víi thêi ®¹i tõng ®em ®Õn trªn s¸ch b¸o vµ trªn c¸c diÔn ®µn c«ng<br /> nh÷ng thµnh tùu s¸ng t¹o rùc rì. RÊt céng. Ýt nhÊt lµ ë bÒ ngoµi, tùa nh−<br /> nhiÒu t¸c phÈm cña c¸c tµi n¨ng v¨n kh«ng cã xung ®ét g× gay g¾t ë ®©y.<br /> häc lín nh− Esenin, Platomov, Nh−ng hiÖn nay, côc diÖn v¨n hãa<br /> Solokhov, Goncharov, Turgenev, ®· ®æi kh¸c, cuéc x©m lÊn cña nh÷ng<br /> Nekrasov... ®· ®−îc t¸i b¶n. KÌm theo khuynh h−íng mang danh nghÜa hiÖn<br /> ®ã lµ nh÷ng kÕ ho¹ch giíi thiÖu, qu¶ng ®¹i ®· béc lé thùc sù, vµ nguy c¬ vÒ sù<br /> b¸ b»ng nh÷ng bµi ®¸nh gi¸, nghiªn cøu tæn thÊt hay l·ng quªn c¸c gi¸ trÞ v¨n<br /> c«ng phu cã t¸c dông nh− sù cæ vò trë häc truyÒn thèng, nhÊt lµ ®èi víi thÕ hÖ<br /> vÒ víi nh÷ng gi¸ trÞ v¨n häc ®Ých thùc trÎ, lµ ®iÒu cã thËt. Vµ v× vËy, nhiÒu v¨n<br /> cña v¨n häc truyÒn thèng Nga. Víi nghÖ sü ®· ph¶i lªn tiÕng kh¼ng ®Þnh<br /> nh÷ng nç lùc nghiªm tóc Êy, ng−êi ta ®iÒu mµ cã lÏ trong bèi c¶nh vµi thËp kû<br /> nhËn ra ngay r»ng trong c«ng chóng tr−íc ®−îc coi lµ tÊt lÏ: “N−íc Nga lµ<br /> Nga, ®Æc biÖt c«ng chóng g¾n liÒn víi mét ®Êt n−íc vÜ ®¹i. VÜ ®¹i kh«ng ph¶i<br /> c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa, ý thøc vÒ gi¸ trÞ b»ng niÒm vinh quang vÒ qu©n sù, thËm<br /> cña truyÒn thèng vÉn cßn rÊt lín, hä coi chÝ còng kh«ng ph¶i b»ng c«ng nghiÖp,<br /> ®ã lµ nh÷ng hµnh ®éng “cøu vít nÒn v¨n vµ tr÷ l−îng tµi nguyªn, mµ tr−íc hÕt<br /> hãa ®ang bÞ tæn th−¬ng” vµ rÊt cã ý b»ng nÒn v¨n hãa l©u ®êi cña m×nh ®·<br /> nghÜa ®èi víi lßng tin cña hä. tõng cung cÊp cho thÕ giíi nh÷ng t¸c<br /> Nhµ v¨n F. Kuznesov, víi sù ñng hé phÈm v¨n häc, kiÕn tróc, ©m nh¹c, khoa<br /> cña Héi Nhµ v¨n vµ mét sè ®ång nghiÖp, häc bÊt tö” (4).<br /> ®· bá rÊt nhiÒu c«ng søc, s−u tÇm tµi Nhµ v¨n V. Rapustin, ng−êi næi<br /> liÖu, tËp hîp b»ng chøng ®Ó cuèi cïng tiÕng bëi ®· gãp phÇn ®em ®Õn cho nÒn<br /> b¸c bá mét c¸ch thuyÕt phôc nh÷ng lêi v¨n häc Nga mét luång giã míi, nh÷ng<br /> Sè phËn cña truyÒn thèng... 