Sổ tay bệnh động vật - Chương 13

Chia sẻ: Summer Flora | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:18

Thêm vào BST

Báo xấu

125
lượt xem 45
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

CHƯƠNG 13 BỆNH GIUN SÁN Ở GIA SÚC 1. Bệnh giun sán ở loài nhai lại 1.1 Giun sán ở dạ dầy và ruột loài nhai lại Tên khác Viêm dạ dầy và ruột do ký sinh trùng (Parasitic gastro enteritis) Định nghĩa Bệnh do nhiễm một sốloài giun sán ở dạ dầy và ruột loài nhai lại. Phân bố Khắp thế giới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sổ tay bệnh động vật - Chương 13

CH−¬NG 13 BÖNH GIUN S¸N ë GiA SóC 1. BÖnh giun s¸n ë loµi nhai l¹i 1.1 Giun s¸n ë d¹ dÇy vµ ruét loµi nhai l¹i Tªn kh¸c Viªm d¹ dÇy vµ ruét do ký sinh trïng (Parasitic gastro enteritis) §Þnh nghÜa BÖnh do nhiÔm mét sèloµi giun s¸n ë d¹ dÇy vµ ruét loµi nhai l¹i. Ph©n bè Kh¾p thÕ giíi TriÖu chøng l©m sµng TriÖu chøng l©m sµng phô thuéc vµo hµng lo¹t yÕu tè nh− tr¹ng th¸i dinh d−ìng cña gia sóc, møc ®é nhiÔm vµ loµi giun s¸n bÞ nhiÔm. Nguyªn t¾c chung lµ gia sóc nhiÔm giun s¸n nÆng gÇy yÕu vµ th−êng Øa ch¶y. Mét sè giun s¸n hót m¸u vµ g©y nªn thiÕu m¸u. B¶ng 13.1 nªu nh÷ng triÖu chøng l©m sµng do giun s¸n ë d¹ dÇy vµ ruét g©y nªn. C¸ch l©y lan H×nh 13.1 lµ s¬ ®å vßng ®êi c¬ ban cña tÊt c¶ giun s¸n cã liªn quan. Trøng giun s¸n th¶i theo ph©n ra ®ång cá në thµnh Êu trïng, Êu trïng lét x¸c 2 lÇn thµnh Êu trïng cÉm nhiÔm giai ®o¹n 3 (L3) trong thêi gian kho¶ng 1-2 tuÇn. Loµi nhai l¹i nhiÔm giun s¸n do ch¨n th¶ trªn ®ång cá « nhiÔm víi Êu trïng L3. Khi ¨n ph¶i Êu trïng L3, trong vËt chñ Êu trïng lét x¸c 2 lÇn vµ ph¸t triÓn thµnh giun s¸n tr−ëng thµnh, con c¸i ®Î trøng vµ th¶i ra ngoµi theo ph©n vËt chñ. §é dµi cña chu tr×nh nµy phô thuéc vµo loµi giun s¸n, nh−ng th«ng th−êng mÊt tõ 2-3 tuÇn ®èi víi giun s¸n ë d¹ dÇy vµ ruét non, 6 tuÇn ®èi víi giun mãc vµ giun ë ruét giµ. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, qu¸ tr×nh thµnh thôc thµnh d¹ng tr−ëng thµnh ngõng l¹i (hiÖn t−îng cËn sinh - hypobiosis) cã thÓ tíi vµi th¸ng. MÆc dï ch−a hiÓu biÕt ®Çy ®ñ; hiÖn t−îng cËn sinh cã thÓ lµ mét hiÖn t−îng tù nhiªn nh»m ®¶m b¶o ký sinh trïng sèng sãt trong vËt chñ qua nh÷ng giai ®o¹n kh«ng phï hîp víi sù sèng vµ ph¸t triÓn cña chóng ngoµi ®ång cá (vÝ dô mïa ®«ng ë vïng khÝ hËu «n ®íi, mïa kh« ë vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi). Nhê vËy trøng do giun s¸n tr−ëng thµnh ®Î vµ th¶i theo ph©n ra ®ång cá trïng khíp víi sù trë l¹i cña ®iÒu kiÖn khÝ hËu thuËn lîi ®èi víi kÝ sinh trïng, vÝ dô mïa xu©n ë vïng «n ®íi, ®ît m−a ë vïng nhiÖt ®íi. 263
B¶ng 13.1 Giun s¸n ë d¹ dÇy vµ ruét cña loµi nhai l¹i. Giun ë d¹ dÇy Haemonchus spp. Giun hót m¸u g©y nªn thiÕu m¸u vµ sót c©n, rÊt quan träng ë nh÷ng vïng th−êng xuyªn Êm ¸p, Èm −ít hoÆc cã mïa m−a, Êm kÐo dµi. Ostertagia spp. G©y viªm d¹ dÇy, Øa ch¶y vµ sót c©n, quan träng ë miÒn khÝ hËu ¸ nhiÖt ®íi cã m−a mïa ®«ng. Trichostrongylus spp. T−¬ng tù nh−ng ¶nh h−ëng Ýt h¬n so víi Ostertagia spp. Giun ë ruét non Trichostrongylus spp. NhiÔm nÆng g©y viªm ruét, gÇy yÕu, Øa ch¶y vµ kÐm ¨n; Cooperia spp. Trichostrongylus vµ Cooperia spp. cã thÓ quan träng ë vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi, Nematodirus chØ quan träng ë vïng khÝ hËu «n Nematodirus spp. ®íi, vÝ dô cao nguyªn nhiÖt ®íi. Giun mãc Bunostomum spp. Giun mãc hót m¸u g©y thiÕu m¸u, Øa ch¶y, gÇy yÕu; G. Gaigeriapachyscelis pachycelis chØ thÊy ë dª cõu vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi. A.veryburgi thÊy ë tr©u bß ch©u ¸ vµ Nam Mü Agriostomum veryburgi Giun ë ruét giµ Chabertia ovina NhiÔm giun nÆng g©y viªm ruét ch¶y m¸u ë ruét giµ (colitis) dÉn tíi Øa ch¶y vµ thiÕu m¸u; nguyªn thuû lµ mÇm bÖnh ë cõu vµ dª vïng cã m−a mïa ®«ng. NhiÔm nÆng g©y viªm kÕt trµng cã h¹t (Nodular colitis) sinh Øa Oesophagostomum spp. ch¶y vµ gÇy yÕu; thÊy ë kh¾p thÕ giíi, ®Æc biÖt ë vïng khÝ hËu Êm, Èm. Mét hiÖn t−îng kh¸c ¶nh h−ëng ®Õn ®ång cá, ®Æc biÖt lµ ®èi víi dª cõu lµ sù gia t¨ng sè− l−îng trøng giun th¶i vµo ph©n cña con c¸i khi s¾p ®Î. HiÖn t−îng ®ã gäi lµ hiÖn t−îng gia t¨ng quanh thêi gian gia sóc s¾p ®Î (Peri-parturient rise, PPR) vµ do t¹m thêi mÊt søc miÔn dÞch chèng giun s¸n nªn kÕt qu¶ lµ giun ho¹t ®éng tÝch cùc h¬n, sè l−îng trë nªn ®«ng h¬n, s¶n sinh nhiÒu trøng h¬n th¶i vµo ph¸n. §iÒu ®ã dÉn tíi t¨ng Êu trïng c¶m nhiÔm L3 trªn ®ång cá khi gia sóc ®Î. Dª cõu non rÊt mÉn c¶m víi giun s¸n vµ do ®ã ®Æc biÖt lµ cã nguy c¬ nhiÔm bÖnh. Êu trïng trªn ®ång cá chÞu ¶nh h−ëng trùc tiÕp cña khÝ hËu. Nh÷ng ®iÒu kiÖn tèi −u cho Êu trïng L3 ph¸t triÓn lµ ®é Èm t−¬ng ®èi cao vµ nhiÖt ®é m«i tr−êng lµ 18 - 260C. §iÒu kiÖn kh« vµ nãng diÖt Êu trïng trªn ®ång cá, ®iÒu kiÖn l¹nh lµm chËm l¹i qu¸ tr×nh në vµ ph¸t triÓn cña Êu trïng. MËt ®é gia sóc còng ¶nh h−ëng tíi dÞch tÔ häc giun s¸n. Cá thÊp trªn ®ång cá ch¨n th¶ ®«ng gia sóc rÊt cã thÓ bÞ « nhiÔm h¬n víi Êu trïng L3, do ®ã dÔ g¸y nhiÔm h¬n so víi ®ång cá ch¨n th¶ th−a. Nh÷ng yÕu tè nµy, hiÖn t−îng cËn sinh, hiÖn t−îng gia t¨ng khi gia sóc s¾p ®Î, khÝ hËu vµ mËt ®é ch¨n th¶, tÊt c¶ ¶nh h−ëng tíi thêi gian xuÊt hiÖn vµ sè l−îng Êu trïng L3 c¶m nhiÔm trªn 264
®ång cá. Nh÷ng gia sóc ¨n trªn ®ång cá cã thÓ dÔ ¨n ph¶i Êu trïng L3 h¬n lµ gia sóc ¨n l¸ c©y vµ bôi c©y, v× vËy giun s¸n ë cõu vµ bß phæ biÕn h¬n ë dª. §iÒu trÞ Cã nhiÒu thuèc rÊt cã t¸c dông ®Ó ®iÒu trÞ giun s¸n (thuèc tÈy giun s¸n). B¶ng 13.2 tãm t¾t mét sè thuèc sö dông phæ biÕn. Ph¶i sö dông thuèc tÈy giun s¸n cÈn thËn ®Ó gi¶m tèi ®a hiÖn t−îng kh¸ng thuèc ph¸t triÓn. Giun s¸n ph¸t triÓn kh¸ng thuèc nÕu dïng th−êng xuyªn víi liÒu thÊp h¬n qui ®Þnh, sö dông bõa b·i hay dïng mét lo¹i thuèc liªn tôc trong mét thêi gian dµi. Mét sè thuèc Benzimidazole hiÖn cã trªn thÞ tr−êng (xem vÝ dô ë B¶ng 13.2 vµ 13.3) vµ rÊt tiÕc lµ nÕu quÇn thÓ giun s¸n ph¸t triÓn kh¸ng víi bÊt cø mét thuèc nµo trong sè ®á th× chóng cã thÓ kh¸ng chÐo víi c¸c thuèc kh¸c. V× vËy gi¸m s¸t cña thó y lµ kh©u then chèt ë n¬i dïng thuèc tÈy giun s¸n ®Þnh k×. Phßng chèng Trong ch¨n nu«i th©m canh, qu¶n lý ch¨n th¶ cÈn thËn cã thÓ gi¶m tèi ®a møc ®é Êu trïng L3 trªn ®ång cá. Tuy nhiªn, ®iÒu nµy Ýt cã tÝnh kha thi trong ch¨n nu«i qu¶ng canh, nªn viÖc khèng chÕ dùa gÇn nh− hoµn toµn vµo sö dông thuèc tÈy giun s¸n. MÆt dï nhiÒu ng−êi ch¨n nu«i tù sö dông thuèc tÈy giun s¸n vµ kh«ng cã lý do g× t¹i sao l¹i kh«ng, t×m h−íng dÉn cña chuyªn m«n thó y vÉn lµ kh«n ngoan. B»ng c¸ch ®¸nh gi¸ c¸c yÕu tè kh¸c nhau, c¸c b¸c sü thó y cã thÓ khuyªn thêi ®iÓm tÈy giun s¸n trong n¨m cho gia sóc ch¨n th¶ vµ thuèc phï hîp nhÊt. BiÖn ph¸p chiÕn l−îc nh− vËy sÏ ®¶m b¶o sö dông tèi −u thuèc tÈy giun s¸n vµ cã thª tiÕt kiÖm ®−îc rÊt nhiÒu tiÒn nhê tr¸nh ®−îc tæn thÊt vÒ n¨ng suÊt vµ l·nh phÝ thuèc tÈy. NhËn xÐt TÇm quan träng cña giun s¸n ë gia sóc ch¨n th¶ ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi kh«ng thÓ −íc ®o¸n qu¸ møc. MÆc dï quan träng nh−ng bÖnh t−¬ng ®èi dÔ chÈn ®o¸n, th−êng dùa vµo xÐt nghiÖm ph©n, nÕu cÇn mæ kh¸m, ®Ó x¸c ®Þnh chÝnh x¸c loµi giun s¸n liªn quan. Ng−êi ch¨n nu«i cã vÊn ®Ò giun s¸n trong ®µn gia sóc cña m×nh ph¶i lu«n t×m h−íng dÉn cña thó y ®Ó ®¶m b¶o cã biÖn ph¸p khèng chÕ ®óng ®¾n. Do hiÖn t−îng kh¸ng thuèc réng r·i cña mét loµi giun s¸n d¹ dÇy-ruét ®èi víi mét sè thuèc tÈy nªn ë mét sè n−íc ®ang xóc tiÕn nghiªn cøu t¨ng søc ®Ò kh¸ng ®èi víi t¸c h¹i cña giun s¸n vµ tiÕn tíi ph¸t triÓn vacxin chèng giun s¸n. 265
H×nh 13.1 Vßng ®êi ®iÓn h×nh cña giun s¸n d¹ dÇy vµ ruét ë loµi nhai l¹i ch¨n th¶ C¸c yÕu tè ¶nh h−ëng tíi c¸c giai ®o¹n cña vßng ®êi c¬ b¶n 1. KhÝ hËu. §iÒu kiÖn tèi −u cho Êu trïng cam nhiÔm (L3) ph¸t triÓn lµ nhiÖt ®é 18-260C vµ ®é Èm cao. NhiÖt ®é cao giÕt chÕt Êu trïng. NhiÖt ®é thÊp lµm ngõng ph¸t triÓn cua Êu trïng. 2 - 3. HiÖn t−îng cËn sinh. Lµ hiÖn t−îng Êu trïng L3 bÞ ¨n ph¶i ngõng ph¸t triÓn thµnh d¹ng tr−¬ng thµnh cho tíi khi ®lÒu kiÖn m«i tr−êng thÝch hîp ®Ó trøng theo ph©n ra ngoµi ph¸t triÓn thµnh Êu trïng L3 trªn ®ång cá. ë vïng nhiÖt ®íi, hiÖn t−îng cËn sinh th−êng xÈy ra trong mïa kh«. Khi b¾t ®Çu m−a vµ ®iÒu kiÖn phï hîp cho trøng në, hiÖn t−îng cËn sinh chÊm døt vµ Êu trïng hoµn tÊt sù ph¸t triÓn cña chóng tíi a¹ng tr−ëng thµnh. 4. HiÖn t−îng gia t¨ng quanh thêi gian gia sóc s¾p ®Î (Peri-parturlent rise, PPR). Lµ hiÖn t−îng ë dª cõu trong ®ã miÔn dÞch chèng giun s¸n t¹m thêi gi¶m ®i quanh thêi gian gia sóc s¾p ®Î. KÕt qu¶ lµ gia sóc c¸i tr−ëng thµnh dÔ bÞ nhiÔm h¬n, quÇn thÓ giun s¸n ®ang c− tró trong cã thÓ tr¬ nªn ho¹t ®éng m¹nh h¬n. HËu qu¶ cuèi cïng lµ sè l−îng trøng giun sÏ th¶i qua ph©n t¨ng ®ét ngét cïng thêi gian sinh ra cõu con vµ dª con mÉn c¶m. 1.2 Giun phæi ë loµi nhai l¹i Tªn kh¸c Viªm phÕ qu¶n do ký sinh trïng (Parasitic bronchitis) §Þnh nghÜa BÖnh nhiÔm trïng phæi do giun Dictyocaulus, D. viviparus ë bß vµ D. filaria ë dª cõu. 266
Ph©n bè Nguyªn thuû lµ bÖnh vïng khÝ hËu «n ®íi nh−ng giun phæi cña bß cã thÓ xÈy ra trªn cao nguyªn nhiÖt ®íi trong khi D. filaria phæ biÕn nhiÔm trªn dª cõu vïng ¸ nhiÖt ®íi cã m−a trong mïa ®«ng. TriÖu chøng l©m sµng TriÖu chøng th−êng chØ giíi h¹n ë gia sóc non, bao gåm thë khã, ho vµ viªm phæi. Møc ®é nghiªm träng cña triÖu chøng phô thuéc vµo møc ®é nhiÔm bÖnh. B¶ng 13.2 Mét sèthu«c tÈy giun, s¸n cho gia sóc Benzinmidazoles Feb Fenb Thiab Iverm Levam Pip Moratel Giun s¸n do ®éng vËt ch©n ®èt truyÒn §au b−íu vai + + LoÐt mïa hÌ + Giun m¾t + + BÖnh giun h¹t + BÖnh s¸n d©y + Giun ë loµi nhai l¹i Giun d¹ dÇy vµ ruét + + + + + + Giun mãc + + + + + Giun phæi + + + + + Giun ®òa + + + + + Giun tai + Giun ë lîn Giun d¹ dÇy + + + + Giun ®òa + + + + + Giun ®Çu gai + + Strongyloides ransomi + + Oesophagostomum spp. + + + + Trichurius suis + + Stephanurus dentatus + + + + Giun ë ngùa Giun d¹ dÇy + Giun ®òa + + + + Strongyloides westeri + + + Giun xo¨n + + + + Feb = Febantel; Fenb = Fenbendazole; Thiab = Thiabendazole; Ivermec = Ivermectin; Levan = levamizole; Pip = Piperazine. 267