45<br /> <br /> gi¸ trÞ míi, ®· ph¶i kªu gäi: “Giê ®©y, trong n−íc ®· v−ît lªn nh÷ng ®Þnh kiÕn<br /> ®èi víi nÒn v¨n häc cña chóng ta, kh«ng chÝnh trÞ ®Ó coi hä lµ ®ång bµo cña<br /> cã nhiÖm vô nµo quan träng h¬n, kh«ng m×nh. Vµ quan träng lµ, dï sèng ë h¶i<br /> cã môc ®Ých nµo cÇn thiÕt h¬n lµ tr¶ l¹i ngo¹i nh−ng mét sè l−îng ®¸ng kÓ s¸ng<br /> cho d©n téc Nga phÈm gi¸ vµ niÒm kiªu t¸c cña c¸c nhµ v¨n Nga l−u vong vÉn<br /> h·nh” (dÉn theo: 7). mang ®Ëm b¶n s¾c Nga, t©m hån Nga,<br /> chøng tá ë hä, søc m¹nh cña truyÒn<br /> Ch. Aitmatov lµ mét nhµ v¨n ng−êi thèng v¨n hãa Nga vÉn m¹nh mÏ, bÒn<br /> d©n téc Kiecghizia vïng Trung ¸ thuéc v÷ng, vµ trong nhiÒu tr−êng hîp, ®·<br /> Liªn X« cò, mét d©n téc kh«ng qu¸ 4 th¨ng hoa thµnh nh÷ng thµnh tùu s¸ng<br /> v¹n ng−êi, ë mét vïng nói non khuÊt t¹o ®Ñp ®Ï. Ph−¬ng T©y, nh÷ng m¶nh<br /> c¸ch, sau c¸ch m¹ng th¸ng M−êi Nga ®Êt mµ c¸c nhµ v¨n Nga l−u vong göi<br /> míi cã ch÷ viÕt. Nh−ng Aimatov, víi th©n, cã bao nhiªu ®iÒu kiÖn cho nh÷ng<br /> nh÷ng t¸c phÈm nh− Nói ®åi vµ th¶o yÕu tè hiÖn ®¹i - ngo¹i lai ¸p ®Æt ¶nh<br /> nguyªn, Dzhamilija, Vµ mét ngµy dµi h−ëng, nh−ng s¸ng t¸c cña hä vÉn mang<br /> h¬n thÕ kû... ®· trë thµnh mét trong b¶n s¾c Nga, t©m hån Nga. Nh÷ng c¸i<br /> nh÷ng nhµ v¨n viÕt tiÕng Nga lín nhÊt tªn nh− Bunin, Kuprin, M. Xvetaeva, I.<br /> thêi hiÖn ®¹i. Cã ng−êi ®· nh©n dÞp nµy, Shmelev, B. Zaisev, Nabokov,... vµ ë thÕ<br /> nãi r»ng víi mét nhµ v¨n tµi n¨ng nh− hÖ tiÕp theo lµ V. Nekrasov, Aksionov,<br /> Aimatov, truyÒn thèng v¨n häc Nga J. Brodsky, A. Siniavski... cã thÓ ®øng<br /> ch¼ng cã ý nghÜa g×, vµ suy ra, víi nhiÒu ngang hµng víi nh÷ng nhµ v¨n trong<br /> nhµ v¨n viÕt tiÕng Nga hiÖn ®¹i, vÉn cã n−íc ®−îc c«ng chóng Nga yªu thÝch,<br /> thÓ bøt khái truyÒn thèng ®Ó thµnh c«ng. víi danh hiÖu nh÷ng nhµ v¨n Nga ®Ých<br /> Nh−ng chÝnh Ch. Aimatov ®· kh¼ng thùc. Nhµ v¨n n÷ Dinaida Sakhovskaia<br /> ®Þnh ®iÒu ng−îc l¹i: “V¨n häc Nga lµ tµi viÕt: “C¸c nhµ v¨n Nga næi tiÕng sèng ë<br /> s¶n cña lÞch sö khiÕn cho nhiÒu nhµ v¨n n−íc ngoµi (...) còng thuéc giíi c¸c nhµ<br /> kh«ng cã gèc g¸c Nga h−íng tíi. NÕu v¨n ë l¹i trong n−íc (...). Hä ®Òu lµ<br /> kh«ng cã tiÕng Nga th× kh«ng mét ai nh÷ng ng−êi ®−îc nu«i d−ìng kh«ng thÓ<br /> trong sè chóng t«i cã thÓ xuÊt hiÖn tr−íc bøt ra khái c¸i céng ®ång chñ yÕu vèn<br /> thÕ giíi (...). Riªng t«i, t«i hiÓu r»ng t«i ®· trë thµnh mét phÇn x−¬ng thÞt cña<br /> cµng cè khai th¸c nh÷ng ®Ò tµi phøc t¹p chÝnh hä” (dÉn theo: 8).<br /> bao nhiªu th× t«i cµng liªn hÖ mËt thiÕt<br /> víi v¨n häc Nga bÊy nhiªu” (4). 4. Trong cuéc xung ®ét v¨n hãa<br /> truyÒn thèng - hiÖn ®¹i ë Nga, cßn mét<br /> Mét nç lùc kh¸c ®Ó b¶o vÖ gi¸ trÞ khÝa c¹nh quan träng n÷a lµ cuéc ®Êu<br /> cña v¨n häc truyÒn thèng Nga tr−íc tranh chèng l¹i khuynh h−íng nh©n<br /> nh÷ng th¸i ®é phò phµng cña thêi kú danh kû nguyªn hiÖn ®¹i vµ c«ng cuéc<br /> biÕn ®éng lÞch sö, lµ sù kh¼ng ®Þnh l¹i, ®æi míi ®Ó xãa nhßa nh÷ng gi¸ trÞ v¨n<br /> trªn b×nh diÖn chÝnh thøc còng nh− d− häc cña thêi kú XHCN vèn ®· xøng<br /> luËn, sù ®ãng gãp cña nh÷ng nhµ v¨n ®¸ng ®øng vµo truyÒn thèng v¨n hãa<br /> Nga l−u vong d−íi thêi X« ViÕt vµ c¶ Nga. §µnh r»ng v¨n häc Nga thêi kú ®ã<br /> sau nµy. Tr−íc ®©y, ng−êi ta coi hä nh− cã kh«ng Ýt nh÷ng biÓu hiÖn cña sù ¸p<br /> nh÷ng ng−êi quay l−ng víi Tæ quèc, ®Æt, gß Ðp, cña nh÷ng m−u toan c¾t xÐn<br /> thËm chÝ nh÷ng g× hä viÕt ra ®Òu lµ v« c¸ tÝnh, chèi bá tù do, thu hÑp s¸ng t¹o,<br /> nghÜa. Th× nay, hÇu hÕt nh÷ng trÝ thøc nh−ng ngay trong nh÷ng hoµn c¶nh<br /> 46 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 11.2011<br /> <br /> nh− vËy, v¨n häc Nga vÉn thÓ hiÖn ®−îc ng−êi c«ng khai ñng hé vµ h−ëng lîi<br /> ë mét møc ®é ®¸ng kÓ søc sèng, b¶n s¾c trªn sù ph−¬ng T©y hãa n−íc Nga, cã<br /> cña d©n téc Nga. Tuy nhiªn, nhiÒu ng−êi th× thê ¬ víi vËn mÖnh cña tæ quèc<br /> thµnh tùu v¨n häc cña thêi kú X« ViÕt vµ cña v¨n hãa, nh−ng ë phÝa kh¸c,<br /> ®−îc kh¼ng ®Þnh l¹i, nhiÒu tªn tuæi l¹i ®«ng nhÊt, cã søc m¹nh ngµy cµng lín,<br /> håi sinh víi t¸c phÈm ®−îc t¸i b¶n vµ chÝnh lµ nh÷ng ng−êi c¶m thÊy l−¬ng<br /> tiÕp tôc b×nh luËn. "Cho dï chóng ta t©m cña m×nh ®ang ®−îc ®¸nh thøc, vµ<br /> ®Þnh x©y dùng bÊt cø x· héi nµo ë n−íc v× vËy kiªn quyÕt ph¶n ®èi nh÷ng<br /> Nga h«m nay, vµ cho dï chóng ta ®Þnh khuynh h−íng v¨n hãa mµ hä cho lµ ®i<br /> rao gi¶ng bÊt cø t− t−ëng g× th× nªn cã ng−îc l¹i tiÒn ®å cña d©n téc Nga. Nh−<br /> th¸i ®é t«n träng ®èi víi lÞch sö cña nhËn xÐt cña nhµ v¨n hãa häc Elena<br /> chÝnh m×nh vµ nh÷ng ng−êi anh hïng Korjana: “PhÇn lín nh©n d©n kh«ng<br /> cña nã. §iÒu ®ã lµ cÇn thiÕt chÝ Ýt ®Ó cho chÊp nhËn sù trí trªu c«ng khai, thãi<br /> “mèi liªn hÖ gi÷a c¸c thêi ®¹i” kh«ng bÞ trôc lîi, sù chèng ®èi ngµy mét m¹nh<br /> tan r· mét lÇn n÷a” (6). h¬n tr−íc t×nh tr¹ng ph¸t triÓn cña chñ<br /> nghÜa c¸ nh©n, cho phÐp hy väng r»ng<br /> Cuèi cïng, nh− mét ®iÒu nghÞch lý<br /> ®¹o ®øc cña chñ nghÜa c¸ nh©n ®−îc ¸p<br /> rÊt cã lý, sù g×n gi÷ vµ ph¸t huy truyÒn<br /> dông hiÖn nay vµo ý thøc quÇn chóng<br /> thèng v¨n hãa Nga tèt nhÊt hiÖn nay<br /> cuèi cïng råi sÏ bÞ ®Èy bËt ra nh− lµ mét<br /> cña c¸c nhµ v¨n Nga chèng l¹i nh÷ng<br /> thø l¹c loµi víi v¨n hãa x· héi cña n−íc<br /> khuynh h−íng phñ ®Þnh truyÒn thèng<br /> Nga” (10). Ngµy cµng nhiÒu ng−êi nhËn<br /> nh©n danh hiÖn ®¹i, chÝnh lµ niÒm tin ë<br /> ra r»ng, nh− lêi cña häc gi¶ A. Zinoviev:<br /> t−¬ng lai cña v¨n häc Nga, v× ®ã còng<br /> “Kh«ng vµ sÏ kh«ng bao giê cã c¶ d©n<br /> chÝnh lµ niÒm tin vµo søc m¹nh kh«ng<br /> chñ lÉn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng gièng<br /> thÓ chiÕn b¹i cña truyÒn thèng v¨n hãa<br /> nh− kiÓu vµ tr×nh ®é ë c¸c n−íc ph−¬ng<br /> Nga. Nhµ v¨n F. Kuznesov dï ph¶i nãi<br /> T©y. §i theo con ®−êng nµy chØ ®Î ra<br /> kh¸ nhiÒu vÒ “thãi thêi th−îng cña thø<br /> nh÷ng trß b¾t ch−íc mét c¸ch sèng<br /> v¨n häc hiÖn ®¹i” ®· hñy ho¹i b¶n th©n<br /> s−îng c¶ h×nh thøc sinh ho¹t ph−¬ng<br /> v¨n häc, còng ®i ®Õn kÕt luËn: Song t«i<br /> T©y kÕt hîp víi mét chÕ ®é ®éc ®o¸n<br /> nghÜ ®©y chØ lµ thêi kú qu¸ ®é, bëi lÏ mét<br /> chiÕm ®ãng” (10).<br /> nÒn v¨n häc lín sÏ tíi. Nã sÏ tíi tõ c¸i<br /> c«ng thøc mµ sinh thêi A. Gersen ®·<br /> Qu¶ vËy, chØ cã nhËn thøc hiÓm häa<br /> diÔn ®¹t mét c¸ch chÝnh x¸c khi nãi vÒ<br /> vµ tiÒn ®å ®en tèi cña sù ®¸nh mÊt b¶n<br /> c¸c nhµ v¨n Nga: “Chóng ta kh«ng ph¶i<br /> s¾c v¨n hãa Nga nh− vËy, nh÷ng ng−êi<br /> lµ thÇy thuèc, chóng ta lµ nçi ®au. Mµ<br /> Nga trung thùc vµ nh©n hËu míi biÕt<br /> ngµy h«m nay cã biÕt bao nhiªu nçi ®au<br /> m×nh ph¶i lµm g× ®Ó cøu v·n vËn mÖnh<br /> ®· ®−îc tÝch tô l¹i trong nh©n d©n khiÕn<br /> nÒn v¨n hãa Nga vµ d©n téc Nga. Xung<br /> cho mét nÒn v¨n häc lín lao, ®Ých thùc sÏ<br /> ®ét vµ ®Êu tranh v¨n hãa ë ®©y cã thÓ sÏ<br /> døt kho¸t v−ît qua ®−îc nh÷ng c¹m bÉy<br /> rÊt khã kh¨n, bëi v×, kh«ng ph¶i nã chØ<br /> cña bé m¸y kiÓm duyÖt tµn b¹o vÒ kinh<br /> ®éng ch¹m ®Õn nhËn thøc, thãi quen,<br /> tÕ hiÖn nay” (9).