B¶ng 13.3 Mét sè thuèc tÈy s¸n l¸ cho gia sóc. S¸n l¸ gan Fasciola S¸n l¸ gan S¸n d¹ cá S¸n m¸u spp Dicrocoelim Paramphistom Schistosomum spp um spp CÊp ¸ cÊp tÝnh tÝnh vµ m¹n tÝnh Benzimidazoles Fenbendazole + Triclabendazole + + Salicylanilides Rafoxanide + + Closantel + Oxyclozanide + Nitroxynil + Trichlorphon + Tartar emetic + Praziquantel + C¸ch l©y lan Giun tr−ëng thµnh sèng trong ®−êng h« hÊp cña phæi, khÝ qu¶n vµ phÕ qu¶n (H×nh 13.2). Giun rÊt m¶nh, dµi ®é 3-5 cm, dÔ dµng nh×n thÊy khi mæ kh¸m ®−êng h« hÊp cña phæi. Giun tr−ëng thµnh ®Î trøng cã chøa Êu trïng, Êu trïng në nhanh vµ bÞ ho bËt lªn, nuèt vµo ®−êng tiªu ho¸ vµ th¶i ra ngoµi qua ph©n trªn ®ång cá, ë ®ã chóng ph¸t triÓn thµnh Êu trïng c¶m nhiÔm giai ®o¹n ba (L3). Êu trïng L3 di hµnh tõ ruét ®Õn vÞ trÝ cuèi cïng lµ phæi, lét x¸c 2 lÇn trªn ®−êng di hµnh tr−íc khi ph¸t triÓn thµnh giun tr−ëng thµnh, c¶ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn mÊt vµi tuÇn. §iÒu trÞ Mét sè thuèc tÈy cã hiÖu qu¶, xem b¶ng 13.2. Phßng chèng Cã thÓ tiªm phßng cho bß b»ng c¸ch cho uèng v¾c-xin sèng, lo¹i v¾c-xin duy nhÊt hiÖn cã ®èi víi giun. MÆc dï v¾c-xin nµy dïng ®Þnh k× ë B¾c ¢u, nh÷ng n¬i kh¸c Ýt dïng. Ngoµi ra ¸p dông nh÷ng nhËn xÐt vÒ khèng chÕ giun s¸n d¹ dÇy vµ ruét cho giun phæi. NhËn xÐt BÖnh giun phæi tr©u bß cã thÓ lµ bÖnh chÝnh ë B¾c ¢u cÇn thiÕt cã biÖn ph¸p khèng chÕ th−êng quy. D. filaria ë dª cõu th−êng Ýt nghiªm träng h¬n mÆc dï thØnh tho¶ng còng g©y bÖnh. May m¾n lµ bÖnh giun phæi Ýt khi thµnh vÊn ®Ò ®¸ng kÓ ë vïng nhiÖt ®íi. Tuy nhiªn, nÕu nghi ngê ph¶i lu«n t×m h−íng dÉn vÒ thó y ®Ó ®iÒu tra bÖnh nµy vµ ®Ò xuÊt biÖn ph¸p khèng chÕ thÝch hîp. C¸c loµi giun kh¸c còng cã thÓ nhiÔm vµo phæi cña cõu nh−ng hiÕm khi g©y bÖnh. 268
H×nh 13.2 BÖnh giun phæi ë bß: rÊt nhiÒu giun phæi t×m thÊy trong khÝ qu¶n. 1.3 BÖnh giun ®òa bª nghÐ §Þnh nghÜa BÖnh ë bª nghÐ non do mét loµi giun ®òa trßn to, Toxocara vitulorum (Neoascaris vitulorum) Ph©n bè ë vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi kh¾p thÕ giíi TriÖu chøng l©m sµng ñ rò, gÇy yÕu, ®«i khi Øa ch¶y vµ chÕt ®Æc biÖt lµ nghÐ. TriÖu chøng l©m sµng th−êng chØ thÊy ë bª nghÐ d−íi 6 th¸ng tuæi. C¸ch l©y lan Trøng th¶i vµo m«i tr−êng qua ph©n cña bª nghÐ nhiÔm bÖnh trë thµnh c¶m nhiÔm sau vµi tuÇn. V× vá trøng dÇy nªn trøng cã'thÓ sèng sãt vµi n¨m trong hÇu hÕt c¸c m«i tr−êng trõ ®iÒu kiÖn kh« vµ nãng. NÕu bÞ gia sóc 6 th¸ng tuæi hay h¬n ¨n, trøng në thµnh Êu trïng vµ di hµnh tíi c¸c tæ chøc kh¸c nhau, ë ®ã chóng duy tr× tr¹ng th¸i ngñ. Vµo cuèi kú chöa cña gia sóc, Êu trïng ngñ ph¸t triÓn thµnh Êu trïng c¶m nhiÔm giai ®o¹n ba (L3) th¶i vµo trong s÷a cho tíi 30 ngµy sau khi ®Î vµ truyÒn sang bª nghÐ s¬ sinh bó mÑ. §©y lµ nguån nhiÔm chñ yÕu ®èi víi bª nghÐ vµ cã thÓ dÉn tíi nhiÔm nÆng giun ®òa tr−ëng thµnh dµi tíi 30cm ë ruét non. §iÒu trÞ Cã thÓ dÔ dµng tÈy giai ®o¹n tr−ëng thµnh cña giun ®òa T.vitulorum, t×m thuèc tÈy giun phï hîp ë B¶ng 13.2. Phßng chèng Bª nghÐ trong vµi tuÇn tuæi ®Çu ®Æc biÖt cã nguy c¬ nhiÔm giun nªn ph¶i tÈy giun vµo tuÇn tuæi thø ba vµ thø s¸u. TÈy nh− vËy võa phßng bÖnh vÒ l©m sµng võa ng¨n ngõa Êu trïng nhiÔm ë bª nghÐ ph¸t triÓn thµnh giun tr−ëng thµnh, do ®ã gi¶m bít th¶i trøng giun g©y « nhiÔm m«i tr−êng. Chuång bª nghÐ ph¶i th−êng xuyªn vÖ sinh ®Ó ng¨n ngõa tÝch tô trøng giun ®òa ë m«i tr−êng. NhËn xÐt Bª nghÐ cã thÓ nhiÔm giun ®òa tõ s÷a mÑ trong vµi tuÇn tuæi ®Çu tiªn. Tuy nhiªn, sau vµi th¸ng tuæi nh÷ng giun nµy th−êng bÞ ®µo th¶i ra khái c¬ thÓ nªn ®èi víi bß nhiÔm giun ®òa ë løa tuæi bª nghÐ th−êng kh«ng bÞ ph¸t hiÖn. Tuy nhiªn, nghÐ cã kh¶ n¨ng m¾c bÖnh giun ®òa vµ khi nhiÔm nÆng cã thÓ chÕt. Do ®ã viÖc tÈy giun nªu ë trªn ®Æc biÖt cã lîi ®èi víi nghÐ. 269
1.4 BÖnh s¸n l¸ gan loµi nhai l¹i (Liver fluke) Tªn kh¸c bÖnh do Fasciola (Fasciolosis) §Þnh nghÜa BÖnh ë gan cña gia sóc ch¨n th¶ chñ yÕu lµ loµi nhai l¹i do s¸n cã h×nh l¸ g©y nªn gåm Fasciola hepatica vµ F. gigantica. Ng−êi còng cã thÓ nhiÔm bÖnh. Ph©n bè BÖnh ph©n bè toµn cÇu. Ký sinh trïng cã vßng ®êi phøc t¹p liªn quan nhiÒu loµi Lymnaea spp. kh¸c nhau cña l−ìng thª vµ èc n−íc ngät lµ vËt chñ trung gian, bÖnh xÈy ra khi gia sóc ch¨n th¶ ë n¬i c− tró cña nh÷ng èc nµy nh− m−¬ng r·nh, vïng ®Çm lÇy, r×a c¸c kªnh t−íi tiªu vµ ®ång b¸ng ngËp n−íc v.v... Nh÷ng loµi èc truyÒn F. hepatia thÊy trªn kh¾p thÕ giíi mÆc dï ë vïng nhiÖt ®íi chóng cã thÓ chØ h¹n chÕ ë nh÷ng khu vùc cao m¸t, cßn F. gigantica chØ xÈy ra ë nh÷ng vïng khÝ hËu Êm ¸p, thÊy ë ch©u Phi n¬i chóng chiÕm −u thÕ so víi F. hepatica, ë Nam ¢u, Nam Mü, Trung §«ng, tiÓu lôc ®Þa Ê n §é, §«ng Nam ¸ vµ mét sè ®¶o ë Th¸i B×nh D−¬ng. ë mét sè vïng cã c¶ hai loµi dÉn tíi nhiÔm s¸n hçn hîp. TriÖu chøng l©m sµng Sau khi nhiÔm, s¸n non di hµnh qua gan vµo èng mËt vµ tói mËt. Møc ®é nghiªm träng cña triÖu chøng l©m sµng phô thuéc vµo sè l−îng ký sinh trïng ¨n ph¶i vµ kho¶ng thêi gian nhiÔm s¸n. BÖnh s¸n l¸ gan cÊp tÝnh do ¨n ph¶i sè l−îng lín ký sinh trïng tõ n¬i ch¨n th¶ nhiÔm s¸n trong mét thêi gian ng¾n. Sè l−îng lín s¸n non di hµnh g©y tæn th−¬ng cÊp tÝnh vµ xuÊt huyÕt ë gan. Gia sóc ñ rò, yÕu, lîi vµ m¾t nhît nh¹t vµ chÕt nhanh trong vßng 1-2 ngµy. ThÓ bÖnh nµy thÊy phæ biÕn nhÊt ë cõu non. BÖnh s¸n l¸ gan m¹n tÝnh lµ thª bÖnh phæ biÕn nhÊt cña loµi nhai l¹i do ¨n ph¶i sè l−îng võa ph¶i ký sinh trïng trong mét thêi gian dµi dÉn tíi tÝch tô s¸n tr−ëng thµnh trong èng mËt vµ tói mËt (H×nh 13. 3). BÖnh g©y tæn th−¬ng gan, mÊt protein trong huyÕt thanh vµ thiÕu m¸u. Gia sóc trë nªn kiÖt søc, lîi vµ m¾t nhît nh¹t vµ ®iÓn h×nh ph¸t triÓn thµnh “hµm h×nh chai” do phï ë d−íi hµm (H×nh 13. 4). Tuú theo møc ®é nghiªm träng cña bÖnh, tiÕp theo gia sóc kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ sÏ chÕt trong kho¶ng 2-3 th¸ng tiÕp theo, mÆc dï nhiÒu con sèng sãt l©u h¬n vµ cuèi cïng cã thÓ khái bÖnh nÕu kh«ng bÞ nhiÔm l¹i. Bß m¾c s¸n l¸ gan m¹n tÝnh cã thÓ cã Øa ch¶y nh−ng cã khuynh h−íng ®µo th¶i hÇu hÕt mÇm bÖnh sau kho¶ng 6 th¸ng. C¸ch l©y lan H×nh 12.5 tr×nh bµy vßng ®êi cña Fasiola. Trøng s¸n th¶i ra ngoµi qua ph©n në sau kho¶ng 9 ngµy ë nhiÖt ®é tèi −u (22-260C) gi¶i phãng giai ®o¹n di ®éng ph¶i b¸m vµ chui vµo trong èc Lymnae trong vßng vµi giê. Sù ph¸t triÓn tiÕp tôc cña Êu trïng trong èc rÊt phøc t¹p dÉn tíi cuèi cïng gi¶i phãng nhiÒu thÓ Êu trïng di ®éng b¸m vµo bÒ mÆt r¾n nh− l¸ cá, ë ®ã chóng lµm kÐn thµnh thÓ c¶m nhiÔm gäi lµ metacercaria. NÕu vËt chñ mÉn c¶m ¨n ph¶i, metacercaria gi¶i phãng ra s¸n non trong ruét non, s¸n non di hµnh qua gan vµo èng mËt vµ ®«i khi vµo tói mËt. Khi tr−ëng thµnh s¸n sÏ ®Î trøng vµ th¶i ra ngoµi qua ph©n ®Ó tiÕp tôc vßng ®êi cña s¸n. Gia sóc kh«ng ®−îc tÈy s¸n sÏ duy tr× mÇm bÖnh th−êng lµ vµi th¸ng, nh−ng ®«i khi l©u h¬n vµ th¶i trøng vµo trong ph©n. YÕu tè khÝ hËu ¶nh h−ëng trùc tiÕp tíi vßng ®êi. ë nhiÖt ®é d−íi 100C trøng th¶i ra ngoµi qua ph©n sÏ duy tr× tr¹ng th¸i ngñ vµ kh«ng në cho tíi khi nhiÖt ®é xung quanh cao h¬n. Sinh s¶n cña èc vµ ph¸t triÓn cña s¸n trong èc còng dõng l¹i còng ë nhiÖt ®é t−¬ng tù. Trong ®iÒu kiÖn kh« vµ nãng, rÊt Ýt metacercaria sèng sãt trªn cá. §iÒu trÞ Thuèc tÈy s¸n hiÖn ®¹i rÊt cã hiÖu qu¶ vµ mét sè thuèc hiÖn cã (xem B¶ng 13.3). Triclabendazole cã −u ®iÓm lµ cã t¸c dông diÖt tÊt c¶ c¸c giai ®o¹n cña s¸n tõ 1 tuÇn tuæi vµ lµ thuèc ®−îc lùa chän ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh s¸n l¸ gan cÊp tÝnh. Tuy nhiªn, ®èi víi c¸c thÕ bÖnh kh¸c, tÊt c¶ c¸c thuèc ®Òu cã hiÖu lùc nh− nhau. 270
Phßng chèng Cã thÓ khèng chÕ bÖnh s¸n l¸ gan b»ng c¸ch ng¨n kh«ng cho gia sóc ®Õn n¬i èc sinh sèng, khèng chÕ èc hay xö lý mang tÝnh chiÕn l−îc. Ng¨n kh«ng cho gia sóc ®Õn chØ duy nhÊt thùc hiÖn ®−îc nÕu n¬i èc c− tró h¹n chÕ vµ cã thÓ rµo l¹i. QuÇn thÓ èc cã thÓ gi¶m hay diÖt b»ng c¸ch th¸o c¹n n¬i èc sinh sèng hay dïng thuèc diÖt ®éng vËt th©n mÒm. N¬i èc c− tró ë c¸c m−¬ng t−íi tiªu cã thÓ thay b»ng c¸c èng n−íc. Xö lý chiÕn l−îc ®ßi hái ®Þnh k× tÈy s¸n cho gia sóc vµo thêi gian trong n¨m cã nguy c¬ m¾c. NhËn xÐt NÕu nghi lµ bÖnh s¸n l¸ gan, b−íc thø nhÊt lµ göi mÉu ph©n nh÷ng con cã triÖu chøng l©m sµng tíi phßng xÐt nghiÖm thó y ®Ó kiÓm tra ®¬n gi¶n ph¸t hiÖn trøng s¸n. NÕu ®· x¸c ®Þnh, h−íng dÉn cña thó y vÒ qu¸ tr×nh hµnh ®éng thÝch hîp lµ kh©u then chèt. Ng−êi ch¨n nu«i cã thÓ thùc hiÖn khèng chÕ b»ng c¸ch rµo, th¸o n−íc, l¾p èng t−íi tiªu, nh−ng cÇn thiÕt ph¶i cã h−íng dÉn chuyªn m«n vÒ xö lý chiÕn l−îc hoÆc sö dông thuèc diÖt ®éng vËt th©n mÒm. H×nh 13.3 BÖnh s¸n l¸ gan: èng mËt trong gan dµy lªn râ rÖt (gièng nh− cµnh c©y). H×nh 13.4 BÖnh s¸n l¸ gan ë cõu: phï “hµm h×nh chai”. 271
H×nh 13.5 Vßng ®êi cña s¸n l¸ gan. 1.5 BÖnh s¸n trong m¹ch m¸u loµi nhai l¹i (Schistosomosis) Tªn kh¸c BÖnh ng¸y (Snoring disease) §Þnh nghÜa BÖnh cña gia sóc vµ ng−êi do c¸c loµi s¸n Schistosoma. Ph©n bè Vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®ëi kh¾p thÕ giíi n¬i gia sóc tiÕp cËn n¬i c− tró cña c¸c vËt chñ trung gian lµ èc n−íc ngät. TriÖu chøng l©m sµng S¸n Schostosoma ký sinh trong m¹ch m¸u, hÇu hÕt s¸n cã tÇm quan träng vÒ thó y c− tró trong tÜnh m¹ch ruét (tÜnh m¹ch treo trµng). Lóc míi nhiÔm, ký sinh 272