<br /> nÕp sèng cña mét sè ng−êi, mµ quan<br /> Theo nhËn ®Þnh cña nhiÒu nhµ quan träng h¬n nã ®éng ®Õn quyÒn lîi Ých kû<br /> s¸t th× hiÖn nay ®ang diÔn ra sù ph©n cña nh÷ng con ng−êi thùc ra ®· kh«ng<br /> hãa trong ®«ng ®¶o ng−êi Nga: cã nh÷ng cßn lµ ng−êi Nga, ®ang kiÕm ch¸c vµ<br /> Sè phËn cña truyÒn thèng... 47<br /> <br /> h−ëng l¹c trªn sù tha hãa v¨n hãa trong 5. V. B. Pastukhov. Mét b−íc lïi hai<br /> khi kh«ng hÒ cã mét kh¸i niÖm vÒ b¶n b−íc tiÕn. X· héi vµ nhµ n−íc Nga<br /> s¾c v¨n hãa cña d©n téc m×nh - vµ ®¸ng trong kh«ng gian v¨n hãa thÕ giíi.<br /> ng¹i thay nh÷ng con ng−êi ®ã l¹i ®ang (B¶n dÞch cña L· Nguyªn). T¹p chÝ<br /> cã quyÒn lùc ®¸ng kÓ, cã nh÷ng t¸c ®éng V¨n hãa NghÖ An, c¸c sè 169-173,<br /> vËt chÊt vµ tinh thÇn rÊt lín ®èi víi c¸c th¸ng 3-5/2010.<br /> n−íc Nga. 6. Feliks Kuznesov. V¨n häc Nga trªn<br /> ®−êng phôc håi nh÷ng gi¸ trÞ nh©n<br /> Tµi liÖu THAM KH¶O b¶n. B¸o Literaturnaja Gazeta, No7-<br /> 8, 22-28 th¸ng 2/2003.<br /> 1. LiÖu chñ nghÜa x· héi cã cßn lµ mét<br /> triÓn väng? Bµi ghi tr¶ lêi pháng vÊn 7. Lª S¬n. V¨n hãa Nga tõ ®iÓm nh×n<br /> cña c¸c nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ, hiÖn nay. B¸o V¨n NghÖ, sè 44<br /> khoa häc Nga. T¹p chÝ Nash (1868), ngµy 4/11/1995.<br /> Sovremennik, No7, 1991. 8. Lª S¬n. Sao ®á ch−a phai mµu. T¹p<br /> 2. Vincent Pinel. ThÕ kû ®iÖn ¶nh. Paris: chÝ V¨n NghÖ Qu©n ®éi, sè 11/1997.<br /> Bordas, 1995. 9. N. Ju. Demido. ThÕ hÖ “V¨n nghÖ sÜ<br /> 3. Boris Pasternak. Con ng−êi vµ t¸c tù do” míi trªn v¨n ®µn Céng hßa<br /> phÈm (B¶n dÞch cña nhiÒu dÞch gi¶). nh©n d©n Trung Hoa. T¹p chÝ<br /> Tp. Hå ChÝ Minh: Thµnh phè Hå ChÝ Problemy Dal’ego Vestoka, No3/ 2008.<br /> Minh, 1998, tr. 171. 10. Zlena Korjakina. Qu¸ tr×nh ph−¬ng<br /> 4. Lª S¬n. N−íc Nga - nçi ®au vµ niÒm T©y hãa ®em l¹i g× cho nÒn v¨n hãa<br /> tin. Trong cuèn “Cßn l¹i víi thêi Nga ? T¹p chÝ Dialog, No 11-12/2000.<br /> gian”. H.: Khoa häc x· héi, 2001, 11. http://hdr.undp.org/en/media/hdr<br /> tr.474. 04_ru_chapter_51.pdf<br />