trïng g©y ra ph¶n øng cña tæ chøc vµ xuÊt huyÕt ë tÜnh m¹ch treo trµng vµ ruét. TriÖu chøng l©m sµng lµ Øa ch¶y, th−êng cã m¸u vµ dÞch nhÇy, gÇy yÕu vµ thiÕu m¸u. Loµi Schistosoma nasalis c− tró trong tÜnh m¹ch mòi loµi nhai l¹i vµ ngùa ë tiÓu lôc ®Þa Ê n §é g©y nªn “bÖnh ng¸y” cã ®Æc ®iÓm lµ ch¶y n−íc mòi vµ khã thë. C¸ch l©y lan Ký sinh trïng cã vßng ®êi phøc t¹p t−¬ng tù nh− c¸c loµi Fasiola. VËt chñ trung gian nhiÔm mÇm bÖnh lµ èc n−íc ngät th¶i Êu trïng di ®éng b¬i léi trong n−íc, Êu trïng nµy chui qua da vËt chñ cuèi cïng. Nh− vËy gia sóc cã thÓ bÞ nhiÔm do uèng n−íc hay ®øng trong n−íc nhiÔm ký sinh trïng. Sau khi nhiÔm bÖnh, s¸n theo m¸u qua c¸c tæ chøc kh¸c nhau tíi ®iÓm cuèi cïng lµ c¸c mao qu¶n. Trøng cña s¸n tr−ëng thµnh trong tÜnh m¹ch treo trµng th¶i vµo trong ph©n ra m«i tr−êng ®Ó hoµn tÊt vßng ®êi cña chóng trong èc n−íc ngät, trøng cña S. nasalis th¶i vµo m«i tr−êng trong dÞch n−íc mòi. §iÒu trÞ Cho uèng Trichlorphon trong vµi ngµy vµ cã t¸c dông tÈy, mÆc dï praziquantel chñ yÕu dïng ch÷a bÖnh s¸n d©y ë chã mÌo vµ cã thÓ qu¸ ®¾t khi dïng cho gia sóc. ViÖc ®iÒu trÞ ph¶i ®−îc gi¸m s¸t cña thó y do s¸n tÈy ra cã thÓ lµm cho m¸u vãn l¹i g©y nªn t¾c c¸c m¹ch m¸u qôan träng. C¸c hîp chÊt ¨ngtimoan nh− Tartar emetic vÉn ®−îc dïng nh−ng kh¸ ®éc. Phßng chèng Nãi chung ¸p dông nh÷ng biÖn ph¸p khèng chÕ bÖnh s¸n l¸ gan cho bÖnh s¸n m¸u. Cã thÓ x¸c ®Þnh nguån n−íc ®Æc biÖt nguy hiÓm vµ tr¸nh c¸c nguån n−íc nµy vµo c¸c thêi ®iÓm trong n¨m khi èc nhiÒu vµ ho¹t ®éng m¹nh. NhËn xÐt TÇm quan träng kinh tÕ thùc sù cña bÖnh s¸n m¸u vÉn ch−a râ nh−ng ph¶i lu«n coi lµ mèi nguy h¹i bÖnh lý tiÒm tµng cho gia sóc nhiÖt ®íi cã tiÕp xóc víi n−íc cã chøa èc n−íc ngät. BÖnh nµy ë cõu th−êng nÆng h¬n loµi nhai l¹i lín, lo¹i nhai l¹i lín phæ biÕn lµ nhiÔm nh−ng kh«ng èm, bÖnh s¸n m¸u ë ng−êi gäi lµ bÖnh Bilharzia lµ mét bÖnh chñ yÕu, S. laponica, nguyªn nh©n phæ biÕn cña bÖnh Bitharzia ë vïng ViÔn §«ng thØnh tho¶ng còng g©y nhiÔm cho gia sóc. 1.6 Mét sè s¸n kh¸c ë loµi nhai l¹i §Þnh nghÜa Ngoµi s¸n ë gan vµ m¹ch m¸u, cßn nh÷ng s¸n kh¸c cã vßng ®êi t−¬ng tù liªn quan tíi èc g©y bÖnh cho gia sóc. Chóng gåm s¸n l¸ gan nhá loµi nhai l¹i (Dicrocoelium spp.) vµ s¸n l¸ d¹ cá (Paramphistoma spp.). Ph©n bè ë kh¾p n¬i trªn thÕ giíi TriÖu chøng l©m sµng Dicrocoelium spp lµ s¸n l¸ gan nhá cña loµi nhai l¹i vµ c¸c gia sóc kh¸c. Chóng Ýt khi g©y bÖnh nh−ng ®· cã b¸o c¸o vÒ tr−êng hîp nhiÔm nÆng g©y triÖu chøng l©m sµng t−¬ng tù bÖnh s¸n l¸ gan. S¸n d¹ cá lµ s¸n h×nh chãp nãn nhiÔm trong d¹ cá vµ d¹ tæ ong. Sè l−îng lín s¸n ch−a tr−ëng thµnh cã thÓ g©y viªm ruét vµ Øa ch¶y ë bª nghÐ vµ dª cõu. §iÒu trÞ Nh÷ng thuèc ®iÒu trÞ tr×nh bµy ë B¶ng 13.3. Phßng chèng Cã thÓ khèng chÕ bÖnh s¸n d¹ cá nh− ®èi víi bÖnh s¸n l¸ gan, nh−ng khèng chÕ bÖnh s¸n l¸ gan nhá th× kh«ng thùc tiÔn do vËt chñ trung gian lµ èc ë ®Êt vµ kiÕn. 273
1.7 Giun s¸n ë n·o vµ tuû sèng loµi nhai l¹i Tªn kh¸c Êu s¸n n·o cõu (Coenurosis) §Þnh nghÜa NhiÔm s¸n ë hÖ thèng thÇn kinh trung −¬ng cña cõu vµ c¸c loµi nhai l¹i kh¸c do Êu s¸n Coenurus cerebralis, giai ®o¹n Êu trïng trung gian cña s¸n Taenia multiceps, s¸n d©y cña chã. Ph©n bè ë kh¾p n¬i trªn thÕ giíi TriÖu chøng l©m sµng C. cerebralis lµ mét kÐn ®Çy dÞch chøa mét chïm ®Çu s¸n d©y. KÐn ë trong n·o vµ tuû sèng cã thÓ lín tíi 5 cm ®−êng kÝnh, chÌn Ðp vµo tæ chøc thÇn kinh xung quanh. TriÖu chøng l©m sµng g©y ra phô thuéc vµo vÞ trÝ kÐn ký sinh nh− gåm mét m¾t bÞ mï dÇn, rèi lo¹n vËn ®éng, quay vßng trßn cuèi cïng n»m liÖt vµ chÕt. C¸ch l©y lan Chã nhiÔm s¸n Taenia multiceps th¶i c¸c ®èt s¸n cã chøa trøng vµo trong ph©n. NÕu cõu hay c¸c loµi nhai l¹i kh¸c ¨n ph¶i trøng në thµnh Êu trïng dihµnh tíi n·o vµ tuû sèng ph¸t triÓn thµnh C. cerebralis. Chã nhiÔm do ¨n ph¶i tæ chøc cã C.cerebralis cña cõu vµ c¸c loµi nhai l¹i kh¸c. §iÒu trÞ Kh«ng cã ®iÒu trÞ nh−ng cã thÓ phÉu thuËt th¸o dÞch hay lo¹i bá Êu s¸n do c¸c b¸c sü thó y thùc hiÖn. Khèng chÕ Cã thÓ ph¸ vì vßng ®êi cña s¸n b»ng c¸ch ng¨n kh«ng cho chã tíi x¸c cõu. NhËn xÐt BÖnh ®¸ng b¸o ®éng nµy may m¾n lµ kh«ng phæ biÕn l¾m. N¬i cã bÖnh ph¶i thùc hiÖn c¸c b−íc ®Ó cÊm chã tiÕp cËn c¸c phñ t¹ng cña loµi nhai l¹i. 2. Giun s¸n ë lîn §Þnh nghÜa NhiÒu lo¹i giun kh¸c nhau g©y nhiÔm cho lîn (xem B¶ng 13.4). Ph©n bè ë kh¾p thÕ giíi (xem B¶ng 13.4) TriÖu chøng l©m sµng TriÖu chøng tõ kh«ng cã g× tíi rÊt nÆng phô thuéc vµo møc ®é nhiÔm bÖnh. NhiÔm giun nÆng ë lîn g©y gÇy yÕu, tr−êng hîp giun ë ruét cã Øa ch¶y. Nh÷ng triÖu chøng kh¸c cã thÓ xÈy ra nh− ho, n«n möa, thiÕu m¸u, b¹i liÖt vµ chÕt, xem B¶ng 13.4 sÏ chi tiÕt h¬n. C¸ch l©y lan Lîn nhiÔm giun theo nh÷ng ph−¬ng thøc kh¸c nhau. §a sè liªn quan tíi ®iÒu kiÖn bÈn, mÊt vÖ sinh thuËn lîi cho tÝch tô trøng giun, c¸c giai ®o¹n c¶m nhiÔm cña giun hay vËt chñ vËn chuyÓn (c«n trïng vËn chuyÓn ®èi víi giun ®Çu gai (Macracanthorhynchus hirudinaceus), giun ®Êt ®èi víi giun thËn (Stephanurus dentatus). BÖnh xÈy ra phæ biÕn nhÊt khi nu«i lîn trªn cïng m¶nh ®Êt trong mét thêi gian dµi. §iÒu trÞ Nh÷ng thuèc tÈy giun cã hiÖu qu¶ nªu trong B¶ng 13.2. Phßng chèng VÖ sinh tèt, dän ph©n vµ ®¶m b¶o m«i tr−êng kh« s¹ch sÏ ng¨n ngõa tÝch luü trøng cña giun ®òa (Ascaris), giun ®Çu gai vµ giun tãc (Trichuris spp.) còng nh− lµm gi¶m nguy c¬ nhiÔm c¸c loµi giun kh¸c. Giun thËn, Stephanurus dentatus, lµ mét khã kh¨n ®Æc biÖt. Lý t−ëng nhÊt lµ lîn ®−îc nu«i ë chuång s¹ch, kh«, dÔ tho¸t n−íc trªn sµn xi m¨ng kh«ng thu©n lîi cho giun ®Êt. M¸ng ¨n vµ uèng ph¶i ®Æt ë vÞ trÝ tr¸nh ®−îc « nhiÔm n−íc tiÓu. Nh÷ng biÖn ph¸p nµy th−êng kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc, trong tr−êng hîp ®ã lîn con ph¶i t¸ch khái víi lîn lín, v× b×nh th−êng lîn con kh«ng th¶i trøng giun trong n−íc tiÓu cho tíi khi lîn tèi thiÓu 2 n¨m tuæi. 274
Ngoµi ra viÖc vÖ sinh, ph¶i dïng thuèc tÈy ®Þnh k× ®Ó gi÷ møc nhiÔm giun ë møc tèi thiÓu. Còng nh− víi c¸c gia sóc kh¸c, ph¶i cã h−íng dÉn cña thó y nÕu cã khã kh¨n. Mét nguyªn t¾c chung lµ ph¶i tÈy giun cho lîn n¸i tr−íc khi ®Î vµi ngµy vµ cho lîn con kho¶ng 1 vµ 2 th¸ng tuæi b»ng thuèc tÈy thÝch hîp (xem B¶ng 13.2). TriÓn khai ®óng ®µn mét ch−¬ng tr×nh nh− vËy sÏ khèng chÕ ®−îc hÇu hÕt bÖnh giun s¸n cña lîn. B¶ng 13.4 Giun s¸n ë lîn. Giun ë d¹ dÇy Vßng ®êi nh− H×nh 13.1 Cã thÓ g©y viªm d¹ dÇy nhÑ nh−ng Ýt cã (Hyostrongylus rubidus) b»ng chøng lµ g©y ra bÖnh ®¸ng kÓ, xÈy ra trªn kh¾p thÕ giíi Giun ë ruét non Ascaris NhiÔm giun do ¨n ph¶i trøng giun th¶i qua ph©n cña lîn nhiÔm suum giun, trøng në thµnh Êu trïng di hµnh tíi ruét vµo gan vµ phæi g©y ho. Sè l−îng lín giun tr−ëng thµnh sÏ lµm lîn gÇy sót, bông áng, n«n möa vµ Øa ch¶y ë lîn con, lîn tr−ëng thµnh cã søc ®Ò kh¸ng víi giun ®òa, trøng giun cã søc kh¸ng cao víi thay ®æi nhiÖt ®é vµ cã thÓ sèng tíi 4 n¨m trong m«i tr−êng, nhiÔm giun liªn quan tíi ®iÒu k×Ön mÊt vÖ sinh vµ m«i tr−êng tÝch tô nhiÒu trøng giun. bÖnh thÊy ë kh¾p thÕ giíi. Macracanthorhynchus Trøng th¶i qua ph©n bÞ Êu trïng bä hung ¨n ph¶i ph¸t triÓn thµnh hirudinaceous Êu trïng; gia sóc nhiÔm do ¨n ph¶i Êu trïng bä hung cã Êu trïng giun, nhiÔm nÆng g©y nªn xuÊt huyÕt, Øa ch¶y, thiÕu m¸u vµ gÇy sót, bÖnh xÈy ra ë kh¾p thÕ giíi nh−ng chñ yÕu ë ch©u Mü Latin vµ vïng ViÔn §«ng liªn quan tíi ®iÒu kiÖn mÊt vÖ sinh. Strongyloides ransomi Trøng th¶i qua ph©n ph¸t triÓn thµnh Êu trïng sèng tù do vµ Êu trïng ký sinh, g©y nhiÔm qua ®−êng tiªu ho¸ hay xuyªn qua da, lîn con nhiÔm bÖnh qua s÷a mÑ, nhiÔm giun nÆng g©y nªn gÇy sót, Øa ch¶y, n«n möa vµ ®«i khi chÕt ë lîn con bÖnh xÈy ra ë kh¾p thÕ giíi; liªn quan tíi ®iÒu kiÖn mÊt vÖ sinh. Giun ë ruét non vµ ruét Vßng ®êi nh− trong H×nh 13.l; g©y næi h¹t ë ruét. NhiÔm bÖnh giµ m¹n tÝnh ë lîn g©y gÇy sót vµ Øa ch¶y; xÈy ra ë kh¾p thÕ giíi ®Æc biÖt ë vïng khÝ hËu Èm −ít vµ Êm ¸p. Oesophngostomum spp. Giun ë manh trµng NhiÔm giun do ¨n ph¶i trøng th¶i qua ph©n; trøng cã thÓ sèng Trichuris suis ®−îc vµi n¨m trong m«i tr−êng, cã thÓ g©y Øa ch¶y m¹n tÝnh; bÖnh xÈy ra trªn kh¾p thÕ giíi; liªn quan tíi ®iÒu kiÖn mÊt vÖ sinh. Giun thËn Êu trïng c¶m nhiÔm ph¸t triÓn tõ trøng th¶i ra trong n−íc tiÓu, gia sóc nhiÔm do ¨n ph¶i Êu trïng c¶m nhiÔm, do Êu trïng c¶m nhiªm Stephanurus dentatus chui qua da hay do ¨n ph¶i vËt chñ vËn chuyÓn (giun ®Êt), Êu trïng di hµnh qua c¸c tæ chøc kh¸c nhau tíi thËn g©y tæn th−¬ng tæ chøc ë gan, phæi, m¹ch m¸u vµ tuû sèng dÉn ®Õn kiÖt søc gÇy yÕu, ®«i khi b¹i liÖt vµ chÕt nªu nhiÔm nÆng; bÖnh x¶y ra ë vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi. NÕu giun thËn trë thµnh vÊn ®Ò, ph¶i tÈy giun cho tÊt c¶ lîn 4 th¸ng mét lÇn trong Ýt nhÊt lµ 1 n¨m. Ph¶i lo¹i bá giun ë lîn vµ diÖt mäi giun ®Êt ®· nhiÔm mµc bÖnh. 275
NhËn xÐt MÆc dï hlÓu biÕt cña chóng ta vÒ giun s¸n cña lîn kh«ng v÷ng ch¾c b»ng hiÓu biÕt vÒ giun s¸n ë loµi nhai l¹i, kh«ng may lµ giun s¸n ë lîn cã thÓ g©y ra c¸c vÊn ®Ò bÖnh. NÕu nghi lîn nhiÔm giun, ng−êi ch¨n nu«i ph¶i th«ng b¸o cho b¸c sü thó y ng−êi cã thÓ bè trÝ xÐt nghiÖm mÉu ph©n ®Ó thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p khèng chÕ thÝch hîp. 3. Giun s¸n ë ngùa vµ lõa §Þnh nghÜa BÖnh ë ngùa vµ lõa do giun ®òa (Parascaris); giun xo¨n (Strongylus) Triodontophorus, Trichonema vµ giun l−¬n (Strongylus spp.), nh÷ng giun nµy nªu trong B¶ng 13.5. Ph©n bè ë kh¾p thÕ giíi TriÖu chøng l©m sµng TriÖu chøng l©m sµng cña hÇu hÕt tr−êng hîp nhiÔm c¸c giun phæ biÕn nµy chØ ph¸t triÓn nh− lµ kÕt qu¶ nhiÔm nÆng vµ th−êng liªn quan tíi ngùa nu«i trªn cïng mét m¶nh ®Êt mét thêi gian dµi. Giun ®òa ngùa (Parascaris equorum) g©y nªn bÖnh ë ngùa non gièng nh− bÖnh do giun ®òa ë lîn con. Giun l−¬n ngùa (Strongyloides westeri) còng t−¬ng ®−¬ng nh− giun l−¬n ë lîn (Strongyloides ransomi) ehØ kh¸c lµ ®èi víi ngùa thËm chÝ nhiÔm nÆng vÉn th−êng chÞu ®−îc, kh«ng èm. Nh÷ng giun quan träng nhÊt lµ c¸c loµi giun xo¨n gåm Strongylus, Triodontophorus vµ c¸c giun xo¨n nhá (Trichonema) gåm nhiÒu loµi t−¬ng tù nhau. NhiÔm bÊt cø loµi giun xo¨n nµo trong sè nµy th−êng gäi lµ bÖnh giun xo¨n, nh−ng Strongylus vulgaris lµ quan träng nhÊt. Êu trïng S. vulgaris sau khi ¨n ph¶i sÏ di hµnh vµo c¸c ®éng m¹ch lín cung cÊp m¸u cho ruét, ë ®ã chóng g©y viªm vµ lµm dÇy thµnh m¹ch m¸u lµm h¹n chÕ cung cÊp m¸u cho ruét vµ c¸c bé phËn kh¸c nh− ch©n sau vµ tinh hoµn. Chøng t¾c m¹ch cã thÓ ng¨n chÆn cung cÊp m¸u tíi ruét. TriÖu chøng ®iÓn h×nh lµ sèt, ®au bông cÊp tÝnh vµ chÕt khi nhiÔm giun nÆng. C¸c loµi giun xo¨n kh¸c th−êng Ýt nghiªm träng h¬n, mÆc dï nhiÔm nÆng Êu trïng S. edentatus di hµnh cã thÓ g©y viªm mµng bông vµ chÕt. Stronbgylus vµ Trioaontophorus tr−ëng thµnh cã thÓ g©y thiÕu m¸u vµ nÕu nhiÔm nÆng loµi giun xo¨n nhá (Trichonema) g©y Øa ch¶y vµ gÇy yÕu. 276
B¶ng 13.5 Giun ë ngùa vµ lõa thÊy trªn kh¾p thÕ giíi Giun d¹ dÇy Êu trïng do ruåi nhµ vµ ruåi Stomoxys truyÒn (xem bÖnh loÐt mïa hÌ, ch−¬ng BÖnh do ®éng vËt ch©n ®èt truyÒn). Habronema spp. cã thÓ g©y tæn th−¬ng ngoµi da lan réng. Draschia megastoma Giun ë ruét non Sau khi ¨n ph¶i trøng trong ph©n, trøng në thµnh Êu trïng di hµnh tíi ruét qua gan vµ phæi g©y ho; sè l−îng giun Parascaris equorum ®òa tr−ëng thµnh nhiÒu lµm ngùa gÇy sót, Øa ch¶y ë ngùa con, ngùa tr−ëng thµnh cã søc kh¸ng víi bÖnh, bÖnh liªn quan tíi nh÷ng ®iÒu kiÖn mÊt vÖ sinh. Strongyloides westeri Th−êng kh«ng g©y bÖnh, vßng ®êi gièng nh− S. ransomi ë lîn (xem B¶ng 13.4) . Giun ë ruét giµ (Strongyles) Vßng ®êi nh− trong h×nh 13.1, giun tr−ëng thµnh cã thÓ g©y tæn th−¬ng ruét, Êu trïng S. vulgaris di hµnh g©y Strongylus vulgans nghÏn m¹ch dÉn tíi t¾c c¸c ®éng m¹ch vµo ruét, g©y tæn Strongylus edentatus th−¬ng m« bµo nÆng vµ thËm chÝ chÕt, Êu trïng Triodontophorus spp. Sedentatus di hµnh cã thÓ g©y viªm mµng bông, sè l−îng lín giun xo¨n nhá g©y gÇy yÕu. Trichonema spp. (giun xo¨n nhá) C¸ch l©y lan Vßng ®êi cña giun ®òa ngùa (Parascaris equorum) vµ giun l−¬n ngùa (Strongyloides westeri) gièng nh− vßng ®êi giun ®òa lîn vµ giun l−¬n lîn. Vßng ®êi ®iÓn h×nh cña giun xo¨n nªu ë H×nh 13.1. Sau khi ¨n ph¶i Êu trïng c¶m nhiÔm L3, Êu trïng ph¸t triÓn tíi giun tr−ëng thµnh ®Î trøng trong ruét mÊt 6 th¸ng hay h¬n ®èi víi Strongylus spp., 3- 4 th¸ng ®èi víi Triodontophorus vµ Trichonema. §iÒu trÞ TÊt c¶ ®Òu cã thÓ ®iÒu trÞ b»ng c¸c thuèc tÈy giun thÝch hîp (xem B¶ng 13. 2). Håi phôc sau khi nhiÔm Strongylus vulgaris phô thuéc vµo møc ®é tæn th−¬ng tæ chøc do kÕt qu¶ h¹n chÕ cung cÊp m¸u cho ruét vµ c¸c bé phËn kh¸c. Phßng chèng VÖ sinh tèt vµ dän ph©n ë chuång tr¹i sÏ gi¶m tèi ®a nguy c¬ nhiÔm Parascaris equorum. Ngùa vµ lõa ch¨n th¶ hÇu hÕt nhiÔm giun xo¨n vµ c¸ch lµm thùc tÕ nhÊt ®Ó phßng bÖnh lµ sö dông ®Þnh k× thuèc tÈy giun phï hîp. TÈy giun ®Òu ®Æn 6 tuÇn mét cã thÓ cÇn thiÕt, mÆc dï cã thÓ t¹m ngõng vµo nh÷ng thêi ®iÓm trong n¨m khi Êu trïng L3 kh«ng thÓ ph¸t triÓn trªn ®ång cá ®−îc, vÝ dô trong mïa kh«. Ngùa non mÉn c¶m nhÊt vµ nÕu cã thÓ ®−îc, ph¶i cho chóng tíi vïng ch¨n th¶ s¹ch. Giun cña ngùa vµ lõa kh«ng nhiÔm cho loµi nhai l¹i vµ ng−îc l¹i, nªn viÖc lu©n phiªn ch¨n th¶ sÏ gi¶m « nhiÔm ®ång cá víi Êu trïng c¶m nhiÔm cña tõng loµi ®éng vËt. NhËn xÐt MÆc dï c¸c b¸c sü thó y vµ chñ ngua ®Òu biÕt râ bÖnh diÔn ra m·nh liÖt do nhiÔm nÆng S. vulgaris, t¸c h¹i ®¸ng kÓ nhÊt khi nhiÔm c¸c loµi giun nµy lµ g©y gÇy yÕu nãi chung, mét vÊn ®Ò næi lªn khi nhiÔm hçn hîp nhiÒu lo¹i theo gÇn nh− mét kiÓu ë c¸c loµi nhai l¹i ch¨n th¶. 277
4. BÖnh giun s¸n l©y sang ng−êi §Þnh nghÜa Giun s¸n g©y nhiÔm hay cã vßng ®êi liªn quan tíi c¶ ng−êi vµ gia sóc. Nh÷ng giai ®o¹n ë gia sóc lµ quan träng v× chóng lµ nguån g©y nhiÔm giun s¸n cho ng−êi. Nh÷ng loµi giun s¸n quan träng nhÊt nªu ë B¶ng 13.6. Ph©n bè ë kh¾p thÕ giíi, n¬i cã tiÕp xóc gÇn gòi gi÷a ng−êi vµ gia sóc cã liªn quan. TriÖu chøng l©m sµng Nh÷ng giai ®o¹n ë gia sóc hiÕm khi g©y bÖnh, c¸c giai ®o¹n nµy nh− sau: Nang s¸n Nang s¸n ph¸t triÓn ë gia sóc còng nh− ë ng−êi, nang s¸n cã chøa Êu trïng c¶m nhiÔm cña Echinococcus granulosus, lµ loµi s¸n d©y nhá ë chã. BÊt chÊp kÝch th−íc cña nang s¸n, ë phæi nang s¸n cã thÓ cã ®−êng kÝnh 20 cm, thËm chÝ trong xoang bông cßn to h¬n, gia sóc vÉn chÞu ®−îc, rÊt hiÕm khi liªn quan tíi bÖnh (H×nh 13.6) . ë cõu hÇu hÕt nang s¸n lµ ë phæi, ë bß vµ ngùa phÇn lín nang s¸n ë gan. Ng−îc l¹i nang s¸n ë ng−êi cã thÓ g©y bÖnh vµ lµm chÕt ng−êi nÕu nang s¸n lín vì ra. C¶ ng−êi vµ gia sóc ®Òu nhiÔm do ¨n ph¶i trøng E. granulosus trong ph©n chã nhiÔm mÇm bÖnh. VËy bÖnh nang s¸n lµ bÖnh ë n¬i chã tiÕp cËn phñ t¹ng gia sóc vµ tiÕp xóc trùc tiÕp víi ng−êi, vÝ dô nhÊt ®«ng, bÈn. S¸n d©y Taenia saginata vµ T.solium C¸c giai ®o¹n Êu s¸n nhá, g¹o bß (Cysticercus bovis) vµ g¹o lîn (C. cellulosae) cña hai loµi s¸n d©y cña ng−êi nµy n»m trong c¬ cña bß vµ lîn. Nang s¸n nhá, ®−êng kÝnh kho¶ng 1cm vµ kh«ng g©y bÖnh ë gia sóc. C¸n bé kiÓm so¸t giÕt mæ cã thÓ ph¸t hiÖn nang s¸n ë lß s¸t sinh vµ cã thÓ lo¹i bá tõng phÇn hay toµn bé th©n thÞt. Ng−êi nhiÔm s¸n do ¨n ph¶i thÞt sèng hay thÞt ch−a nÊu chÝn cã chøa nang kÐn, trong ruét ng−êi nang s¸n ph¸t triÓn thµnh s¸n d©y tr−ëng thµnh dµi tíi 15 m g©y ®au bông vµ Øa ch¶y. Giai ®o¹n Êu trïng cysticercus cña s¸n T. solium, trõ T. saginata, còng cã thÓ g©y nhiÔm cho ng−êi vµ nÕu nang s¸n n»m ë n·o sÏ g©y bÖnh ®éng kinh vµ thËm chÝ chÕt. 278
B¶ng 13.6 Giun s¸n cña gia sóc g©y bÖnh cho ng−êi. Giun s¸n Giai ®o¹n ë gia sóc Giai ®o¹n ë ng−êi Ph−¬ng thøc truyÒn l©y Echinococcus S¸n d©y rÊt nhá Nang s¸n chøa Êu Trøng s¸n d©y trong ®èt granulosus trong ruét chã vµ rïng trong c¸c c¬ s¸n th¶i ra ngoµi qua ph©n (kh¾p thÕ giíi) c¸c loµi ¨n thÞt quan néi t¹ng kh¸c chã; ng−êi vµ c¸c gia sóc kh¸c nhau cña ng−êi, loµi kh¸c nhiÔm do ¨n ph¶i thøc nhai l¹i, l¹c ®µ, ngùa, ¨n v.v... bÞ nhiÔm ph©n lîn. BÖnh gäi lµ bÖnh chã; ®éng vËt hoang d· cã nang s¸n. thÓ còng m¾c bÖnh Taenia saginata Nang s¸n nhá chøa S¸n d©y lín ë ruét non §èt s¸n d©y th¶i qua ph©n (kh¾p thÕgiíi) Êu trïng ë c¬ b¾p ng−êi, bß nhiÔm do ¨n ph¶i bß gäi lµ g¹o bß nh÷ng thø nhiÔm ph©n (cysticercus bovis) ng−êi; ng−êi nhiÔm s¸n do ¨n thÞt bß sèng hay nÊu ch−a chÝn Taemia solium Nang s¸n nhá chøa S¸n d©y lín trong ruét Gièng nh− T. snginata chØ (kh¾p thÕ giíi) Êu trïng trong c¬ non; còng cã giai ®o¹n kh¸c lµ liªn quan tíi lîn b¾p lîn gäi lµ g¹o Êu s¸n trong c¬ b¾p vµ thay cho bß lîn (cysticercus n·o ceklulosae) Trichinella Êu trïng c¶m Giun tr−ëng thµnh Lîn nhiÔm giun do ¨n thøc spiralis (kh¾p nhiÔm cuén trong sèng trong ruét non; ¨n thõa bá ch−a nÊu cã thÕ giíi) c¬ b¾p lîn vµ nhiÒu Êu trïng tõ con c¸i di chøa thÞt sèng cña ®éng vËt vËt chñ kh¸c gåm hµnh tíi c¬ b¾p vµ nhiÔm bÖnh, ®Æc biÖt lµ lîn; c¶ ®éng vËt hoang h×nh thµnh nang t¹i ®ã ng−êi bÞ nhiÔm do ¨n ph¶i d· thÞt sèng hay ch−a nÊu chÝn cña ®éng vËt nhiÔm giun, ®Æc biÖt lµ thÞt lîn; ®éng vËt hoang d· cã thÓ còng m¾c bÖnh. Giun xo¾n (Trichinella spiralis) Ký sinh trïng nµy cã rÊt nhiÒu vËt chñ vµ g©y nhiÔm phæ biÕn cho ®éng vËt hoang d· do s¨n måi hay ¨n x¸c chÕt. Ng−êi cã thÓ bÞ nhiÔm giun do ¨n thÞt ®éng vËt hoang d· nh−ng nguån nhiÔm bÖnh ®¸ng chó ý nhÊt lµ tõ lîn nhµ nhiÔm mÇm bÖnh ao cho ¨n thøc ¨n thõa bá cã chøa thÞt sèng hay thÞt ch−a nÊu kü. KÝ sinh trïng tr−ëng thµnh lµ lo¹i giun nhá dµi kho¶ng 3mm trong ruét non, n¬i giun c¸i ®Î ra Êu trïng, Êu trïng di hµnh tíi tæ chøc c¬ vµ lµm kÐn, kÐn cã thÓ sèng ®−îc vµi n¨m. BÖnh truyÒn l©y tíi vËt chñ míi do ¨n ph¶i tæ chøc chøa c¸c Êu trïng nµy, Êu trïng ph¸t triÓn thµnh giun tr−ëng thµnh trong ruét, nh− thÕ hoµn thµnh vßng ®êi. NhiÔm giun ë lîn nhÑ hÇu nh− kh«ng kh¸c nhau, vµ kh«ng g©y bÖnh, nh−ng ng−êi t×nh cê nhiÔm víi sè l−îng Êu trïng lín do ¨n thÞt sèng sÏ g©y ra viªm ruét vµ viªm c¬, gåm c¶ c¬ tim cã thÓ chÕt. §iÒu trÞ Do gia sóc kh«ng cã bÊt cø triÖu chøng l©m sµng nµo nªn kh«ng cÇn ®iÒu trÞ, trõ chã (xem bªn d−íi). Phßng chèng C¸c biÖn ph¸p sau ®©y khèng chÕ ®−îc bÖnh; 279
Phßng bÖnh cho chã Ng¨n kh«ng cho chã tiÕp cËn phñ t¹ng gia sóc ë lß s¸t sinh, ®iÓm giÕt mæ. KiÓm so¸t giÕt mæ ¸p dông nh÷ng biÖn ph¸p nghiªm ngÆt ë lß mæ ®Ó kiÓm tra sµng läc g¹o bß vµ g¹o lîn còng nh− ®èi víi T. spiralis ë thÞt lîn ®Ó ¸p dông c¸c biÖn ph¸p thÝch hîp. * Xö lý thùc phÈm: NÊu kü thÞt dïng cho ng−êi vµ thøc ¨n thõa bá ®Ó nu«i lîn. * TÈy giun cho chã: TÈy giun ®Òu ®Æn cho chã b»ng thuèc phï hîp ®Ó diÖt E. granulosus vÝ dô dïng thuèc Praziquantel. NhËn xÐt ë nhiÒu x· héi hiÖn ®¹i, c¶i thiÖn vÖ sinh, cã qui ®Þnh chÆt chÏ ®èi víi gia sóc giÕt mæ cho ng−êi tiªu thô vµ gi¸o dôc vÒ viÖc nÊu chÝn thÞt vµ b¶o qu¶n thøc ¨n t−¬i sèng ®· gi¶m rÊt nhiÒu c¸c bÖnh giun s¸n nµy. H×nh 13.6 Nang s¸n ë phæi bß. 5. Giun s¸n cña chã §Þnh nghÜa Chã nhiÔm giun mãc, giun ®òa, giun chØ hay s¸n d©y. Ph©n bè ë kh¾p thÕ giíi TriÖu chøng l©m sµng TriÖu chøng l©m sµng tõ kh«ng cã g× tíi rÊt nghiªm träng, tuú theo møc ®é nhiÔm vµ lo¹i ký sinh trïng. Nh÷ng chi tiÕt h¬n nªu ë B¶ng 13.7. C¸ch l©y lan Chã mÉn c¶m víi mét sè l−îng ®¸ng kÓ c¸c loµi giun s¸n, trong ®ã mét sè cã vßng ®êi phøc t¹p liªn quan tíi c¸c vËt chñ trung gian. Sè nµy tãm t¸t trong B¶ng 13.7. §iÒu trÞ B¶ng 13.7 nªu c¸c thuèc tÈy giun s¸n cã hiÖu lùc. Phßng chèng Giun ®òa vµ giun mãc cã thÓ phßng ®−îc b»ng c¸ch tÈy cho chã con vµ chã mÑ kÕt hîp víi vÖ sinh nh− tãm t¾t trong B¶ng 13.7 S¸n d©y phæ biÕn cña chã lµ Dipylidium canium tuy kh«ng cã ý nghÜa nµo vÒ bÖnh lý nh−ng chñ vËt nu«i th−êng yªu cÇu tÈy s¸n cho chã, trong tr−êng hîp ®ã ph¶i kÕt hîp tÈy víi sö dông thuèc diÖt c«n trïng ®Ó khèng chÕvËt chñ trung gian (bä chÐt, rËn), nÕu kh«ng chã sÏ bÞ nhiÔm l¹i. Giun chØ (Dirofilaria imitis) truyÒn qua muçi, mÆc dï diÖt muçi lµ kh«ng thùc tÕ, bÖnh giun chØ cã thÓ phßng b»ng c¸ch tÈy phßng bÖnh trong mïa muçi ho¹t ®éng. 280